داستانهایی جالب از قضاوتهای امام علی ع ( حل پیچیده مسائل ریاضی و علوم )

1
2
فهرست مطالب
مقدمات............................................................................................................................................................................................ 4
فصل اول:کشف واقعیت قضایا با استفاده از اسلوبی ابتکاری........................................................................................................ 7
فصل دوم:قضایایی که نیرنگ حیل هگران را آشکار نموده است ................................................................................................... 10
فصل سوم:کشف قضایایی که بابه کاربردن نقشه های ابتکاری ودقیق...................................................................................... 11
فصل چهارم:قضاوتهای آن حضرت درمواردی که واقع کاملا متشبه بوده است........................................................................ 13
فصل پنجم:قضایایی که ظاهر قضیه با واقع مختلف بوده است................................................................................................... 15
فصل ششم:قضایائی که دارای احکامی متعدد بوده ودر ظاهر یک حکم توهم شده است........................................................ 15
فصل هفتم:قضایایی که به صورت ظاهر داخل در موضوعی بوده وواقعا خارج بوده است......................................................... 17
فصل هشتم:قضایائی که احکام متعدد داشته وکوته فکران بیش از یک حکم نفهمیده اند...................................................... 19
فصل نهم:احکام قضایای متشبه................................................................................................................................................... 20
فصل دهم:پاسخ پرسشهای دشوار............................................................................................................................................... 34
فصل یازدهم:پرسشهای لغزی...................................................................................................................................................... 48
فصل دوازدهم:پاسخ مسائل دشوار.............................................................................................................................................. 54
فصل سیزدهم:ابتکار در علوم ادبی.............................................................................................................................................. 55
فصل چهاردهم:نکات جغرافیایی.................................................................................................................................................. 57
فصل پانزدهم:پاسخ پرسشهای ریاضی........................................................................................................................................ 57
فصل شانزدهم:هیئت ونجوم......................................................................................................................................................... 60
فصل هفدهم:طب وبهداشت......................................................................................................................................................... 63
فصل هجدهم:کیمیا وصنعت......................................................................................................................................................... 63
فصل نوزدهم:خط وخیاطی............................................................................................................................................................ 64
فصل بیستم:استنباط حکم از آثار طبیعی.................................................................................................................................... 64
فصل بیست ویکم:مخلوقات عجیبه.............................................................................................................................................. 68
فصل بیست ودوم:قرعه................................................................................................................................................................. 68
فصل بیست وسوم:اصطلاحات شرعی.......................................................................................................................................... 69
فصل بیست وچهارم:جنگ وحماسه............................................................................................................................................. 71
فصل بیست وپنجم: دفع شبهه..................................................................................................................................................... 72
فصل بیست وششم: بیان حکمت.................................................................................................................................................. 73
فصل بیست وهفتم: مواردی که اقامه گواه ممکن نبوده.............................................................................................................. 73
فصل بیست وهشتم:سوگند خاص................................................................................................................................................ 75
3
فصل بیست ونهم:راه علاج............................................................................................................................................................ 75
فصل سی ام:وجه استنباط............................................................................................................................................................. 76
فصل سی ویکم:پاسخهای عامیانه................................................................................................................................................. 78
فصل سی ودوم:قواعد فقهی.......................................................................................................................................................... 78
فصل سی وسوم:جنایات حیوانات................................................................................................................................................. 80
فصل سی وچهارم:تادیبات............................................................................................................................................................ 82
فصل سی وپنجم:استناد به کتاب سنت........................................................................................................................................ 84
فصل سی وششم:استدلال به کتب آسمانی.................................................................................................................................. 86
فصل سی وهفتم:حکم بر خلاف دیگران....................................................................................................................................... 87
فصل وسی وهشتم:مدعی بین دو محذور..................................................................................................................................... 89
فصل سی ونهم:اقرار...................................................................................................................................................................... 89
فصل چهلم:حکم ار روی لوازم خفی............................................................................................................................................. 90
فصل چهل ویکم:رازهای پنهان..................................................................................................................................................... 91
فصل چهل ودوم:فلسفه حکم........................................................................................................................................................ 93
فصل چهل وسوم:تدارک............................................................................................................................................................... 94
فصل چهل وچهارم:نکته ها........................................................................................................................................................... 95
فصل چهل وپنجم:سیاست............................................................................................................................................................ 96
فصل چهل وششم:بیان منشا اشتباه............................................................................................................................................ 98
فصل چهل وهفتم:حدغلات وخوارج............................................................................................................................................. 99
فصل چهل وهشتم:توضیح.......................................................................................................................................................... 102
فصل چهل ونهم:معجزات وکرامات.............................................................................................................................................. 103
فصل پنجاه:قضایائی که مدعی علیه را ذیحق نمود.................................................................................................................... 107
فصل پنجاه ویکم:اولین وآخرین فتنه......................................................................................................................................... 107
فصل پنجاه ودوم:سخنان علی(ع)............................................................................................................................................... 172
4
مقدمه دفتر
بسمه تعالی
از لحظه ای که بشر پا به عرصه وجود و هستی نهاده، شوق به کمال هم با او متولد شده است. و چون در اثر غفلت از تعالیم انبیا و هدایت
آنها بعضی از انسانها کمال خود را در امور مادی پنداشته اند، سودجویی و استثمار دیگران نیز از این طریق پدید آمده است و قهرا برخی
ظالم و بعضی مظلوم گشته و ستیز بین این دو آغاز گردیده و گاهی ظالمان خویش را به حق و مظلومان را بر باطل نیز پنداشته اند. این
نتیجه غفلت از تعالیم انبیاست و زیان بزرگی است که بشریت از این راه متحمل کرده است.
ولی تلاش بی وقفه این سفیران الهی، همواره به تربیت انسانهایی نمونه و والا در جهت ارتباط بشر با خدا و بسط عدالت انجامیده است. و
یکی از این دست پروردگان ممتاز و فوق العاده پیامبران که خود به مقامی رفی عتر از بسیاری انسانها نائل شده، مولود کعبه و عصاره وجودی
رسول خدا؛ مولای متقیان علی علیه السلام است که تمام زوایای حیات او مشحون از کردار و رفتار اعجاز گونه و خارق العاده بوده است. و
کتاب حاضر متکفل بیان یکی از آن زوایاست.
قضاوتهای محیرالعقول و معجز گونه علی علیه السلام آنچنان اعجاب برانگیز است که اینکه پس از قرنها، هنوز اندیشمندان و نوادر عالم از
این درخششهای الهی، انگشت حیرت به دندان گرفته و در شگفتی فرو رفته اند. الحق که علی شخصیتی بود که غیر از خدا و رسولش، کسی
او را نشناخته و هیچ پرواز کننده ای به قله فضل و کمال او راه نیافته است. او تنها بشری بود که: در کعبه زاد و گشت به محراب حق
شهید.این کتاب، ترجمه کتاب قضاء امیرالمومنین علی بن ابیطالب تالیف: علامه بزرگوار، مجاهد خستگی ناپذیر؛ آیه الله حاج شیخ محمد
تقی تستری دام ظله می باشد.
این دفتر، بعد از بررسی، ویرایش، مقابله و اصلاحاتی چند، آن را چاپ و در اختیار علاقه مندان قرار می دهد. امید است مورد قبول حق
تعالی قرار گیرد.
دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم
مقدمه مترجم
در یک نگاه تفسیر هل اتی، بالاترین نبا، ) اشاره به سوره ی نبأ (مصداق انما ولی، جانباز لیله المبیت، یار حدیث طیر، سرباز مصطفی، مرد
جهاد و جنگ، کرار بی نظیر، قتال همچون شیر، حاضر شب حضور، نور صفات حق، آیینه جمال، عالم به هر چه هست، ساقی کنار حوض،
شافع به نشاتین، مولای هر ولی، قاهر ز بهر خصم، روح بلند و باز، دریای بیکران، شمع و چراغ راه، مقصود هر مرید، محبوب هر مراد روح و
کمال دین، ماه غدیر خم، اسطوره ثبات، پیوسته در صلات، دائم به یاد حق، محو رضای رب، غمخوار بینوا، مبغوض اشقیاء، کوبنده نفاق،
سوزنده شقاق، سازنده بیان، دانا به هر زبان، سرچشمه ادب، استاد هر بلیغ، الگوی هر ادیب، فیاض هر حکیم، نطقش دوای دل، وعظش
نوای دل، قائم به قسط و عدل، سرشار شوق و وصل، حاکم به ذوالفقار، شیدای ذوالجلال، در زهد بی عدیل، در صبر بی بدیل، ایتام را کفیل،...
نامش بود علی، یادش چو کیمیا، راهش دهد نجات، از هر بد و بلاحقا که قالب الفاظ و عبارتها گنجایش معرفیش را ندارد، و وجودش را
آنچنان که هست ادا نمی کند هر گوینده ای را در مقام توصیف الکن، و هر نویسنده و ستایشگری را ناتوان و حیران می سازد، که چه سان
انسانی را که بدرستی نشناخته و به کنه ماهیتش پی نبرده بنمایاند، و اوصافش را در قالب الفاظ بریزدهر گوینده ای را در مقام توصیف الکن،
و هر نویسنده و ستایشگری را ناتوان و حیران می سازد، که چه سان انسانی را که بدرستی نشناخته و به کنه ماهیتش پی نبرده بنمایاند، و
اوصافش را در قالب الفاظ بریزد.
براستی که اندیشه و خرد از درک حقیقتش عاجز مانده و به تقصیر در معرفت معترف گشته، و قوه مخیله از ترسیم واقعیتش وامانده و به
زبان حال همی گوید که: ما عرفناک حق معرفتک، چرا که او انسان کاملی است، وابسته به جهان غیب و ماورای طبیعت، و برخوردار از
مواهب بیشمار الهی و غیر مادی، که رسول خدا- صلی الله علیه و آله- فرمود: انا و علی من شجره واحده و سائر الناس من شجر شتی؛ من و
علی از یک درختیم، و سایر مردم از درختهای گوناگون.
5
کمالات صوری و معنوی و فضائل انسانی و ملکوتی آن بزرگوار آن چنان فوق العاده و حیرت آور است که انسانهایی را- چه در زمان خودش
و چه در زمان های بعد- تا مرز اعتقاد به خدایی و ربوبیت و پرستیدن او پیش برده است.ابعاد مختلف و بظاهر متضاد روحی او، آنچنان
وجودی اسرارآمیز و اسطوره ای از او ساخته که قهرمانان و ارباب هر رشته و مسلک و مکتبی را در برابر عظمتش به خضوع و اقرار به عجز و
کوچکی ملزم نموده است. او هم عبادتگری بی نظیر بود و هم در مصاف با دشمن جنگاوری خونریز. هم زمامداری مطلق و هم پارسایی
بی مانند، هم بردباری حلیم هم دلیری نام آور، هم کریمی بخشنده و هم تهی دست... او مرد حق بود و حق به همراه او، و هر چه حق ایجاب
می کرد همان می نمود که رسول خدا- صلی الله علیه و آله- درباره اش فرمود: علی مع الحق و الحق مع علی، والحق یدور حیثما دار؛ علی با
حق و حق با علی است و حق پیوسته با او در گردش می باشد.ابرمردی که دستگاه حکومت و بساط عدالت، و کرسی قضاوت همواره در طول
تاریخ به وجود او می نازد و می بالد که او روزی حاکم و فرمانروا بود. دادگستر و قاضی بحق.نگاهی گذرا بر سرتاسر تاریخ حیات جاودانه او از
بدو تولد که در پاکترین نقاط روی زمین (خانه کعبه)، و با تلاوت دلنشین ترین نغمه های الهی (قد افلح المومنون...) آغاز گردید، و بعد هم
در تحت تعلیم و تربیت والاترین انسان هستی رسول خدا- صلی الله علیه و آله- و نیز به عنوان اولین ایمان آورنده به آن رسول گرامی، و
تنها یار و یاور و حامی و پشتیبان او در تمام مراحل پر تلاطم دوران بعثت از مکه تا مدینه در همه سختیها، تنگناها، فراز و نشیبها، شکست
و پیروزیها، جنگ و صلحها، و بالاخره مفتخر به دامادی او و گوش به فرمان او، و برادر و وصی و جانشین او، و پس از رسول خدا- صلی الله
علیه و آله- سکوت و مظلومیت او، و همچنین حکومت و عدالت او، و نبرد او با یاغیان و باغیان و طاغیان و زهد و پارسایی او، و صبر و
استقامت او و همه اقوال و افعال او تا آخرین لحظات زندگانی که در مقدس ترین مکانها (در محراب عبادت)، و زیباترین حالات (در حال
نماز) و شیرین ترین زمزمه ها (فزت و رب الکعبه) به وقوع پیوست، شکوهی خاص و جلوه ای مافوق احساس بشری به او داده، که پیوسته و
در طول تاریخ نام و یاد او زنده و متلالا، و در همه عصرها و برای همه نسلها الگو و اسوه و دلیل و راهنماست.
سیمای تابناکی که، گذشت زمانها و دوری مکانها و تحول تمدنها و فرهنگها هیچ گاه غبار کهنگی بر چهره درخشانش ننشانده، هر روز بیش
از پیش فروزان تر، همچون خورشیدی عالم افروز بر تارک تاریخ می درخشد.
پیشرفت علوم و فنون و تخصصها نه تنها نام و یاد و آثار او را تحت الشعاع خود قرار نداده، بلکه هر روز پرده و نقابی از روی گفته ها و اندیشه
های بلند او برداشته، حقایق تازه، و نکات نهفته ای را برای متخصصان و اندیشمندان هر رشته و فنی آشکار نموده که هر زاویه اش نیازمند به
کاوش و تحقیق و بررسی و مطالعه دقیق است، و بدینسان اعجاز کار و گفتار او متجلی تر و نمایا نتر؛ چرا که یافته ها و دانش او از جایی
سرچشمه گرفته که همه علوم و معارف بشری نمی از آن یم بی ساحل است از مبدا هستی، و منبع فیض جهان آفرینش، و رسول خدا-
صلی الله علیه و آله- درباره او فرمود: انا مدینه العلم و علی بابها فمن اراد المدینه والحکمه فلیاتها من بابها؛ من شهر علم و علی درب آن،
پس هر که اراده شهر علم و حکمت کند باید از در آن بیاید.
داوریها و قضاوتهای آن حضرت- علیه السلام- (که در این کتاب جمع آوری شده) کاملا ابتکاری و بی سابقه است، که در هر قضی های با
پیگیری دقیق و عمیق ماجرا، و طرح و تدبیر نقشه هایی حیرت آور، و الهام گرفته از امدادهای غیبی نیرنگ مکاران و جرائم مجرمین را
کشف و شخص جانی را ناگزیر از اقرار نموده و حق را به صاحب حق رسانده و حدود الهی را بدون کمترین اغماض و با قاطعیت تمام به
اجراء درآورده و به قضاوتهای سطحی و پوشالی اکتفا ننموده است. که البته بحث و بررسی پیرامون قضاوتهای آن حضرت- علیه السلام- و
مطالعه همه جانبه آنها امری است لازم و ثمربخش که نیازمند فرصت و مجالی مناسب و تدوین کتابهای مستقل در این زمینه است.و رسول
خدا- صلی الله علیه و آله- درباره آن حضرت- علیه السلام- فرمود: اقضاکم علی؛ برترین شما در قضاوت علی است.و نیز فرمود: یا علی انت
اعلم هذه الامۀ و اقضاها بالحق؛ یا علی! تو داناترین این امت و برترین آنان در قضاوت به حق می باشی.
و هنگامی که رسول خدا- صلی الله علیه و آله- خواست آن حضرت (ع) را به عنوان قاضی به سوی یمن بفرستد برایش دعا کرده بدرگاه
خدا عرضه داشت: اللهم اهد قلبه و ثبت لسانه؛ خدایا قلب علی را هدایت کن و زبانش را ثابت و استوار گردان. که خود آن حضرت-
علیه السلام- می فرماید: پس از این دعایی که رسول خدا- صلی الله علیه و آله- در حقم نمود در هیچ قضاوتی تردید نکردم.
و نیز می فرماید: اگر بر بساط قضاوت تکیه زنم حکم می کنم بین پیروان تورات به توراتشان، و پیروان انجیل به انجیلشان، و پیروان قرآن به
قرآنشان، بگونه ای که هر کدام به نطق آمده بگوید: علی به آنچه که در من هست قضاوت نموده است.
6
سخن کوتاه آنکه:
کتاب فضل تو را آب بحر کافی نیست /که تر کنم سرانگشت و صفحه بشمارم
اکنون مفتخرم که سالها قبل بنا به اشاره پدر بزرگوارم- قده- به ترجمه فارسی کتاب قضاء امیرالمومنین- علیه السلام- کتاب حاضر تالیف
دانشمند بزرگوار، علامه محقق، حاج شیخ محمد تقی شیخ شوشتری- دام ظله- مبادرت ورزیدم. بخشی از این ترجمه از همان آغاز تاکنون
بطور مکرر چاپ و منتشر گردیده، و اکنون نیز که موجبات طبع کتاب به صورت کامل فراهم گردیده با مروری گذرا بر مجموع مطالب آن و
بعض تغییرات و اضافات و درج مدارک و ماخذ روایات چاپ و در دسترس علاقه مندان و شیفتگان به خاندان عصمت و طهارت قرار
می گیرد. امید آنکه این خدمت ناچیز در درگاه خدای بزرگ و در پیشگاه شافع روز جزا، امیرمومنان، علی مرتضی- علیه السلام- مورد قبول
واقع شده، همه ما مشمول الطاف و عنایات خاص آن کریمان بزرگوار بوده باشیم.
ضمنا یادآور می شودکه از ترجمه پاره ای از مطالب کتاب که جنبه تخصصی داشته وفهم آن از سطح عموم خارج بوده صرفنظر گردیده است.
در خاتمه ثواب این ترجمه را به روح مطهر پدر بزرگوارم آیۀ الله حاج سید محمد موسوی (قده) تقدیم می دارم.
26 ذی القعده الحرام 1414
1373 /2 /18
موسوی
در مدح مولا
اهل خرد در عجب، زعشق و عرفان دوست /من چه بگویم که حق، نشسته در جان دوست
پیک امین مفتخر، که در شب پرخطر /بزد دو تک بال و پر، بشد نگهبان دوست
جنگ و جهادش برین، صوت دعایش حزین /روح زتن می برد، جمال تابان دوست
مادر گیتی شعف، که زاده در و صدف/ امیر و شاه نجف، بود به فرمان دوست
آنچه که خواهد روا، حب و ولایش دوا /چاره چه سازم که می، نهفته در آن دوست
مکرمت ولایت، مسئلت و منزلت /و سوره هل اتی، برفته در شان دوست
تا که سلونی بگفت، قلب عدو را بکفت/ اشعث و ذعلب بیفت، به خاک خذلان دوست
شمس و قمر منفعل، منزوی و منعزل /چون که بشد مشتمل، فروغ رخشان دوست
مدح وفایی ببین، شمس و سنایی چنین /حافظ و سعدی قرین، اسیر دستان دوست
هم دل و هم جان ما، هم سر مستان ما /هستی و امکان ما، شود به قربان دوست
دوش به وقت سحر، گفته همان مطهر/ این اثر پر ثمر، بماند از آن دوست
گر نظری او کند، موهبتی گر دهد/ صخره طلا می شود، خوشا به مهمان دوست
شاد بود موسوی، اگر کند پیروی/ به عزم و رزم قوی، زشرع یاران دوست
مقدمه مولف
سپاس خدایی را سزد که به عدل و راستی داوری می کند و آنان را که مشرکین سوی خدا می پرستند به چیزی حکم نمی کنند و خدا شنوا
و بیناست) سوره مؤمن، آیه 21 ( و درود بر روان پاک پیامبرش محمد بن عبدالله صلی الله علیه و آله که او را به منظور اجرای فرامین حقه و
قوانین عادلانه اش برگزید، و بر عترت طاهرینش که پایندگان به عدل هستند و به احکام و مقرراتش حکم می نمایند، بویژه پسر عمش
امیرالمومنین علیه السلام که می فرمود: اگر بر بساط قضاوت تکیه زنم حکم می کنم بین پیروان تورات به توراتشان و پیروان انجیل به
انجیلشان و پیروان قرآن به قرآنشان، بطوری که هر کدام به نطق آمده بگویند: علی به عین آنچه که در ما هست داوری نموده است و
دشمن بسان دوست اعتراف کرده که قضاوت علی علیه السلام از همه امت صحی حتر بوده است و بارها که قضایای مشکلی برای خلیفه دوم
عمر پیش می آمد می گفت: اگر علی نبود عمر هلاک می شد، و بجز علی علیه السلام کسی غصه و اندوهش را بر طرف ننموده است.
7
و شیخ کلینی- رحمۀ الله- در کافی، و صدوق- رحمۀ الله- درفقیه و مفید رحمۀ الله در ارشاد، طوسی رحمۀ الله در در تهذیب، و سید رضی
رحمۀ الله در خصائص الائمه، و سروی رحمۀ الله در مناقب پاره ای از قضاوتهای آن حضرت علیه السلام را نقل کرده اند.
و جمعی از علمای متقدم کتابهایی مستقل در این زمینه تالیف نموده اند اگر چه بجز کتاب ابراهیم بن هاشم قمی که بنا به نقل بعض از
مطلعین موجود است، بقیه به ما نرسیده. ولی در کتاب فهرست شیخ طوسی و نجاشی مذکور می باشند، مانند کتاب اسماعیل بن خالد، و
عبدالله بن احمد و محمد بن قیس بجلی، و عبیدالله بن ابی رافع یا پدر او و...
ولی ندیده ام کسی از علمای متاخر کتابی جداگانه در این باره تالیف نموده باشد، و تنها به مقدار یک باب در ضمن کتاب خود اکتفا کرده اند،
مانند مرحوم مجلسی در بحار و شیخ حر عاملی در وسائل الشیعه.
چون موضوع مهم بود مایل شدم از قدما پیروی کنم و در این موضوع کتابی مستقل بنگارم، و بنا به نقل سروی، اهل تسنن در این خصوص
کتابهایی تالیف نموده اند، مانند موفق مکی، و بدیهی است که ما به آن سزاوارتریم. و شیخ مفید در نموده اند، به ترتیب: قضاوتهای آن
حضرت در زمان حیات رسول خدا صلی الله علیه و آله، و در زمان خلافت هر یک از خلفای سه گانه، و در زمان خلافت خود آن بزرگوار،
ولی من آنها را تحت عنوانهای دیگری مرتب نمودم.
فصل اول:کشف واقعیت قضایا با استفاده از اسلوبی ابتکاری
زنی که فرزند خویش را انکار م یکرد
او که جوانی نورس بود سراسیمه و شوریده حال در کوچه های مدینه گردش می کرد، و پیوسته از سوز دل به درگاه خدا می نالید: ای
عادل ترین عادلان!
میان من و مادرم حکم کن.
عمر به وی رسید و گفت: ای جوان! چرا به مادرت نفرین می کنی؟!
جوان: مادرم مرا نه ماه در شکم خود نگهداشته و پس از تولد دو سال شیر داده و چون بزرگ شدم و خوب و بد را تشخیص دادم مرا از خود
دور نمود و گفت: تو پسر من نیستی!
عمر رو به زن کرد و گفت: این پسر چه می گوید؟
زن: ای خلیفه! سوگند به خدایی که در پشت پرده نور نهان است و هیچ دید های او را نمی بیند، و سوگند به محمد صلی الله علیه و آله و
خاندانش! من هرگز او را نشناخته و نمی دانم از کدام قبیله و طایفه است، قسم به خدا! او می خواهد با این ادعایش مرا در میان عشیره و
بستگانم خوار سازد. و من دوشیز های هستم از قریش و تاکنون شوهر ننموده ام.
عمر: بر این مطلب که می گویی شاهد داری؟
زن: آری، و چهل نفر از برادران عشیر های خود را جهت شهادت حاضر ساخت.
گواهان نزد عمر شهادت دادند که این پسر دروغ گفته، می خواهد با این تهمتش زن را در بین طایفه و قبیله اش خوار و ننگین سازد.
عمر به ماموران گفت: جوان را بگیرید و به زندان ببرید تا از شهود تحقیق زیادتری بشود و چنانچه گواهیشان به صحت پیوست بر جوان حد
افتراءجاری کنم.
ماموران جوان را به طرف زندان می بردند که اتفاقا حضرت امیرالمومنین علیه السلام در بین راه با ایشان برخورد نمود. چون نگاه جوان به آن
حضرت افتاد فریاد برآورد: ای پسر عم رسول خدا! از من ستمدیده دادخواهی کن. و ماجرای خود را برای آن حضرت شرح داد.
امیرالمومنین علیه السلام به ماموران فرمود: جوان را نزد عمر برگردانید. جوان را برگرداندند، عمر از دیدن آنان برآشفت و گفت: من که
دستور داده بودم جوان را زندانی کنید چرا او را بازگرداندید؟!
ماموران گفتند: ای خلیفه! علی بن ابیطالب به ما چنین فرمانی را داد، و ما از خودت شنیده ایم که گفته ای: هرگز از دستورات علی
علیه السلام سرپیچی مکنید.
در این هنگام علی علیه السلام وارد گردید و فرمود: مادر جوان را حاضر کنید، زن را آوردند و آنگاه به جوان رو کرده و فرمود: چه می گویی؟
8
جوان داستان خود را به طرز سابق بیان داشت.
علی علیه السلام به عمر رو کرد و فرمود: آیا اذن می دهی بین ایشان داوری کنم؟
عمر: سبحان الله! چگونه اذن ندهم با این که از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که فرمود: علی بن ابیطالب از همه شما
داناترست.امیرالمومنین علیه السلام به زن فرمود: آیا برای اثبات ادعای خود گواه داری؟
زن: آری، و شهود را حاضر ساخت و آنان مجددا گواهی دادند.
علی علیه السلام: اکنون چنان بین آنان داوری کنم که آفریدگار جهان از آن خشنود گردد، قضاوتی که حبیبم رسول خدا صلی الله علیه و
آله به من آموخته است، سپس به زن فرمود:
آیا ولی و سرپرستی داری؟
زن: آری، این شهود همه برادران و اولیای من هستند.
امیرالمومنین علیه السلام به آنان رو کرد و فرمود: حکم من درباره شما و خواهرتان پذیرفته است؟
همگی گفتند: آری.
و آنگاه فرمود: گواه می گیرم خدا را و تمام مسلمانانی را که در این مجلس حضور دارند که عقد بستم این زن را برای این جوان به مهر
چهارصد درهم از مال نقد خودم، ای قنبر! برخیز درهمها را بیاور. قنبر درهمها را آورد، علی علیه السلام آنها را در دست جوان ریخت و به
وی فرمود: این درهمها را در دامن زنت بینداز و نزد من میا مگر این که در تو اثر زفاف باشد (یعنی غسل کرده باشی).
جوان برخاست و درهمها را در دامن زن ریخت و گریبانش را گرفت و گفت: برخیز!
در این موقع زن فریاد برآورد: آتش! آتش! ای پسر عم رسول خدا! می خواهی مرا به عقد فرزندم در آوری! به خدا سوگند او پسر من است! و
آنگاه علت انکار خود را چنین شرح داد: برادرانم مرا به مردی فرومایه تزویج نمودند و این پسر از او بهمرسید، و چون بزرگ شد آنان مرا
تهدید کردند که فرزند را از خود دور سازم، به خدا سوگند او پسر من است. و دست فرزند را گرفت و روانه گردید.
در این هنگام عمر فریاد برآورد: اگر علی نبود عمر هلاک می شد.
مولا و غلام مشتبه شدند
در زمان خلافت امیرالمومنین علیه السلام مردی کوهستانی با غلام خود به حج می رفتند، در بین راه غلام مرتکب تقصیری شده مولایش او
را کتک زد. غلام بر آشفته، به مولای خود گفت: تو مولای من نیستی بلکه من مولا و تو غلام من می باشی. و پیوسته یکدیگر را تهدید
نموده به هم می گفتند: ای دشمن خدا! بر سخنت ثابت باش تا به کوفه رفته تو را به نزد امیرالمومنین علیه السلام ببرم. چون به کوفه آمدند
هر دو با هم نزد علی رفتند و مولا (ضارب) گفت: این شخص، غلام من است و مرتکب خلافی شده او را زده ام و بدین سبب از اطاعت من
سر برتافته، مرا غلام خود می خواند.
دیگری گفت: به خدا سوگند دروغ می گوید و او غلام من می باشد و پدرم وی را به منظور راهنمایی و تعلیم مسائل حج با من فرستاده و او
به مال من طمع کرده مرا غلام خود می خواند تا از این راه اموالم را تصرف نماید.
امیرالمومنین علیه السلام به آنان فرمود: بروید و امشب با هم صلح و سازش کنید و بامدادان به نزد من بیایید و خودتان حقیقت حال را بیان
نمایید.چون صبح شد، امیرالمومنین علیه السلام به قنبر فرمود: دو سوراخ در دیوار آماده کن! و آن حضرت علیه السلام عادت داشت همه
روزه پس از ادای فریضه صبح به خواندن دعا و تعقیب مشغول می شد تا خورشید به اندازه نیز های در افق بالا می آمد. آن روز هنوز از تعقیب
نماز صبح فارغ نشده بود که آن دو مرد آمدند و مردم نیز در اطرافشان ازدحام کرده می گفتند: امروز مشکل تازه ای برای امیرالمومنین روی
داده که از عهده حل آن بر نمی آید! تا اینکه امام علیه السلام پس از فراغ از عبادت به آن دو مرد رو کرده، فرمود: چه می گویید؟ آنان شروع
کردند به قسم خوردن که من مولا هستم و دیگری غلام.علی علیه السلام به آنان فرمود: برخیزید که می دانم راست نمی گویید، و آنگاه به
آنان فرمود: سرتان را در سوراخ داخل کنید، و به قنبر فرمود: زود باش شمشیر رسول خدا صلی الله علیه و آله را برایم بیاور تا گردن غلام را
بزنم، غلام از شنیدن این سخن بر خود لرزید و بدون اختیار سر را بیرون کشید، و آن دیگر همچنان سرش را نگهداشت.
9
امیرالمومنین (ع) به غلام رو کرده، فرمود: مگر تو ادعا نمی کردی من غلام نیستم؟
گفت: آری، ولیکن این مرد بر من ستم نمود و من مرتکب چنین خطایی شدم.
پس آن حضرت علیه السلام از مولایش تعهد گرفت که دیگر او را آزار ندهد و غلام را به وی تسلیم نمود.
و نظیر همین داستان را شیخ کلینی وصدوق و طوسی ازامام صادق علیه السلام نقل کرده اندکه مناسب است دراینجا بیان شود. راوی
می گوید:درمسجدالحرام ایستاده بودم ونگاه می کردم که دیدم مردی از منصور دوانیقی خلیفه عباسی که به طواف مشغول بود استمداد
طلبیده به وی می گفت:ای خلیفه! این دو مرد برادرم را شبانه از خانه بیرون برده و باز نیاورده اند، به خدا سوگند نمی دانم با او چکار کرده اند.
منصور به آنان گفت: فردا به هنگام نماز عصر همین جا بیایید تا بین شما حکم کنم.
طرفین دعوی در موقع مقرر حاضر شده و آماده حل و فصل گردیدند، اتفاقا امام صادق علیه السلام حاضر و به دست مبارک تکیه زده بود.
منصور به آن حضرت رو کرده و گفت: ای جعفر! بین ایشان داوری کن.
امام صادق علیه السلام فرمود: خودت بین آنان حکم کن! منصور اصرار کرد، و آن حضرت را سوگند داد تا حکم آنان را روشن سازد. امام
علیه السلام پذیرفت. پس فرشی از نی برای آن حضرت انداختند و روی آن نشست و متخاصمین نیز در مقابلش نشستند، و آنگاه به مدعی
رو کرده و فرمود: چه می گویی؟
مرد گفت: ای پسر رسول خدا! این دو نفر برادرم را شبانه از منزل بیرون برده و قسم به خدا باز نیاورده اند و نمی دانم با او چکار کرده اند.
امام علیه السلام به آن دو مرد رو کرده، فرمود: شما چه می گویید؟
گفتند: ما برادر این شخص را جهت گفتگویی از خانه اش بیرون برده ایم و پس از پایان گفتگو به خانه اش بازگشته است.
امام علیه السلام به مردی که آنجا ایستاده بود فرمود: بنویس:
بسم الله الرحمن الرحیم
رسول خدا صلی الله علیه و آله فرموده: هر کس شخصی را شبانه از خانه بیرون برد ضامن اوست مگر اینکه گواه بیاورد که او را به منزلش
بازگردانده است.
ای غلام! این یکی را دور کن و گردنش را بزن. مرد فریاد برآورد: ای پسر رسول خدا! به خدا سوگند من او را نکشته ام ولیکن من او را گرفتم
و این مرد او را به قتل رسانید.
آنگاه امام علیه السلام فرمود: من پسر رسول خدا صلی الله علیه و آله هستم دستور می دهم این یکی را رها کن و دیگری را گردن بزن، پس
آن مردی که محکوم به قتل شده بود گفت: یابن رسول الله! به خدا سوگند من او را شکنجه نداده ام و تنها با یک ضربه شمشیر او را
کشته ام، پس در این هنگام که قاتل مشخص شده بود حضرت صادق علیه السلام به برادر مقتول دستور داد قاتل را به قتل برساند، و فرمود:
آن دیگری را با تازیانه تنبیه کنند. و سپس وی را به زندان ابد محکوم ساخت و فرمود: هر سال پنجاه تازیانه به او بزنند.
دو مادر و یک فرزند
در زمان خلافت عمر دو زن بر سر کودکی نزاع می کردند و هر کدام او را فرزند خود می خواند، نزاع به نزد عمر بردند، عمر نتوانست
مشکلشان را حل کند از این رو دست به دامان امیرالمومنین علیه السلام گردید.
امیرالمومنین علیه السلام ابتداء آن دو زن را فراخوانده آنان را موعظه و نصیحت فرمود ولیکن سودی نبخشید و ایشان همچنان به مشاجره
خود ادامه می دادند.
امیرالمومنین علیه السلام چون این دستور داد اره ای بیاورند،در این موقع آن دو زن گفتند: یا امیرالمومنین! می خواهی با این اره چکار کنی؟
امام علیه السلام فرمود: می خواهم فرزند را دو نصف کنم برای هر کدامتان یک نصف! از شنیدن این سخن یکی از آن دو ساکت ماند، ولی
دیگر فریاد برآورد: خدا را خدا را! یا اباالحسن! اگر حکم کودک این است که باید دو نیم شود من از حق خودم صرفنظر کردم و راضی
نمی شوم عزیزم کشته شود.
10
آنگاه امیرالمومنین علیه السلام فرمود: الله اکبر! این کودک پسر توست و اگر پسر آن دیگری می بود او نیز به حالش رحم می کرد و بدین
عمل راضی نمی شد، در این موقع آن زن هم اقرار به حق نموده به کذب خود اعتراف کرد، و به واسطه قضاوت آن حضرت علیه السلام حزن
و اندوه از عمر برطرف گردیده برای آن حضرت دعای خیر نمود.
در اذکیاء ابن جوزی آمده: مردی کنیزی خریداری نموده، پس از انجام معامله، مدعی کودنی او گردیده خواست معامله را بهم زند، فروشنده
انکار می کرد، نزاع به نزد ایاس بردند، ایاس کنیزک را آزمایش نموده به وی گفت: کدامیک از دو پایت درازترست؟گفت:این یکی، ایاس
پرسید آیا شبی را که از مادر متولد شدی به خاطر داری؟ گفت: آری، در این موقع ایاس به خریدار روکرده،گفت:او را برگردان! او را برگردان!
و نیز آورده: مردی مالی را به نزد شخصی به ودیعت نهاد. و پس از چندی مال خود را از طرف مطالبه نمود، طرف انکار نموده منکر ودیعه
گردید، نزاع به نزد ایاس بردند. مدعی به ایاس گفت: من مالی را نزد این شخص به امانت گذاشته ام، ایاس پرسید؛ در آن موقع چه کسی
حاضر بود؟ گفت در فلان محل مال را به او تحویل دادم و کسی حاضر نبود، ایاس پرسید چه چیز آنجا بود گفت: درختی، ایاس به او گفت:
حال به نزد درخت برو و قدری به آن بنگر، شاید واقع قضیه معلوم گردد، شاید مالت را در زیر آن درخت خاک کرده و فراموش نموده ای و با
دیدن درخت یادت بیاید، مرد رفت، ایاس به منکر گفت: بنشین تا طرف تو برگردد. ایاس به کار قضاوت خود مشغول شده پس از زمانی به
آن مرد رو کرده، گفت: به نظر تو آن مرد به درخت رسیده؟ گفت: نه، در این موقع ایاس گفت: ای دشمن خدا! تو خیانتکاری، و مرد اعتراف
نموده گفت: مرا ببخش! خدا تو را ببخشد، ایاس دستور داد او را بازداشت کنند تا این که آن شخص برگشت، ایاس به او گفت: خصم تو
اعتراف نمود مالت را از او بگیر....
فصل دوم:قضایایی که نیرنگ حیل هگران را آشکار نموده است
توطئه ای که فاش گردید
در زمام خلافت عمر دو نفر امانتی را نزد زنی به ودیعت گذاشتندو به وی سفارش نمودند که تنها با حضورهر دوی آنان ودیعه راتحویل دهد.
پس از مدتی یکی از آن دو به نزد زن رفته مدعی شد که دوستش مرده است و ودیعه را مطالبه نمود. زن در ابتداء از دادن سپرده امتناع
ورزید ولی چون آن مرد زیاد رفت و آمد می نمود و مطالبه می کرد، ودیعه را به وی رد کرد. پس از گذشت زمانی مرد دیگر به نزد زن آمده
خواستار ودیعه گردید، زن داستان را برایش بازگو نمود که نزاعشان در گرفت، خصومت به نزد عمر بردند، عمر به زن گفت: تو ضامن ودیعه
هستی. اتفاقا امیرالمومنین علیه السلام در آن مجلس د حضور داشت، زن از عمر خواست تا علی علیه السلام بین آنان داوری کند، عمر گفت:
یا علی! میان آنان قضاوت کن. امیرالمومنین علیه السلام به آن مرد رو کرد و فرمود: مگر تو و دوستت به این زن سفارش نکرده اید که سپرده
را به هر کدامتان به تنهایی ندهد، اکنون ودیعه نزد من است، برو دیگری را به همراه خود بیاور و آنرا تحویل بگیر، و زن را ضامن ودیعه
نکرد و از این راه توطئه آنان را آشکار نمود؛ زیرا آن حضرت علیه السلام می دانست که آن دو با هم تبانی کرده و خواسته اند هر دو نفرشان از
زن مطالبه کنند تا او به هر دو غرامت بپردازد.
نیرنگ زنی حیله گر
زنی فتنه گر شیفته و دلباخته نوجوانی از انصار گردید، ولی هر چه کوشید جوان پرهیزکار را جلب توجه و عطف نظر کند نتوانست، از این رو
در صدد انتقامجویی بر آمده و تخم مرغی را شکسته با سفیده آن جامه خود را از بین دو ران آلوده ساخت و بدین وسیله جوان پاکدامن را
متهم کرده او را نزد عمر برد و گفت: ای خلیفه! این مرد مرا رسوا نموده است.
عمر تصمیم گرفت جوان انصاری را عقوبت دهد، مرد پیوسته سوگند یاد می کرد که هرگز مرتکب فحشایی نشده است و از عمر می خواست
تا در کار او دقت و تحقیق نماید، اتفاقا امیرالمومنین علیه السلام در آنجا نشسته بود، عمر به آن حضرت علیه السلام رو کرده و گفت: یا علی!
نظر شما در این قضیه چیست؟
آن حضرت به سفیدی جامه زن به دقت نظر افکنده وی را متهم نموده و فرمود: آبی بسیار داغ روی آن بریزند و چون ریختند سفیدی جامه
بسته شد، پس امام علیه السلام برای فهماندن حاضران اندکی از آن را در دهان گذاشت و چون طعمش را چشید آن را به دور افکند و سپس
11
به زن رو کرده، او را سرزنش نمود تا این که زن به گناه خود اعتراف نمود و از این راه مکر و خدعه زن را آشکار کرد و به برکت آن حضرت،
مرد انصاری از عقوبت عمر رها گردید.
و نیز زنی با سفیده تخم مرغ رختخواب هووی خود را آلوده ساخت و به شوهرش گفت: اجنبی با او همبستر شده است، ماجرا نزد عمر
مطرح گردید، عمر خواست زن را کیفر دهد، امیرالمومنین علیه السلام فرمود: آبی بسیار داغ بیاورند و چون آوردند دستور داد مقداری روی
آن سفیدی بریزند چون ریختند فورا جوش آمده و بسته شد، آن حضرت جامه را به نزد زن انداخت و به او فرمود:
این از نیرنگ شما زنان است و مکرتان بسیار است.
آنگاه به مرد رو کرده و فرمود: زنت را نگهدار که این از تهمتهای آن زنت می باشد، و فرمود: تا بر زن تهمت زننده حد افتراء جاری کنند.
فصل سوم:کشف قضایایی با به کار بردن نقشه هایی ابتکاری و دقیق
قضایایی که با به کار بردن نقشه هایی ابتکاری و دقیق از نگاشتن اقاریر و تفرقه بین گواهان، صحنه مرموز و حیله شیطانی مجرمین را کشف
نموده، و دستگاههای قضائی جهان متمدن، بویژه اروپائیها این روش بی سابقه را ازحضرتش اخذ کرده اند
ماجرای یتیمه بی سرپرست
تفرقه بین گواهان و کشف جرم دختری بی گناه به نزد عمر آورده به زنای او گواهی دادند، و اینکه سرگذشت وی: در کودکی پدر و مادر را از
دست داده مردی از او سرپرستی می کرد، آن مرد مکرر به سفر می رفت، دختر بزرگ شده و به مرتبه زناشوئی رسید، همسر آن مرد
می ترسید شوهرش دختر را به عقد خود درآورد، از این رو حیله ای کرد و عده ای از زنان همسایه را به منزل خود فراخواند تا او را بگیرند و
خود با انگشت، بکارتش را برداشت.
شوهرش از سفر بازگشت، زن به او گفت: دخترک مرتکب فحشاء شده، و زنان همسایه را که در ماجرایش شرکت داشتند جهت گواهی
حاضر ساخت. مرد قصه را نزد عمر برد و مطرح نمود، عمر حکم نکرد و گفت: برخیزید نزد علی بن ابیطالب برویم. آنان برخاسته و همه با
هم به محضر امیرالمومنین علیه السلام شرفیاب شدند و داستان را برای آن حضرت بیان داشتند.
امیرالمومنین علیه السلام به آن زن رو کرد و فرمود: آیا بر ادعایت گواه داری؟
گفت: آری، بعضی از زنان همسایه شاهد من هستند، و آنان را حاضر ساخت. آنگاه حضرت شمشیر را از غلاف بیرون کشید و در جلو خود
قرار داد و فرمود: تمام زنها را در حجره هایی جداگانه داخل کنند، و آنگاه زن آن مرد را فراخوانده بازجوئی کاملی از او به عمل آورد ولی او
همچنان بر ادعای خود ثابت بود، پس او را به اتاق سابقش برگرداند و یکی از گواهان را احضار کرد و خود،روی دو زانو نشست و به وی
فرمود: مرا می شناسی؟ من علی بن ابیطالب هستم واین شمشیر را می بینی شمشیر من است و زن آن مرد، بازگشت به حق نمودو او را امان
دادم، اکنون اگر راستش را نگویی تو راخواهم کشت.زن بر خود لرزیدو به عمرگفت: ای خلیفه! مرا امان ده،الان حقیقت حال را می گویم.
امیرالمومنین علیه السلام به وی فرمود: پس بگو.
زن گفت: به خدا سوگند حقیقت ماجرا از این قرار است: چون زن آن مرد، زیبایی و جمال دختر را دید، ترسید شوهرش با او ازدواج نماید از
این جهت ما را به منزل خود فراخواند و مقداری شراب به او خورانید و ما او را گرفتیم و خود با انگشت بکارتش را برداشت. در این موقع
امیرالمومنین علیه السلام فرمود: الله اکبر! من اولین کسی بودم پس از حضرت دانیال که بین شهود تفرقه انداخته از این راه حقیقت را کشف
کردم، و سپس بر تمام زنانی که تهمت به ناحق زده بودند حد افتراء جاری کرد، و زن را وادار نمود تا دیه بکارت دختر چهارصد درهم را به
او بپردازد و دستور داد آن مرد، زن جنایتکار خود را طلاق گفته همان دختر را به همسری بگیرد و آن حضرت علیه السلام مهرش را از مال
خود مرحمت فرمود.
پس از اتمام و فیصله قضیه، عمر گفت: یا اباالحسن! قصه حضرت دانیال را برای ما بیان فرمایید.
امیرالمومنین علیه السلام فرمود: دانیال کودکی یتیم بود که پیرزنی از بنی اسرائیل عهده دار مخارج و احتیاجات او شده بود، و پادشاه آن
وقت دو قاضی مخصوص داشت که آنها دوستی داشتند که او نیز نزد پادشاه مراوده می نمود وی زنی داشت زیبا و خوش اندام، روزی پادشاه
برای انجام ماموریتی به مردی امین و درستکار محتاج گردید، قضیه را با آن دو قاضی در میان گذاشت و به آنان گفت: مردی را که شایسته
12
انجام این کار باشد پیدا کنید، آن دو قاضی همان دوست خود را به شاه معرفی نموده او را به حضورش آوردند، پادشاه آن مرد را برای انجام
آن ماموریت موظف ساخت. آن شخص آماده سفر شد ولی پیوسته سفارش همسر خود را به آن قاضی نموده تا به او رسیدگی کنند. مرد به
سفر رفت و آن دو قاضی به خانه دوست خود رفت و آمد می کردند، و از برخورد زیاد با زن به او دلبسته شده تقاضای خود را با وی در میان
گذاشتند ولی با امتناع شدید آن زن مواجه شدند تا اینکه عاقبت به او گفتند: اگر تسلیم نشوی تو را نزد پادشاه رسوا می کنیم تا تو را
سنگسار کند.
زن گفت: هر چه می خواهید بکنید.
آن دو قاضی تصمیم خود را عملی نموده نزد پادشاه بر زنای او گواهی دادند، پادشاه از شنیدن این خبر بسی اندوهگین گردید و از آن زن
در شگفت شد و به آن دو قاضی گفت: گواهی شما پذیرفته است ولی در این کار شتاب نکنید و پس از سه روز وی را سنگسار نمایید!
در این سه روز منادی به دستور شاه در شهر ندا داد که: ای مردم! برای کشتن آن زن عابده که زنا داده حاضر شوید و آن دو قاضی هم بر
آن گواهی داده اند.
مردم از شنیدن این خبر حرفها می زدند، پادشاه به وزیر خود گفت: آیا نمی توانی در این باره چاره بیندیشی؟ گفت: نه تا این که روز سوم،
وزیر برای تفریح از خانه بیرون شد، اتفاقا در بین راهش به کودکانی برهنه که سرگرم بازی بودند برخورد نموده به تماشای آنان پرداخت، و
دانیال که کودکی خردسال میان آنان با ایشان بازی می کرد، وزیر او را نمی شناخت. دانیال در صورت ظاهر به عنوان بازی، ولی در حقیقت
برای نمایاندن به وزیر، کودکان را در اطراف خود گرد آورد و به آنان گفت: من پادشاه و دیگری زن عابده، و آن دو کودک نیز دو قاضی گواه
باشند. و آنگاه مقداری خاک جمع نمود و شمشیری از نی به دست گرفت و به سایر کودکان گفت: دست هر یک از این دو شاهد را بگیرید و
در فلان مکان ببرید، و سپس یکی از آن دو را فراخوانده، به او گفت: حقیقت مطلب را بگو وگرنه تو را خواهم کشت. (وزیر این جریانات را
مرتب می دید و می شنید). آن شاهد گفت: گواهی می دهم که آن زن زنا داده است.
دانیال گفت: در چه وقت؟
گفت: در فلان روز.
دانیال گفت: این یکی را دور کنید. و دیگری را بیاورید، پس او را به جای اولش برگردانده و دیگری را آوردند.
دانیال به او گفت: گواهی تو چیست؟
گفت: گواهی می دهم که آن زن زنا داده است.- در چه وقت؟- در فلان روز.
با چه کسی؟
با فلان، پسر فلان.
در کجا؟
در فلان جا.
و او برخلاف اولی گواهی داد. در این وقت دانیال فرمود: الله اکبر! گواهی دروغ دادند. و آنگاه به یکی از کودکان دستور داد میان مردم ندا
دهد که آن دو قاضی به زن پاکدامن تهمت زده اند و اینک برای اعدامشان حاضر شوید.
وزیر، تمام این ماجرا را شاهد و ناظر بود، پس بلادرنگ به نزد پادشاه آمد وآنچه را که دیده بود گفت.
پادشاه آن دو قاضی را احضار نموده به همان ترتیب از آنان بازجویی به عمل آورده و گواهیشان مختلف بود، پادشاه فرمان داد بین مردم ندا
دهند که آن زن بری و پاکدامن است و آن دو قاضی به وی تهمت زده اند و سپس دستور داد آنان را دار زدند.
و نظیر همین خبر را کلینی (ره) در کافی چنین نقل کرده: در زمان خلافت امیرالمومنین علیه السلام دو نفر با هم عقد برادری بستند؛ یکی
از آنان قبل از دیگری از دنیا رحلت کرد و به دوست خود وصیت کرد که از یگانه دخترش نگهداری کند، آن مرد دختر دوست خود را به
خانه برد و از او مراقبت کامل می نمود و مانند یکی از فرزندان خودش او را گرامی می داشت، اتفاقا برای آن مرد مسافرتی پیش آمده و به
سفر رفت. و سفارش دختر را به همسر خود نمود. مرد سالیان درازی سفر ماند و در این مدت دختر بزرگ شده و بسیار زیبا بود، و آن مرد
13
هم پیوسته در نامه هایش سفارش دختر را می نمود، همسر مرد چون جمال و زیبایی دختر را دید ترسید که شوهرش از سفر برگشته با او
ازدواج نماید از این جهت نیرنگی کرد و زنانی چند را به خانه خود فراخواند و آنان دختر را گرفته و خود با انگشت، بکارتش را برداشت.
مرد از سفر برگشت و به منزل رسید، سپس دختر را به نزد خود فراخواند، ولی دختر در اثر جنایتی که آن زن بر او وارد ساخته بود از
حضور به نزد مرد شرم می کرد و چون مرد زیاد اصرار نمود زنش به او گفت: او را به حال خود بگذار که مرتکب گناهی بزرگ شده و بدین
سبب خجالت می کشد نزد تو بیاید؛ و به دخترک نسبت زنا داد.
مرد از شنیدن این خبر سخت ناراحت شده و با قیاف های خشمناک به نزد دختر آمده به شدت او را سرزنش نمود و به وی گفت: وای بر تو!
آیا فراموش کردی آن محبتها و مهربانیهای مرا؟! به خدا سوگند من تو را مانند خواهر و فرزند خود می دانستم و تو نیز اگر خود را دختر من
می دانستی، پس چرا مرتکب چنین کار خلافی شدی؟
دختر گفت: به خدا سوگند من هرگز زنایی نداده ام و همسرت به من تهمت می زند و ماجرای زن را برای مرد بازگو کرد. مرد دست دختر و
زن خود را گرفته به طرف خانه امیرالمومنین علیه السلام روانه گردید و ماجرا را برای آن حضرت علیه السلام بیان داشت و زن نیز به جنایتی
که مرتکب شده بود اعتراف کرد. اتفاقا امام حسن علیه السلام در محضر پدر بزرگوار خود نشسته بود، امیرالمومنین به او فرمود: بین آنان
داوری کن!
آن حضرت علیه السلام گفت: سزای زن دوتاست؛ یکی حد افتراء برای تهمتش و دیگری دیه بکارت دختر.
فصل چهارم:قضاوتهای آن حضرت در مواردی که واقع کاملا مشتبه بوده است
زد و خورد در حال مستی
در زمان خلافت امیرالمومنین علیه السلام به آن حضرت گزارش رسید که چهار نفر در حال مستی یکدیگر را با کارد مجروح نموده اند. امام
علیه السلام دستور داد آنان را توقیف نموده تا پس از هشیاری به وضعشان رسیدگی کند، دو نفر از آنان در بازداشتگاه جان سپردند. اولیای
مقتولین نزد امیرالمومنین علیه السلام آمده و خواستار قصاص از زندگان شدند، آن حضرت علیه السلام به آنان فرمود: شما از کجا می دانید
که این دو نفر زنده ایشان را کشته اند و شاید خودشان یکدیگر را مجروح نموده و مرده اند؟
گفتند: نمی دانیم، پس شما خودتان با استفاده از دانش خداداد یتان بین آنان حکم کنید.
امام علیه السلام فرمود: دیه آن دو مقتول به عهده هر چهار قبیله است و بعد از اخراج خونبهای زخمهای دو نفر زخمی، باقیمانده به اولیای
آن دو مقتول رد می گردد. ) 1- شیخ مفید پس از نقل این خبر می گوید: این حکمی که آن حضرت علیه السلام درباره آنان فرموده تنها
حکمی است که برای رسیدن به واقع تصور می شود؛ زیرا گواهی نیست تا بدان وسیله قاتل از مقتول جدا شود. و نیز گواهی نیست تا ثابت
کند قتل عمدی بوده، و این حکم در مورد قتل خطا و اشتباه در قاتل است ؛ زیرا خونبهای کشتگان را بر هر چهار قبیله قرار داده و دیه
زخمهای مجروحین را از آن کم کرده است، و مقصود آن حضرت از اینکه فرموده: دیه آن دومقتول بر قبایل چهارگانه است این است که دیه
هر دو تا با هم، وگرنه دیه هر کدام از آنها بر سه قبیله دیگر است غیر ازقبیله خودش .(مولف). ارشاد مفید، قضایاه علیه السلام فی خلافته،
( من لا یحضر، کتاب الدیات، باب حکم الرجل یقتل الرجلین او... حدیث 7. تهذیب، کتاب الدیات باب الاشتراک فی الجنایات، حدیث 5
یک نفر در آب غرق شد
شش نفر در آب فرات سرگرم بازی بودند، یکی از آنان غرق شد، نزاع را نزد امیرالمومنین علیه السلام بردند، دو نفر از آنان گواهی دادند که
آن سه نفر دیگر او را غرق کرده اند، و آن سه نفر گواهی دادند که آن دو نفر دیگر او را غرق کرده اند، امیرالمومنین علیه السلام دیه او را به
پنج قسمت مساوی تقسیم نمود، دو قسمت به عهده آن سه نفری که دو نفر بر علیه ایشان گواهی داده اند، و سه قسمت به عهده آن دو
نفری که سه نفر بر علیه ایشان گواهی داده اند.
شیخ مفید درارشاد پس از نقل این خبرمی گوید: در این قضیه هیچ قضاوتی تصور نمی شود که از قضاوت آن حضرت به صواب نزدیکتر باشد.
14
طعمه شیر
شیری را در گودالی دستگیر کرده بودند، مردم برای تماشای شیر ازدحام نمودند، یک نفر در نزدیکی گودال ایستاده بود، ناگهان قدمش
لغزید و دست به دیگری زد و دومی به سومی و سومی به چهارمی و همه در گودال افتاده طعمه شیر شدند. این ماجرا در یمن اتفاق افتاد،
امیرالمومنین علیه السلام نیز آنجا تشریف داشت، خبر به آن حضرت رسید، پس درباره آنان چنین قضاوت نمود، که اولی طعمه شیر بوده و
به علاوه باید یک سوم دیه به دومی بپردازد، و دومی نیز دو سوم دیه به سومی و سومی دیه کاملی به چهارمی باید بپردازد.
رسول خدا صلی الله علیه و آله از این قضاوت خبردار گردیده فرمود: اباالحسن به حکم خدا داوری نموده است.
مؤلّف: علت این تفصیل این است که نفر اول خودش افتاده، به علاوه افراد دیگری را با خود انداخته، از این جهت دیه ای طلب ندارد؛ زیرا
مرگش مستند به خودش بوده است. و سبب مرگ نفر دوم ممکن است یکی از سه چیز باشد، کشیدن نفر اول و یا افتادن نفر سوم و یا
چهارم بر روی او که خودش عامل آن بوده است بنابراین، احتمال استناد قتلش به نفر اول 330 است و امام علیه السلام هم 330 دیه اش را
به عهده نفر اول قرار داده است، و اما نفر سوم ممکن است علت مرگش کشیدن و افتادن نفر چهارم بر روی او باشد که خودش عامل آن
بوده و یا افتادن نفر اول و یا دوم بر روی او که عاملش نفر دوم بوده است و امام علیه السلام نیز دو سوم دیه او را بر عهده نفر دوم گذاشته
است. و اما نفر چهارم تمام علت مرگش مستند به نفر سوم بوده، بنابراین، تمام دیه اش بر عهده نفر سوم می باشد چنانچه امام علیه السلام
حکم نموده است.
نشگون
و نیز در همان زمانی که امیرالمومنین علیه السلام در یمن تشریف داشت به آن حضرت خبررسید که دختری از روی بازیچه دختر دیگری را
بر دوش گرفته و دختر سومی از پایینی نشگون گرفته و او بناگاه پریده ودختری را که بر دوش داشته انداخته و منجر به مرگ او شده است.
امام علیه السلام فرمود: یک سوم دیه مقتول به عهده آن دختری است که او را بر روی شانه برداشته و یک سوم دیگر به عهده دختری که از
او نشگون گرفته، و یک سوم هم بر عهده خودش که بطور بازیچه و عبث سوار شده است. این خبر به سمع مبارک رسول خدا صلی الله علیه
و آله رسیده آن را تائید نموده بر صحتش گواهی داد.
ودیعه
مردی دو دینار و دیگری یک دینار نزد شخصی به ودیعت نهادند، یک دینار آنها تلف شد. امیرالمومنین علیه السلام درباره آنان فرمود: یک
دینار از دو دینار موجود به صاحب دو دینار اختصاص دارد و دینار دیگر نیز بالمناصفه بین آن دو تقسیم می شود.
و نظیر این خبر است روایتی که شیخ صدوق و شیخ طوسی به امام صادق علیه السلام نسبت داده اند که دو نفر بر سر دو درهم با یکدیگر
نزاع می کردند، یکی از آنان هر دو درهم را از خود می دانست و دیگری یکی از آنها را.
آن حضرت علیه السلام فرمود: کسی که مدعی یک درهم است اعتراف دارد که از درهم دیگر حقی ندارد، و درهم دیگر که مورد نزاع است
بین آنان بالمناصفه تقسیم می شود.
و همچنین نظیر آن را شیخ کلینی و صدوق و طوسی به امام محمد باقر علیه السلام نسبت داده اند که از آن حضرت پرسیدند، مردی غلامی
از دیگری خریده و فروشنده دو غلام به خریدار تسلیم نموده تا یکی از آنها را انتخاب کرده برای خود نگهدارد و دیگری را به صاحبش رد
نماید و فروشنده قیمت غلام را نیز از مشتری تحویل گرفته است.
خریدار هر دو غلام را به طرف منزل می برده، اتفاقا یکی از آن دو در بین راه گریخته است. آن حضرت فرمود: مشتری غلام موجود را به
صاحبش رد می کند و نصف قیمتی را که به فروشنده داده پس می گیرد و برای یافتن غلام جستجو می کند، اگر آن را یافت باز اختیار دارد
هر کدام از آن دو را که می خواهد نگهدارد و آن نصف قیمت را که از فروشنده گرفته باز به وی رد نماید، و اگر غلام را پیدا نکرد از مال هر
دو رفته، نصفش از فروشنده و نصفش از خریدار.
15
اقرار
شخصی اقرار کرد هزار درهم به یکی از دو نفر بدهکار است ولی طلبکار را مشخص نکرد و به همان حال از دنیا درگذشت، امیرالمومنین
علیه السلام فرمود: اگر یکی از آن دو بخصوص گواه آورد که وی طلبکار است درهمها به او داده می شود و گرنه درهمها بالمناصفه بین آنان
تقسیم می شوند.
تقسیم به نسبت شهود
دو مرد هر کدام مدعی مالکیت اسبی بود، یکی از آنان دو شاهد داشت و دیگری پنج شاهد. امیرالمومنین علیه السلام دو قسمت آن را برای
نفر اول و پنج قسمت آن را برای نفر دوم قرار داد.
فصل پنجم:قضایایی که ظاهر قضیه با واقع مختلف بوده است
زنی حیل هگر
زنی شب هنگام، خویشتن را شبیه کنیز مردی ساخت، مرد به خیال این که کنیز اوست با وی همبستر شد، ماجرا نزد عمر طرح گردید،
عمر قضیه را بر حضرت امیرالمومنین علیه السلام عرضه داشت. آن حضرت فرمود: مرد را در پنهانی حد بزن و زن را آشکارا.
مؤلّف: این خبر حمل شده به این که آن حضرت می دانسته که مرد از واقع قضیه آگاه بوده و بطور دروغ پنهان کرده است.
مردم آزاری
مردی به دیگر گفت: در خواب با مادرت محتلم شده ام، مرد بر آشفته او را نزد امیرالمومنین علیه السلام برده و گفت: این مرد به من ناروا
می گوید.آن حضرت فرمود: چه گفته است؟
گفت: می گوید: با مادرم محتلم شده است.
حضرت علی علیه السلام به وی فرمود: تو اگر می خواهی او را عادلانه جزا دهی وی را برایت در آفتاب نگه می دارم سایه اش را تازیانه بزن؛
زیرا خواب مانند سایه است. ولی او را تازیانه می زنیم تا دگربار، مسلمانی را آزار ندهد.
قضایایی که دارای احکام متعدد بوده و در ظاهر یک حکم توهم شده است
فصل ششم:قضایائی که داری احکامی متعدد بوده ودر ظاهر یک حکم توهم شده است!
حکمهای گوناگون
پنج نفر را در حال زنا گرفته نزد عمر آوردند، عمر دستور داد بر همه آنها حد جاری کنند، اتفاقا امیرالمومنین علیه السلام در آنجا حاضر و به
قضیه ناظر بود، پس به عمر رو کرده، فرمود: این حکم که درباره آنان گفتی صحیح نبود.
عمر گفت: پس خودتان بر آنان اقامه حد کنید.
امام علیه السلام یکی را پیش کشیده گردنش را زد و دومی را سنگسار نمود و به سومی صد تازیانه زد و به چهارمی پنجاه تازیانه، و پنجمی
را فقط چند تازیانه. عمر در حیرت شده و مردم نیز در شگفت.
عمر گفت : یا اباالحسن! بر پنج نفر که همگی مرتکب یک جرم شده بودند هیچ حد مختلف جاری کردی؟
آن حضرت علیه السلام فرمود: اما نفر اول که گردنش را زدم کافر ذمی بود که از شرایط ذمه خارج شده و حکمش کشتن است؛ و نفر دوم
که او را سنگسار کردم خودش زن داشت و زنایش محصنه بود و حکمش سنگسار است؛ و نفر سوم که به او صد تازیانه زدم زن نداشت و نفر
چهارم که به او نصف حد زدم غلام بود و حکمش نصف حد است؛ و نفر پنجم که او را تعزیر نمودم دیوانه بود و حدی نداشت ولیکن لازم
بود به چند تازیانه تنبیه شود.
16
بالمناسبه نقل می شود که: عبدالرحمن بن حسان بن ثابت و عبدالرحمن بن حکم بن ابی العاص یکدیگر را به زنا متهم کردند، ماجرایشان به
معاویه رسید. معاویه به فرمانبردار خود، مروان دستور داد تا آنان را تنبیه کند. مروان، عبدالرحمن بن حسان را هشتاد تازیانه زد، و
عبدالرحمن بن حکم را بیست تازیانه، بعضی به عبدالرحمن گفتند: این تبعیضی که مروان بین تو و بردارش روا داشته فرصتی است که
مراتب را به معاویه گزارش کرده تا مروان را مجازات کند. عبدالرحمن بن حسان در پاسخ آنان گفت: به خدا سوگند چنین نخواهم کرد؛ زیرا
مروان به من حد مردان آزاد زده و برادرش را نصف حد برده، و با اشاعه این سخن، دل مروان را به درد آورد!
زنای نابالغ
پسری نابالغ با زنی شوهردار زنا کرد، عمر دستور داد زن را سنگسار کنند. امیرالمومنین به وی فرمود: سنگساری بر او روا نیست تنها او را
تازیانه می زنند؛ زیرا زنا کننده نابالغ بوده است.
اشتباه عمر
مردی یمنی، که زنش در یمن بود، در مدینه زنا کرد، عمر دستور داد او را سنگسار کنند، امیرالمومنین علیه السلام به وی فرمود: سنگساری
بر او روا نیست؛ زیرا از زنش غایب بوده و باید بر او حد جاری شود. در این وقت عمر گفت: خدا مرا زنده نگذارد برای مشکلی که ابوالحسن
در آن نباشد.
اقرار از روی تهدید
زنی آبستن را که به زنا متهم بود نزد عمر آوردند، عمر از او پرسش کرد، زن به زنای خود اعتراف نمود، عمر دستور داد او را سنگسار کنند،
در حالی که زن را می بردند. امیرالمومنین علیه السلام به آنان برخورد نموده به ماموران فرمود: به این زن چکار دارید؟
گفتند: عمر فرمان قتلش را داده است!
امیرالمومنین علیه السلام آنان را نزد عمر برگردانده به او فرمود: آیا تو گفته ای این زن سنگسار شود؟
عمر گفت: آری؛ زیرا او به زنای خود اقرار کرد. امام علیه السلام به او فرمود: این زن خودش گناهکار است و حق داری درباره او چنین حکم
کنی، اما بر طفلی که در شکم دارد چه حقی داری؟ و گمانم او را ترسانده ای و در نتیجه اقرار کرده است.
عمر گفت: آری، چنین بوده است.
امیرالمومنین علیه السلام به وی فرمود: آیا از رسول خدا صلی الله علیه و آله نشنیدی که فرمود: کسی که از روی شکنجه اقرار کند حدی بر
او نیست، و کسی که با حبس و تهدید اعتراف کند اقرارش نافذ نیست.
عمر زن را آزاد نمود و گفت: زنان جهان عاجزند از این که پسری مانند علی بن ابیطالب بزایند. سپس گفت: لولا علی لهلک عمر؛ اگر علی
نبود عمر هلاک می شد.
اهمیت بیت المال
دو غلام که یکی از بیت المال و دیگری از مردی بود، از اموال بیت المال دزید کردند، امیرالمومنین علیه السلام فرمود: بر غلام بیت المال
حدی نیست؛ زیرا بعضی از مال خدا بعض دیگرش را خورده و آن دیگر را پیش خوانده دستش را قطع کرد سپس فرمود: به او گوشت و
روغن بخورانند تا زخمش خوب شود.
زندانی کردن دزد
دزدی را نزد عمر آوردند، عمر یک دستش را قطع کرد، بار دیگر دزدی نموده او را نزد عمر آوردند، یک پایش را قطع کرد؛ بار سوم نیز عمر
خواست دست دیگرش را قطع کند، امیرالمومنین علیه السلام به وی فرمود: چنین نکن؛ زیرا یک دست و یک پایش را برید های ولیکن او را
زندانی کن.
17
عفو از حد
مردی نزد امیرالمومنین علیه السلام آمده و به دزدی خود اعتراف نمود. امام علیه السلام به وی فرمود: آیا چیزی از قرآن می دانی؟
گفت: آری، سوره بقره را می دانم.
فرمود: دستت را در عوض آن سوره به تو بخشیدم.
اشعث گفت: آیا حدی از حدود خدا را تعطیل می کنی؟
علی علیه السلام به وی فرمود: تو از احکام خدا چه می دانی؟ و آنگاه فرمود: اگر مثبت حد، گواه و شاهد باشد امام نمی تواند از آن درگذرد،
ولی اگر مثبت حد، اقرار خود جانی باشد امام اختیار دارد می تواند او را عفو کند و یا به او حد بزند.
حیوان سرکش
امیرالمومنین علیه السلام جنایتهای حیوان سرکش را دراولین دفعه موجب ضمان نمی دانست ولی در نوبتهای بعد صاحبش را ضامن می کرد.
مؤلّف: علت عدم ضمان در دفعه اول عدم علم صاحب اوست، ولی در دفعات بعد، چون صاحبش از حال حیوان باخبر بوده وظیفه داشته از او
مراقبت کند.
فصل هفتم:قضایایی که به صورت ظاهر داخل در موضوعی بوده و واقعا خارج بوده است
پدر و مادر سیاه و فرزند سفید
مردی همسرش را نزد عمر برده و گفت: خودم و این زنم سیاه هستیم و او پسری سفید زاییده است .عمر به مجلسیان گفت: نظر شما در
این قضیه چیست؟
گفتند: زن باید سنگسار شود؛ زیرا او و شوهرش سیاهند و فرزندشان سفید. عمر دستور داد زن را سنگسار کنند، ماموران زن را به جهت
سنگسار می بردند در بین راه امیرالمومنین علیه السلام به آنان برخورد نموده و به زن و شوهر فرمود: مطلب شما چیست؟ آنان قصه خود را
بیان داشتند.
آن حضرت علیه السلام به مرد رو کرده و فرمود: آیا زنت را متهم می سازی؟
گفت: نه.
فرمود: آیا در حال قاعدگی با او همبستر شده ای؟
گفت: آری، یک شب ادعا می کرد که قاعده است و من گمان می کردم به جهت سرما عذر می آورد پس با او همبستر شدم.
آن حضرت علیه السلام به زن رو کرده و فرمود: آیا شوهرت در آنحال با تو نزدیکی کرده است؟ گفت: آری.
پس علی علیه السلام به آنان فرمود: برگردید که این فرزند پسر شماست و علت سفیدشدنش این است که خون حیض بر نطفه غلبه کرده
است و وقتی که بزرگ شود سیاه می گردد، و طبق فرموده آن حضرت پس از بزرگ شدن سیاه گردید.
فرزند از توست
مردی نزد حضرت امیر علیه السلام آمده گفت: یا امیرالمومنین! من همیشه به هنگام آمیزش با همسرم عزل می کرده ام و اکنون می بینم او
آبستن شده است.
آن حضرت علیه السلام به وی فرمود: تو را به خدا سوگند می دهم آیا هیچ برایت اتفاق افتاده که پس از آمیزش اول بدون این که بول کنی
مجددا با او آمیزش نموده باشی؟
گفت: آری، چنین شده است.
18
استدلال به قرآن
هنگامی که هیثم از بعض غزوات به خانه خود بازگشت، پس از شش ماه تمام زنش فرزندی به دنیا آورد. هیثم فرزند را از خود ندانسته وی
را نزد عمر برد و قصه را برایش بیان داشت. عمر دستور داد زن را سنگسار کنند. اتفاقا پیش از آن که او را سنگسار کنند، امیرالمومنین
علیه السلام او را دید و از قضیه باخبر گردید، پس به عمر فرمود: باید بگویی زن راست می گوید؛ زیرا خداوند در قرآن می فرماید: و حمله و
فصاله ثلاثون شهرا؛ ) سوره احقاف، آیه 14 (مدت حمل و از شیر گرفتن فرزند، سی ماه است و در آیه دیگر می فرماید: والوالدات یرضعن
اولادهن حولین کاملین؛ ) سوره بقره، آیه 233 (مادران فرزندان خود را دو سال تمام شیر می دهند.
و وقتی که بیست و چهار ماه دوران شیر دادن از سی ماه کم شود شش ماه می ماند که کمترین دوران حاملگی است.
عمر گفت: اگر علی نبود عمر به هلاکت می رسید و زن را آزاد نمود .
آبستنی دختر
در زمان خلافت عثمان پیرمردی دختری را به همسری گرفت پس از مدتی دختر آبستن گردید، پیرمرد حمل را انکار می کرد، ماجرا را به
نزد عثمان بردند ولی حکم مسأله بر عثمان مشتبه گردید و از دختر پرسید؛ آیا او هنوز دوشیزه است، دختر به این مطلب اقرار نمود. عثمان
دستور داد وی را حد زنند.
امیرالمومنین علیه السلام این را شنید، پس به عثمان فرمود: شاید موقعی که پیرمرد آمیزش نموده رحم زن نطفه را جذب کرده و آبستن
شده است، بدون اینکه منجر به افتضاض شود مرد تصدیق کرد و گفت: آری، من همیشه نطفه ام را در ابتدای رحم ریخته ام، بدون اینکه
افتضاض حاصل شود.امیرالمومنین علیه السلام فرمود: حمل از همین پیرمرد است و باید در سزای انکاری که کرده عقوبتی تادیبانه شود. و
عثمان نیز طبق داوری آن حضرت حکم کرد.
دختری را که به زنا متهم بود نزد امیرالمومنین علیه السلام آوردند، آن حضرت به چند زن دستور داد دختر را معاینه کنند. آنان پس از
رسیدگی گفتند: وی باکره است.
امام علیه السلام فرمود: من هرگز بر دختر باکره حد زنا جاری نمی کنم. و آن حضرت گواهی زنان را در مثل چنین مواردی کافی می دانست.
اتهام به زنا
دختری را که به زنا متهم بود نزد امیرالمومنین علیه السلام آوردند، آن حضرت به چند زن دستور داد دختر را معاینه کنند. آنان پس از
رسیدگی گفتند: وی باکره است.
امام علیه السلام فرمود: من هرگز بر دختر باکره حد زنا جاری نمی کنم. و آن حضرت گواهی زنان را در مثل چنین مواردی کافی می دانست.
اجبار به زنا
مرد و زنی را که زنا کرده بودند نزد امیرالمومنین علیه السلام آوردند زن سوگند یاد می کرد که مرد او را بر آن عمل مجبور ساخته است، آن
حضرت علیه السلام ادعایش را پذیرفت و حد را از او برداشت.
امام باقر علیه السلام ناقل حدیث می فرماید: اگر از قضاوت این زمان چنین قضیه ای را بپرسند می گویند: ادعای زن پذیرفته نیست.
بر سه دسته تکلیفی نیست
زن دیوانه آبستنی را که زنا داده بود نزد عمر آوردند، عمر دستور داد او را سنگسار کنند، امیرالمومنین علیه السلام به عمر فرمود: آیا از
رسول خدا صلی الله علیه و آله نشنیدی که فرمود: بر سه دسته تکلیفی نیست
-1 دیوانه تا عاقل شود...
19
معذوریت
چند نفر نزد عمر آمده گواهی دادند که فلان زن با مردی اجنبی در بیابانی زنا کرده است، آن زن شوهر داشت. عمر دستور داد او را
سنگسار کنند.
زن به درگاه خدا عرضه داشت: خدایا! تو می دانی که من بی گناه هستم.
عمر از گفتارش خشمگین شده گفت: آیا شهود را تکذیب می کنی؟ امیرالمومنین علیه السلام که ناظر قضیه بود فرمود: زن را برگردانید شاید
در ارتکاب این عمل معذور بوده است. زن را برگرداندند و از حالش پرسش نمودند.
زن گفت: روزی من و مرد همسایه شتران خود را به چرا می بردیم و چون شتران من شیر نداشتند مقداری آب به همراه خود بردم، در بین
راه آبم تمام شد و زیاد تشنه بودم، از مرد همسایه آشامیدنی خواستم وی تقاضایم را نپذیرفت، مگر این که با او زنا کنم، من از این کار ابا
داشتم تا این که نزدیک بود از تشنگی هلاک شوم، پس با کراهت به زنای او تسلیم شدم.
امیرالمومنین علیه السلام فرمود: الله اکبر! (فمن اضطر غیر باغ ولا عاد فلا اثم علیه)؛ ) سوره بقره، آیه 173 (کسی که مضطر شود اگر بدون
نافرمانی و ستم مرتکب گردد گناهی بر او نیست.عمر چون این را شنید زن را آزاد نمود.
مفهوم سخن
مردی و زنی را نزد عمر آوردند، مرد به زن گفته بود: زناکار! زن نیز به او گفته بود تو از من زناکارتری. عمر دستور داد هر دو را تازیانه زنند.
اتفاقا امیرالمومنین علیه السلام در آنجا حضور داشت فرمود: شتاب مکنید، زن مستحق دو حد است و بر مرد حدی نیست، سزای زن دو حد
است؛ زیرا اولا: به آن مرد تهمت زده و مستوجب حد افترا شده است. و ثانیا: به زنای خود اقرار کرده که به مرد می گوید: تو از من
زناکارتری؛ یعنی، من هم زناکارم ولی کمتر، و از این جهت مستحق حد زنا هم گردیده است. و آنگاه فرمود: از ناحیه دوم حد کاملی به او
زده نمی شود. ) علت این که از ناحیه دوم حد کاملی به او زده نمی شود؛ زیرا حد زنا با چهار دفعه اقرار ثابت می شود، و زن تنها یک بار اقرار
کرده بود، وعلت این که حد افتراء از مرد ساقط گردید؛ زیرا به سبب اقرار زن به زنای خود تهمت مرد منتفی گردید. مناقب، سروی، قضایاه
(ع) فی عهد الثانی)
فصل هشتم:قضایایی که احکام متعدد داشته و کوته فکران بیش از یک حکم نفهمیده اند
کیفر لواط شده
مرد لواط شده ای را نزد عمر آوردند، عمر تصمیم گرفت او را تازیانه زند و از گواهان پرسید، آیا شما دیدید با او لواط شد؟ گفتند: آری. عمر
در حکم آن درمانده گردید، از امیرالمومنین علیه السلام پرسش نمود.
علی علیه السلام لواط کننده را خواست ولی او را ندید، آنگاه فرمود: باید گردنش زده شود، گردنش را زدند.
عمر گفت: او را بردارید.
امیرالمومنین علیه السلام فرمود: یک عقوبت دیگر او مانده.
عمر گفت: آن چیست؟
امام علیه السلام فرمود: یک بسته هیزم بخواه و او را در وسط آن قرار ده به آتش بسوزان!
و در روایتی دیگر آن حضرت علیه السلام می فرمود: اگر مجرمی استحقاق دوبار سنگساری را داشت هر آینه لواط کار دوبار سنگسار می شد.
کیفر میگساری در ماه رمضان
نجاشی شاعر، در روز ماه رمضان شراب نوشیده او را نزد امیرالمومنین علیه السلام آوردند، آن حضرت علیه السلام هشتاد تازیانه به او زد، شب
او را بازداشت نموده بامدادان نیز او را طلبیده بیست تازیانه دیگر زد.
نجاشی گفت: یا امیرالمومنین! آن هشتاد تازیانه که به من زدی کیفر شراب نوشیدنم بود، ولی سبب این بیست تازیانه دوم را نفهمیدم؟!
20
حضرت علیه السلام فرمود: بخاطر بی حرمتی و بی اعتنایی تو بود نسبت به ماه رمضان.
فصل نهم:احکام قضایای مشتبه
پیشوایی نااهلان
هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله از دنیا رحلت نمود و ابوبکر خلیفه شد، روزی مردی را که شراب نوشیده بود نزد او آوردند تا بر او
حد جاری کند. ابوبکر به وی گفت: آیا شراب نوشید های؟
گفت: آری.
ابوبکر: چرا نوشید های با این که آن حرام است؟
مرد: من مسلمان هستم و منزلم در نزدیکی قصبه ای واقع است که اهل آن سامان، شراب نوشیده و آن را حلال می شمرند، و من هرگز از
حرام بودن آن اطلاعی نداشته ام، و اگر می دانستم در دین اسلام حرام است حتما از آن اجتناب می ورزیدم.
ابوبکر به عمر رو کرده گفت: در این باره چه می گویی؟
عمر گفت: مشکلی است که علاج آن با حضرت علی علیه السلام است.
ابوبکر به غلام خود گفت: برو علی را به اینجا بخوان.
عمر گفت: ما نزد او می رویم.
پس برخاسته همگی به نزد آن حضرت رفتند و سلمان فارسی (رضی) نیز در محضرش حضور داشت، آنان قصه را به سلمان گفتند و سلمان
جریان را بر امام علیه السلام عرضه داشت؛ حضرت به ابوبکر فرمود: مردی با او بفرست تا وی را به تمام خانه های مهاجر و انصار بگرداند و هر
کس که آیه تحریم شراب را از قرآن برایش خوانده گواهی دهد، و اگر کسی نخوانده حدی بر او نیست. ابوبکر دستور آن حضرت را اجرا کرد
و هیچ کس به آن گواهی نداد و مرد آزاد شد.
سلمان گفت: یا امیرالمومنین! این گروه را ارشاد و هدایت کردید، آن حضرت علیه السلام فرمود: آری، خواستم تأکید و توصیه این آیه را در
حق خود و اینان تجدید کنم: افمن یهدی الی الحق ان یتبع امن لایهدی الا یهدی فمالکم کیف تحکمون( سوره یونس، آیه 35 )آیا کسی
که به سوی حق هدایت می کند شایسته ترست که پیروی بشود یا کسی که هدایت نمی یابد مگر این که او را رهبری کنند، شما را چه
می شود! چگونه حکم می کنید؟! ) امام صادق علیه السلام می فرماید: هیچ کس پیش از امیرالمومنین (ع) این گونه قضاوت ننموده و این
اولین قضاوت آن حضرت (ع) پس از وفات رسول خدا (ص) بوده است. و شیخ مفید (ره) در ارشاد آورده: این خبر مورد اتفاق خاصه و عامه
است. فروع کافی، کتاب الحدود، باب من زنی او سرق او شرب الخمر بجهاله، حدیث 4. ارشاد، مفید، قضایاه (ع)، فی عهد ابی بکر، ص 107
بالمناسبه نقل می شود که:
در اغانی آورده: منظور بن زبان با زن پدر خود ملیکه دختر سنان مری ازدواج نموده از او هاشم و عبدالجبار وخوله بهم رسید. تا زمان
خلافت عمر، ماجرای او به عمر رسید، عمر او را احضار نموده جریان را از او پرسید، او به اصل قضیه اعتراف نموده ولی مدعی شد که از
حرمت آن اطلاعی نداشته است، عمر او را بازداشت نموده تا به هنگام نماز عصر، و آنگاه او را بر این ادعایش سوگند داد و او چهل بار قسم
یاد نموده او را آزاد کرد و آنان را از یکدیگر جدا نمود.
مؤلّف: ولی اینجا چه جای قسامه است!
گواهی مرد خصی
قدامه بن مظعون شراب نوشیده او را نزد عمر آوردند، دو نفر بر آن گواهی دادند؛ یکی عمر و تمیمی که خصی بود، و دیگری معلی بن
جارود، یکی از آنان گواهی داد که او را در حال نوشیدن شراب دیده، و دیگری که او را در حال قی کردن شراب. عمر جمعی از اصحاب
رسول خدا صلی الله علیه و آله را طلبیده تا او را در حل این مشکل یاری دهند، امیرالمومنین علیه السلام نیز با آنان تشریف آورد. عمر به آن
21
حضرت رو کرده و گفت: یا اباالحسن! نظر شما در این قضیه چیست؟ زیرا شما همان کسی هستید که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در
حقتان فرموده: یا علی! قضاوت تو از تمام این امت صحی حتر، و دانشت زیادتر می باشد و اکنون این دو شاهد در شهادتشان اختلاف است.
حضرت امیر علیه السلام فرمود: در گواهیشان اختلافی نیست. و آن کسی که برقی کردن شهادت داده بر آشامیدن گواهی داده است؛ زیرا
قطعا شراب نوشیده که آن را قی کرده است.
باز عمر گفت: آیا گواهی مرد خصی پذیرفته می شود؟
امام علیه السلام فرمود: آری. نداشتن ریش مانند نداشتن بعض از اعضای دیگرست و زیانی به شهادت نمی رساند.
مخالفت مغرضانه
4 او آزاد شده بود زنا کرد، او را نزد عثمان بردند و بر زنایش گواهی دادند. عثمان در / کنیزی که با مولای خود قرارداد مکاتبه بسته و 3
کیفیت حد او درمانده گردید مسأله را از امیرالمومنین پرسش نمود. آن حضرت فرمود: تازیانه هایی که به او زده می شود باید به نسبت
آزادی و بردگیش تقسیم شود. عثمان همین مسأله را از زید بن ثابت نیز پرسید.
4 او آزاد / زید گفت: کنیز را به حساب بردگی تازیانه می زنند. امیرالمومنین به زید فرمود: چرا به حساب مردگان تازیانه زنند با این که 3
شده است؟ و حالا که می خواهند به یک ترتیب او را تازیانه زنند چرا به حساب آزادها تازیانه نزنند که آن بیشتر است؟
زید گفت: اگر چنین باشد پس در مورد ارث نیز باید سهم آزاد ببرد.امام علیه السلام به او فرمود: آری همین طور است. زید پاسخی نداشت،
ولی عثمان طبق گفته زید حکم کرد با این که حجت بر او تمام و حقیقت آشکار شده بود.
بازی دو کودک
در زمان خلافت امیرالمومنین علیه السلام دو کودک سرگرم بازی بودند یکی از آنان چوبدستی تیز خود را پرتاب نموده دندان همبازی خود
را شکست. ماجرا نزد حضرت امیر علیه السلام مطرح گردید. کودک زننده گواه آورد که به هنگام پرتاب اعلام خطر کرده است. امام
علیه السلام قصاص را از او برداشت و فرمود: کسی که در موقع ورود خطر اعلام کند معذور است.
وصیت به ثلث
3 خونبهایش نیز جزء وصیتش می باشد. / مردی که به ثلث، وصیت کرده بود بطور خطا کشته شد. امیرالمومنین علیه السلام فرمود: 1
دیه فرزند به عهده توست
از زنی بدکار نزد عمر گزارش دادند، عمر ابتداء او را تهدید نموده آنگاه احضارش کرد. زن سخت بهراسید و از شدت فزع او را درد زاییدن
عارض شده به خانه ای پناه برد و پسری از او متولد گردید نوزاد پیوسته گریه می کرد تا این که درگذشت، عمر از شنیدن این خبر بسیار
ناراحت گردید، ترسی فوق العاده به او دست داد، گروهی از مجلسیان او را دلداری داده و گفتند: ای خلیفه! چیزی بر تو نیست. عمر گفت:
بروید و مسأله را از علی علیه السلام بپرسید، و چون پرسیدند حضرت علیه السلام به آنان فرمود: اگر اجتهاد کرده این حکم را به او گفته اید
به حق نرسیده اید، و اگر بدون تأمل گفته اید باز هم خطا کرده اید. و آنگاه به عمر فرمود: دیه فرزندت بر عهده ات می باشد.
تخییر در حق
مردی چشم شخص یک چشمی را کور کرد، حضرت امیر علیه السلام مجنی علیه را بین دو حق مخیر ساخت؛
-1 کور کردن یک چشم جانی با گرفتن دیه یک چشم.
-2 گرفتن یک دیه کامل و عفو از قصاص.
22
تاخیر حد
امیرالمومنین علیه السلام فرمود: اجرای حد بر چهار دسته از زنان تا وقت معینی تأخیر می شود؛ از زن مستحاضه، حائض و نفساء تا پاک
شوند و از زن آبستن تا فرزندش را بزاید.
تادیب
مردی را که مرد دیگر را در رختخوابش دیده بودند نزد حضرت امیر علیه السلام آوردند، آن حضرت علیه السلام دستور داد او را در مدفوعش
آلوده سازند.
حسین بن خالد می گوید: از امیرالمومنین علیه السلام پرسیدم از حکم کسی که مرتکب زنای محصنه شده و در موقع سنگسار شدن فرار
نموده آیا بازگردانده می شود یا نه؟
آن حضرت علیه السلام فرمود: در یک صورت بازگردانده می شود و در صورت دیگر نه، اگر سبب حد زدنش اقرار خودش بوده او را بر
نمی گردانند، و اگر بینه بوده و خودش انکار می کرده او را برگردانده و حد کاملی به او می زنند.
سپس فرمود: این تفصیلی است که رسول خدا صلی الله علیه و آله آن را فرموده، در هنگامی که ماعز بن مالک نزد آن حضرت به زنای خود
اعتراف نموده و در موقع اجرای حد فرار کرد، پس زبیر بن عوام ساق شتری به طرف او پرتاب نموده او را به زمین افکند و مردم دورش را
گرفته و او را کشتند، و آنگاه پیامبر صلی الله علیه و آله را از قضیه خبر دادند. آن حضرت فرمود: چرا ماعز را به حال خود نگذاشتید؟ زیرا او
خودش به گناهش اعتراف کرده بود و در این صورت اگر فرار کند باز خواهد آمد و سپس فرمود: اما اگر علی علیه السلام نزد شما بود هرگز
گمراه نمی شدید و خونبهای او را از بیت المال به اولیایش داد.
آزمایش ادعا
زنی ادعا کرد که در یک ماه سه بار عادت شده است، امیرالمومنین علیه السلام فرمود: از آشنایان محرمش بپرسند آیا در ماههای گذشته نیز
چنین بوده یا نه؟ و چنانچه بر آن گواهی دادند ادعایش پذیرفته می شود وگرنه دروغ گفته است.
من هم بیش از این پاسخی نداشتم
روزی حضرت امام حسن علیه السلام در مجلس پدر نشسته بود، ناگهان گروهی وارد شده از آن حضرت جویای امیرالمومنین شدند. امام
حسن علیه السلام به آنان فرمود: مطلب شما چیست؟ آن را بگویید.گفتند: مردی با همسر خود همبستر شده و آنگاه زن با دوشیز های
مساحقه نموده و او آبستن شده است، حکمش چیست؟ امام حسن علیه السلام فرمود: مشکلی است که علاج آن با اباالحسن است و من
پاسخ شما را می گویم اگر صحیح بود از جانب خداوند و امیرالمومنین است و اگر خطا بود از سوی خودم می باشد و امیدوارم اشتباه نکنم؛
اولا: آن زن باید مهر دختر را بپردازد؛ زیرا با زاییدن بکارتش زایل می شود. و ثانیا: زن باید سنگسار شود چون با داشتن شوهر، مرتکب گناه
بزرگی شده است، و پس از آن که دختر، فرزند را زایید بر او حد زنا جاری می کنند و فرزند را به صاحب نطفه رد می نمایند.
آن جماعت برگشته اتفاقا امیرالمومنین را در بین راه ملاقات نمودند، آن حضرت علیه السلام به ایشان فرمود: از فرزندم حسن چه پرسیدید و
او به شما چه پاسخ داد؟
آنان سوال و جواب را عرضه داشتند، آن حضرت علیه السلام فرمود: اگر این مسأله را از من می پرسیدید من هم بیش از این پاسخی نداشتم.
چنین جنایتی در این نواحی روی نداده
ابن ابی الجسری مردی را دید که با همسرش زنا می کند او را به قتل رساند. وی را به محکمه قضات آن دیار گسیل داشته، آنان پاسخش را
ندانستند از این رو معاویه، ماجرا را به ابوموسی اشعری نگاشت تا ابوموسی مسأله را از امیرالمومنین سوال کند، و چون پرسید، حضرت
علیه السلام به او فرمود: به خدا سوگند! چنین جنایتی در این نواحی روی نداده، بگو ببینم این قضیه از کجا به تو رسیده است؟
23
ابوموسی گفت: معاویه آن را برایم نوشته است.امیرالمومنین علیه السلام فرمود: اگر قاتل چهار نفر گواه بیاورد که بر او گواهی دهند، چیزی
بر او نیست، وگرنه باید دیه مقتول را به اولیائش بپردازد.
اینجا بایست تا علی بیاید
مردی نزد عمر آمده و گفت: پیش از آنکه مسلمان شوم زنم را یک بار طلاق داده ام، و بعد از آن که مسلمان شده ام نیز دو دفعه. (حال
می توانم با او ازدواج کنم و یا محلل لازم است)؟ عمر ساکت ماند. مرد گفت: پس چه می گوئی؟
عمر گفت: اینجا بایست تا علی بیاید.
آن شخص ایستاد تا هنگامی که امیرالمومنین علیه السلام تشریف آورد. عمر به آن مرد رو کرده گفت: حالا مسأله ات را از علی بپرس. آن
حضرت در پاسخ او فرمود: اسلام منهدم می سازد هر چیزی را که در حال کفر واقع شده، تو می توانی یک بار دیگر با زنت ازدواج نمایی.
شماره طلاقهای کنیزان
سروی در مناقب آورده: مردی نزد عمر آمده و از شماره طلاقهای کنیزان پرسش نمود، عمر جوابش را نداد و به امیرالمومنین علیه السلام رو
کرده و عرضه داشت: چند دفعه طلاق به این مرد بگویم؟ آن حضرت با دو انگشت اشاره کرد؛ یعنی دو دفعه.
عمر به آن مرد گفت: آیا این مرد را می شناسی؟ گفت: نه.
عمر گفت: این مرد علی بن ابیطالب صاحب مجد و بزرگی است.
عثمان ندانست
مردی دو زن داشت؛ یکی از انصار و دیگری از بنی هاشم، زن انصاریش را طلاق گفته و پس از چندی درگذشت. زن انصاری نزد عثمان گواه
آورد که هنگام مردن شوهر در عده طلاق بوده و از او ارث می برد، عثمان حکمش را ندانست و آنان را به نزد امیرالمومنین علیه السلام برد،
آن حضرت در پاسخ مسأله فرمود: اگر زن انصاری سوگند یاد می کند که در موقع وفات شوهر سه دفعه حیض از طلاقش نگذشته از او ارث
می برد و گرنه ارث نمی برد.
عثمان به زن هاشمی رو کرده و گفت: این قضاوت که شنیدی قضاوت پسر عمت علی بود آیا آن را قبول داری؟
گفت: آری، و اینک زن انصاری سوگند یاد کند و ارث ببرد. ولی زن انصاری از قسم خوردن امتناع ورزید و از میراث صرفنظر کرد.
فرق سگ و گوسفند
مردی اعرابی از امیرالمومنین علیه السلام پرسید؛ سگی را دیدم با گوسفندی جستن کرد و از آنها حملی به هم رسید، آیا این حمل به
کدامیک ملحق است؟
آن حضرت علیه السلام فرمود: او را در کیفیت خوراکش آزمایش کن، اگر گوشتخوار بود سگ است و اگر علف خوار بود گوسفند.
اعرابی: او را دید هام گاهی گوشت خورده و گاهی علف.
علی علیه السلام او را در آب آشامیدن آزمایش کن، اگر با دهان آب می خورد گوسفند است و اگر با زبان آب می خورد سگ است.
اعرابی: هر دو جور آب می خورد.
علی علیه السلام او را در راه رفتن آزمایش کن، اگر دنبال گله می رود سگ است و اگر وسط یا جلو گله می رود گوسفند است.اعرابی: گاهی
چنین است و گاهی چنان.
علی علیه السلام او را در کیفیت نشستن ملاحظه کن، اگر بر شکم می خوابد گوسفند است و اگر بر دم می نشیند سگ است.
اعرابی: گاهی به این ترتیب می نشیند و زمانی به آن ترتیب.
علی علیه السلام او را ذبح کن اگر در شکمش شکنبه دیدی گوسفند است و اگر روده وامعاء دیدی سگ است.
اعرابی از شنیدن این نکات دقیق و متحیر و مبهوت شد.
24
تطهیر گوسفندی که از شیر خوک خورده
از امیرالمومنین علیه السلام از حکم گوسفندی که با شیر خوک تغذی کرده پرسش نمودند؛ فرمود: اگر از شیرخوراگی گذشته باید چند روز
متوالی از او نگهداری نموده به او علف و هسته خرما و نان بخورانید، و اگر شیرخواره است باید در مدت هفت روز پی در پی بر پستان
گوسفند انداخته شود.
نذر مشکل
از حضرت امیر علیه السلام پرسیدند؛ مردی نذر کرده با پای پیاده خانه خدا را زیارت کند، در بین راه رودخانه ای رسیده که لازم است با
کشتی از آن عبور کند تکلیفش چیست؟
امام علیه السلام فرمود: در کشتی سرپا می ایستد تا از آب عبور کند.
تکرار بر مستمندان
حضرت امیر علیه السلام فرمود: اگر برای پرداخت کفاره بیش از یک یا دو فقیر یافت نشود باید مدهای طعام را چند روز بر آنان تکرار نموده
تا به ده مد برسد. ) شیخ کلینی این خبر را در باب کفاره قسم آورده به قرینه ای که کفاره اش در ده مد معین شده ولی ممکن است این
( حکم در سایر کفارات نیز جاری شود. (مولف). فروع کافی، باب کفاره الیمین، حدیث 10
مجازات
ماموران انتظامی سه نفر را که در یک قتل شرکت کرده بودند دستگیر نموده و به دادسرای حضرت امیر علیه السلام گسیل داشتند و ماجرا
را چنین شرح دادند: یکی از آنان او را بگرفت و دیگری وی را به قتل رساند و سومی از آنان نگهبانی می کرد.
امیرالمومنین علیه السلام فرمود: چشمان دید هبان باید کور شود، و آن کس که مقتول را گرفته باید در زندان ابد جان بسپارد، همان گونه که
آن مرد را گرفته تا جان سپرده است و قاتل نیز باید کشته شود.
قصاص یا غرامت
مردی چنان بر شکم مرد دیگر فشار داد که آن شخص لباسش را آلوده نمود امیرالمومنین علیه السلام فرمود: این مرد در قصاص جنایتی که
مرتکب شده باید بر شکمش فشار دهند تا او نیز لباسش آلوده شود و یا یک سوم دیه به آن مرد بپردازد.
ماهی در شکم ماهی دیگر
از امیرالمومنین علیه السلام پرسیدند، اگر در شکم ماهی دیگری دیده شود حکم آن چیست؟
فرمود: هر دو را بخور.
پاک کردن حیوان نجاست خوار
امیرالمومنین علیه السلام درباره پاک شدن حیوان حلال گوشتی که نجاستخوار شده، فرمود: مرغ نجاستخوار سه روز، مرغابی پنج روز،
گوسفند ده روز، گاو بیست روز و شتر چهل روز باید غذای پاک بخورند و اگر پیش از این مدت آنها را ذبح کنند گوشتشان حرام است.
کشتن سریع
گروهی گاو سرکش را با شمشیر کشته و در همان حال نام خدا را بر زبان جای کرده، نزد امیرالمومنین علیه السلام آمده و از حکم گوشت
آن پرسش نمودآن حضرت علیه السلام فرمود: این هم یک نوع کشتن سریع تند است و گوشتش حلال می باشد.
25
تدلیس
زنی پیس اندام ولیش تدلیس کرده و به مردی تزویج نمود.
امیرالمومنین علیه السلام فرمود: چون مرد با زن همبستر شده باید مهرش را به او بپردازد، ولی آن زن که سبب تدلیس شده باید مهر را به
شوهر غرامت دهد و سپس فرمود: اگر مردی از عیب زنی مطلع نباشد و او را به عقد در آورد مهر به عهده خود زن می باشد.
فسخ عقد
زنی آزاد را ندانسته به غلامی تزویج نمودند، زن خیال می کرد شوهرش نیز آزاد است، امیرالمومنین علیه السلام فرمود: زن اگر بخواهد
می تواند از شوهر جدا شود
حکم عنین
امیرالمومنین علیه السلام فرمود: اگر مردی تنها یک بار با زنش مباشرت کند و سپس عنین شود، اختیار فسخ زن از بین می رود.
ازدواج با مادر زن
منصور بن حازم می گوید: در محضر امام صادق علیه السلام بودم که مردی نزد آن حضرت علیه السلام آمده پرسید: مردی با زنی ازدواج
نموده و قبل از آنکه با او همبستر شود زن مرده است، آیا می تواند با مادرش ازدواج نماید؟
امام علیه السلام فرمود: شخصی از ما چنین کرده و مانعی در آن نیافته است؟ من عرضه داشتم فدایت شوم تنها افتخار شیعه به حکمی از
علی علیه السلام است در این مسأله که ابن مسعود آن را اجازه داده، پس به نزد علی علیه السلام آمده و حکم مسأله را از آن حضرت جویا
شده. علی علیه السلام به او فرموده این حکم را از کجا گرفته ای؟ گفته از آیه قرآن: (و ربائبکم اللاتی فی حجورکم من نسائکم اللاتی دخلتم
بهن)؛ ( سوره نساء، آیه 22 )و حرام شد برای شما دختران زن که در دامن شما تربیت شده اند اگر با زن مباشرت کرده باشید.
پس علی علیه السلام به او فرموده: حرمت ازدواج با ربائب در آیه مقید به دخول است ولیکن آیه حرمت ازدواج با مادر زن: وامهات نسائکم؛ و
حرام شد بر شما مادر زن، مطلق است و مقید به دخول با دختران آنان نمی باشد.
در این موقع امام صادق علیه السلام به سائل رو کرده و فرمود: آیا شنیدی آنچه را که این شخص از علی علیه السلام نقل کرد. ) مقصود امام
علیه السلام در پاسخ اول از یکی از بنی هاشم، از طالبین یا عباسین بوده نه یکی از آباء گرامش که گفتار و کردار آنان گفتار و کردار
امیرالمومنین علیه السلام است، و آن هم به علت تقیه بیان شده، و در آخر خبر هم امام علیه السلام بطور صریح حق را آشکار نموده است.
(مولف). فروع کافی کتاب النکاح (باب الرجل یتزوج...)
زنت را تنبیه کن
مردی نزد امیرالمومنین علیه السلام آمده گفت: یا امیرالمومنین! زنم مقداری از شیرش را دوشیده و آن را به کنیزم خورانیده است. آن
حضرت علیه السلام به وی فرمود: زنت را تأدیب کن و کنیزت را نگهداری نما.
نتیجه اسلام زنی مجوسی
زنی مجوسی قبل از آن که شوهرش با او همبستر شود مسلمان شد امیرالمومنین علیه السلام به شوهرش فرمود: تو نیز اسلام بیاور، مرد
نپذیرفت. آن حضرت علیه السلام فرمود: مرد باید نصف مهر زن را به او بپردازد و زن از او جدا می شود، و فرمود: اسلام زن سبب عزت و
شرافت او گردید.
26
شرط مخالفت با سنت
زنی با پرداخت مبلغی پول به عنوان مهر با مردی ازدواج نمود به شرط این که اجازه جماع و طلاق با او باشد. حضرت امیرالمومنین فرمود:
این زن با سنت خدا مخالفت کرده و متصدی حقی شده که اهلیت آن را ندارد، و آنگاه فرمود: سنت این است که شوهر نفقه زن را بدهد و
اجازه جماع و طلاق هم با او باشد.
طلاق قبل از مباشرت
مردی با زنی ازدواج نمود و مهر زن را خدمتکاری قرار داد، و پس از مدتی خواست زن را طلاق گوید بدون این که با او همبستر شده باشد.
امیرالمومنین علیه السلام فرمود: آن زن نصف قیمت خدمتکار را به بهای روزی که به وی تسلیم شده طلبکار است.
و نیز درباره مردی که کنیز خود را آزاد کرده و آزادیش را مهریه ازدواجش قرار داده و قبل از مباشرت می خواست او را طلاق دهد، فرمود:
آن کنیز نصفش آزاد است، و با دستمزد خود نصف دیگر قیمتش را به مرد می پردازد و تمامش آزاد می شود.
مجازات کفن دزد
کفن دزدی را نزد معاویه آوردند، معاویه به یاران خود گفت: به نظر شما کیفر این مرد چیست؟
گفتند: او را عقوبت ده و آزادش کن.
از آن میان مردی گفت: علی (ع) چنین حکم نکرده است.
معاویه پرسید، پس چگونه حکم نموده؟
گفت: آن حضرت فرموده: دست کفن دزد باید قطع شود؛ زیرا او هم دزد است و هم نسبت به مردگان هتاک.
حبس با شکنجه
حضرت امیر علیه السلام برای مردی که سوگند یاد می کرد با زن خود همبستر نشود و او را هم طلاق نمی داد اتاقی از نی می ساخت و او را
4 خوراکش را به او می داد تا زنش را طلاق دهد. / در آنجا زندانی می کرد. و تنها 1
شرط صحت ایلاء
از امیرالمومنین علیه السلام از حکم مردی که قبل از دخول با زن خود سوگند یاد می کرد که با او همبستر نشود، پرسش نمودند؛ فرمود:
سوگند بر ترک جماع قبل از دخول، اثری ندارد.
قرارداد مکاتبه
مردی که با کنیز خود قرارداد مکاتبه بسته بود، با وی همبستر شده و کنیز آبستن گردید، حضرت امیر علیه السلام فرمود: مرد باید
مهرالمثل زن را به او بپردازد و کنیز با دستمزدش بقیه قیمت خود را به مولایش می دهد و آزاد می شود و اگر نتوانست حکم ام ولد( که پس
از مردن مولایش از سهم فرزندش آزاد می شود )را دارد.
فروختن کنیزان (ام ولد)
عمر بن یزید می گوید: از امام صادق یا امام کاظم علیهماالسلام سوال شد؛ چرا علی علیه السلام کنیزان را می فروخت؟
فرمود: آنان را به منظور ادای قیمتشان می فروخت. من پرسیدم به چه ترتیب؟
فرمود: اگر مردی کنیزی بطور نسیه بخرد و قبل از آن که قیمتش را به فروشنده بپردازد فرزندی از او بهم رسد، و نتواند قیمتش را اداء
نماید، فرزند را می گیرد و کنیز را در وجه خودش می فروشد.
27
آزادی اول فرزند
امیرالمومنین علیه السلام درباره مردی که با ولیده دیگری ازدواج نموده و مالکش گفته بود که اول فرزندی که بزاید آزاد باشد، و زن، دوقلو
زاییده بود، فرمود: هر دو را آزاد کن.
چشم م یبیند و دست م یگیرد
مردی پرنده ای را دنبال کرده تا این که بر درختی افتاد و مرد دیگری آن را بگرفت. امیرالمومنین علیه السلام درباره آنان فرمود: چشم می
بیند و دست می گیرد. و نیز فرمود: پرنده هرگاه قادر بر پرواز شود صید است و برای هر کس که او را بگیرد حلال می باشد.
انتقال وصیت
مردی شخص غایبی را وصی خود کرد، اتفاقا وصی قبل از موصی درگذشت امیرالمومنین فرمود: وصیت به ورثه وصی منتقل می شود.
اشتباه در تعیین دزد
دو نفر نزد حضرت امیر علیه السلام به دزدی مردی گواهی دادند، آن حضرت طبق گواهی ایشان دست آن مرد را قطع کرد، پس از مدتی باز
همان دو شاهد شخص دیگری را نزد آن حضرت آورده و گفتند: این دزد است و ما در تعیین مرد اول اشتباه کرده بودیم. امام علیه السلام
گواهی آنان را نپذیرفت و فرمود: نصف دیه را نیز به مرد اول غرامت دهند.
پیشرو حاجیان
حضرت امیر، گواهی پیشرو حاجیان را نمی پذیرفت. ) در بعض اخبار چنین تعلیل شده که پیشرو حاجیان مال سواری خود را می کشد و
( توشه خود را تمام می کند و جان خود را به زحمت می اندازد و نمازش را سبک می شمارد. (مولف). فروع کافی، ج 7، ص 396 . حدیث 12
گواهی دزد توبه کار
مردی که یک دست و یک پایش در اثر دزدی قطع شده بود و دانستند که توبه کرده است، نزد امیرالمومنین علیه السلام بر انجام واقعه ای
گواهی داد، آن حضرت گواهیش را پذیرفت.
علی بر خلاف تو حکم کرده
ابن ابی لیلی درمسجدقضاوت می کرد،از اوپرسیدند؛مردی اراضی خودرا در مدتی غیرمعین به شخصی واگذار نموده و به همان حال مرده است.
ابن ابی لیلی گفت: چون مدتش را معین نکرده زمین و منافعش به همان شخص اختصاص دارد و به ورثه مالک منتقل نمی شود. اتفاقا محمد
بن قیس در آنجا حضور داشت، پس به ابن ابی لیلی گفت: اما علی بن ابیطالب در همین مسجد برخلاف تو حکم کرده است.
ابن ابی لیلی گفت: از کجا می دانی؟
گفت: از امام محمد باقر علیه السلام شنیدم که فرمود: علی زمین هایی را که بر غیر ورثه حبس شده بود به ورثه رد می کرد.
آزادی از ثلث
حضرت امیر علیه السلام درباره غلام یا کنیزی که مولایش به او گفته بود: تو بعد از وفات من آزاد هستی می فرمود: باید از ثلث آزاد شود.
مستحقین دیه مقتول
حضرت امیر علیه السلام فرمود: دیه مقتول بر تمام ورثه به غیر از برادران و خواهران مادری تقسیم می شود.
28
میراث بردن مرد از زن
مردی و زنی در اثر بیماری طاعون در یک بستر هلاک شدند و دست و پای مرد روی زن افتاده بود. علی علیه السلام میراث زن را به ورثه
مرد داد و فرمود: مرد بعد از زن مرده است.
مؤلّف: ممکن است این خبر حمل شود به این که آن حضرت در این قضیه بر طبق یقین خود عمل نموده و یا این که در چنین مواردی به
مجرد مظنه و وجود قرائن اکتفا می شود؛ و احتمال دوم اقرب است؛ زیرا در روایت وارد شده که دست و پای مردی بر روی زن قرار داشته و
این قرین های است که مرد بعد از زن مرده است.
اشتباه موضوع
عبدالرحمن بن حجاج می گوید: از امام جعفر صادق علیه السلام پرسیدم از گروهی که به واسطه خراب شدن خانه یا غرق شدن کشتی
هلاک شده و روشن نیست که کدام یک از آنان قبل از دیگری مرده، ارث آنان چگونه است؟ امام صادق علیه السلام فرمود: همه آنان از
یکدیگر ارث می برند، و فرمود: این حکم در کتاب علی علیه السلام نوشته شده است.
شرط باطل
مردی با غلام خود قرارداد کتابت بست و شرط نمود که میراث غلام برای او باشد. حضرت امیر علیه السلام فرمود: این شرط باطل است. و
آنگاه به مولای غلام فرمود:
شرط خدا پیش از شرط توست.
مخالفت با شرط
مولایی با غلام خود قرارداد کتابت بست به شرط این که غلام قیمت خود را در ضمن اقساط معینی در هر سال به مولایش پرداخت نموده
آزاد شود. غلام بهای خود را یکجا به مولا تسلیم نمود، مولایش نپذیرفت، غلام نزد امیرالمومنین علیه السلام آمده و قصه خویش را عرضه
داشت.
علی علیه السلام مولای غلام را طلبیده به او گفت: چرا تمام قیمت را از غلام نمی گیری؟
مولا گفت: من تنها به همان ترتیبی که با او شرط کرده ام پول را می گیرم.
آن حضرت (ع) به مولا فرمود: چون با او شرط کرده ای چنین حقی داری.
عقوبت شدید، بنده را آزاد م یکند
امیرالمومنین علیه السلام فرمود: غلامی که مولایش او را عقوبت شدید می دهد (مثل این که گوش یا بینی او را ببرد) آزاد می شود، و
مولایش سیطره ای بر او ندارد.
حد زنا و تهمت
امیرالمومنین علیه السلام فرمود: اگر از زن زناکار بپرسند چه کسی با تو زنا کرده و او شخص معینی را نام ببرد مستحق دو حد می شود؛ حد
زنا و حد افتراء.
مسلمان محترم است
امیرالمومنین علیه السلام فرمود: در سرزمین دشمن به مسلمانان حد زده نمی شود.
29
در اجرای حد هیچ انتظاری نیست
سه نفر نزد حضرت امیر علیه السلام بر زنای مردی گواهی دادند، آن حضرت به آنان فرمود: چهارمی شما کجاست؟ گفتند: الان می آید. آن
حضرت علیه السلام دستور داد هر سه نفر را حد بزنند و فرمود: در اجرای حد، یک ساعت هم انتظاری نیست.
اشتباه در قطع دست
امیرالمومنین علیه السلام دستور داد دست مردی را که دزدی کرده بود قطع کنند. آن مرد دست چپ خود را جلو آورده ماموران به خیال
این که دست راست اوست آن را قطع کردند، و چون معلوم گردید، از علی علیه السلام اجازه خواستند تا دست راستش را نیز قطع کنند. آن
حضرت علیه السلام فرمود: نه، چون دست چپش را برید هاید.
دزدی از غنائم
گروهی نزد حضرت امیر علیه السلام آمده و گفتند: مردی کلاهخودی از غنائم جنگی سرقت کرده، دستش را قطع کنید. امام علیه السلام
فرمود: دستش را قطع نمی کنم؛ زیرا در مال شریک بوده است.
بریدن دست سارق
حضرت امیر علیه السلام فرمود: اگر دزدی را در میان خانه دستگیر کنند در حالی که اموالی هم جمع کرده دستش قطع نمی شود. و
هنگامی دستش را می برند که اموال را از خانه بیرون برده باشد.
تفصیلی مربوط به حد دزدی
سارقی را که چند درهم از داخل آستین مردی سرقت نموده بود نزد امیرالمومنین علیه السلام آوردند. آن حضرت فرمود: اگر از پیراهن
بالایی او دزدیده، دستش را قطع نمی کنم، و اگر از پیراهن داخلی او دزدیده دستش را قطع می کنم.
بر چهار دسته قطعی نیست
امیرالمومنین علیه السلام فرمود: چهار دسته از سارقین دستشان قطع نمی شود:
-1 رباینده.
-2 دزدی بطور خیانت.
-3 سرقت از غنائم جنگی.
-4 سرقت اجیر و مزدور (نسبت به اموالی که در اختیار اوست).
غلام بیت المال
امیرالمومنین علیه السلام فرمود: غلام من اگر از خودم بدزدد دستش را قطع نمی کنم و اگر از دیگری بدزدد دستش را می برم. و غلام بیت
المال اگر دزدی کند دستش را قطع نمی کنم؛ زیرا او مال تمام مسلمین است.
اجرای سه حد
حضرت امیر علیه السلام مردی را که مرتکب قتلی شده و شراب نوشیده و دزدی کرده بود، نخست هشتاد تازیانه برای میگساریش به او زد و
دستش را برای دزدیش قطع نمود، و در قصاص قتلی که مرتکب شده بود او را به قتل رساند.
30
در جنایتهای استخوانی قصاص نیست
مردی مرد دیگر را نزد امیرالمومنین علیه السلام برد و گفت: این مرد به من تهمت زنا زده و گواهی بر این ادعا نداشت، مرد انکار می کرد،
مرد اول گفت: یا امیرالمومنین! حالا که انکار می کند پس او را قسم دهید که به من تهمت نزده است، آن حضرت علیه السلام فرمود: در حد
سوگند نیست (و با نبودن گواه حد ساقط می شود) و نیز فرمود: در جنایتهای استخوانی قصاص نیست.
قصاص از اشتباه قنبر
حضرت امیرالمومنین علیه السلام به قنبر دستور داد مردی را حد بزند، قنبر اشتباها سه تازیانه زیادتر زد. علی علیه السلام سه تازیانه زیادی
را از او قصاص گرفت.
مدت پرداخت دیه
حضرت امیر علیه السلام می فرمود: دیه خطا در مدت سه سال و دیه عمد در مدت یک سال باید ادا شود.
ضمانت مجری حد
حضرت امیر، علیه السلام، می فرمود: اگر بر کسی حدی از حدود خدا را جاری کنیم و در اثر آن بمیرد، دیه اش بر ما نیست. و اگر در حقوق
مردم بزنیم و بمیرد دیه اش به ذمه ماست.
تهمت زدن به عده ای
امیرالمومنین علیه السلام بر مردی که عده ای را تهمت زده بود یک حد جاری کرد. ) تهذیب، ج 10 ، حدیث 22 . در این خصوص تفصیلی از
عترت طاهرین آن حضرت وارد شده که اگر آن عده را با یک لفظ تهمت زند و یا بطور دسته جمعی او را بیاورند مستحق یک حد می شود
وگرنه باید حدهای متعددی زده شود. و به منظور جمع بین اخبار، شیخ طوسی خبر فوق را به صورتی حمل کرده که تهمت قاذف به لفظ
واحدی بوده و آنان بطور اجتماع او را آورده باشند)
شرطی که فروشنده نمود
مردی شتری خریداری کرد تا آن را نحر کند، فروشنده با خریدار شرط نمود که سر و پوست شتر برای خودش باشد، مشتری از کشتن شتر
پشیمان گردید نزاعشان درگرفت، نزد امیرالمومنین علیه السلام رفته از آن حضرت داوری خواستند. علی علیه السلام به خریدار فرمود:
فروشنده به مقدار سر و پوست با تو شریک است.
ضمانت غلام و کودک عاریه
حضرت امیر علیه السلام فرمود: هر کس غلامی را که ملک چند نفر است عاریه بگیرد و معیوب شود ضامن او می باشد. و هر کس کودک
آزادی را عاریه بگیرد و سلامتیش را از دست دهد او را ضامن است.
حریم
منصور بن حازم می گوید: از حضرت صادق علیه السلام پرسیدند از سایبانی که با چوب یا نی درست شده و بین دو خانه قرار دارد مال کدام
خانه است؟
امام صادق علیه السلام فرمود: امیرالمومنین فرموده آن سایبان ملک صاحب خانه ای است که ریسمان به طرف خانه او می باشد.
31
خطای بن یامیه
امام صادق علیه السلام می فرمود: علی علیه السلام اجازه نمی داد پرونده ای که تحت رسیدگی یک قاضی بود به قاضی دیگر تسلیم شود تا این
که بنی امیه بر سر کار آمده و با وجود بینه آن را اجازه دادند.
تازیانه دو سر
ولید بن عقبه شراب نوشید، چند نفر نزد عثمان بر آن گواهی دادند. عثمان حکمش را ندانست از حضرت امیر علیه السلام خواست تا در آن
باره حکم کند آن حضرت علیه السلام با تازیانه دو سر چهل ضربه بر بدن ولید بنواخت. ) از این روایت استفاده می شود که چهل ضربه با
تازیانه دو سر در حکم هشتاد تازیانه است. بنابراین آنچه که عامه نقل کرده اند از این که آن حضرت علیه السلام ولید را چهل تازیانه زده
( غلط است.فروع کافی، ج 7، ص 215 ، حدیث 6
تفصیلی دقیق
حضرت امیر علیه السلام درباره کیفیت مجازات مردی که مرد دیگر را کشته بود و مقتول دست راستش قطع شده بود چنین فرمود: اگر
دست مقتول به واسطه جنایتی که خودش سبب آن شده قطع گردیده و یا این که دیگری دستش را بریده ولی دیه اش را به وی پرداخته
است، در این دو صورت اگر اولیای مقتول بخواهند قاتل را در قصاص مقتول خود بکشند باید دیه یک دستش را به اولیائش بپردازند. و اگر
اولیای مقتول بخواهند دیه بگیرند ابتدا دیه یک دست از تمام دیه کم شده و باقیمانده به آنان پرداخت می گردد. و اگر قطع دست مقتول در
اثر جنایات خودش نبوده، و یا اگر دیگری دستش را بریده دیه ای به او نداده است، در این دو صورت نیز اگر اولیای مقتول بخواهند قاتل را
بکشند بدون پرداخت غرامتی او را می کشند، و اگر بخواهند دیه مقتول را بگیرند یک دیه کامل می گیرند.
فرزندان نابالغ
امیرالمومنین علیه السلام درباره فرزندان نابالغی که پدرشان کشته شده بود فرمود: صبر کنید تا آنان بالغ شده اگر بخواهند قاتل پدر را
می کشند و یا با گرفتن مالی با او مصالحه می کنند، و یا او را عفو می نمایند.
این هم دزدی است
حضرت امیر علیه السلام درباره دو نفر که همدیگر را فروخته و فرار می کردند و این عمل را کسب خود قرار داده بودند، فرمود: باید دستشان
قطع گردد؛ زیرا آنان هم خود را دزدید هاند و هم اموال مردم را.
گواهی یهود
هنگامی که امیرالمومنین علیه السلام خطبه شقشقیه را می خواند مردی نزد آن حضرت آمده و مسائلی سوال کرد، از جمله پرسید؛ دو نفر
یهودی بر اسلام یهودی دیگر گواهی داده اند، آیا گواهی آنان پذیرفته می شود؟
آن حضرت علیه السلام فرمود: نه؛ زیرا یهودیان کلام خدا را تغییر داده و گواهی دروغ می دهند.
گواهی نصاری
و نیز پرسید؛ آیا گواهی دو نفر نصرانی بر اسلام یک نفر مجوسی پذیرفته می شود؟
آن حضرت فرمود: آری؛ زیرا خداوند در قرآن مجید می فرماید: (ولتجدن اقربهم مودة للذین آمنوا الذین قالوا انا نصاری) و می یابی نزدیکترین
مردم را از نظر دوستی با اهل ایمان، کسانی که گفته اند مائیم ترسایان، برای این که بعضی از آنان کشیشان و صومعه نشینانند و آنها از
عبادت خدا تکبر نمی کنند.
و کسی که از عبادت خدا تکبر نمی ورزد گواهی دروغ نخواهد داد
32
تهمت به یکدیگر
دو نفر را که هر کدام از آنان به دیگری گفته بود با من لواط کرده ای، نزد حضرت امیر علیه السلام آوردند، آن حضرت علیه السلام به آنان حد
نزد ولی آنها را تعزیر نمود.
ارش بکارت
دو دختر در میان گرمابه شدند یکی از آنان با انگشت، بکارت دیگری را برداشت، آنان را به نزد حضرت امیر علیه السلام آوردند. آن حضرت
فرمود: باید جانی ارش بکارت دیگری را بپردازد.
هتاکی
مردی به مرد دیگر گفت: ای پسر شخص دیوانه!
مرد در پاسخش گفت: خودت پسر شخص دیوانه ای!
علی علیه السلام به مرد اول فرمود: بیست تازیانه به دیگر بزند و در حالی که مرد مشغول تازیانه زدن بود فرمود: می دانم که این ضارب نیز
خودش به همین اندازه تازیانه می خورد. و چون تمام شد آن حضرت تازیانه را به دست دومی داده و او هم بیست تازیانه به اولی زد.
فروختن صید ماهی
حضرت امیر علیه السلام از فروختن دام صیاد به این ترتیب که خریدار به صیاد بگوید: دامت را برایم بینداز هر چه صید کرد برای من باشد
به فلان مبلغ، جلوگیری کرد. ( زیرا مورد معامله مجهول است)
نذری در طواف
علی علیه السلام درباره زنی که نذر کرده بود بر روی چهار دست و پا به دور خانه کعبه طواف کند، فرمود: باید چهارده دور طواف کند. هفت
مرتبه برای دستهایش و هفت مرتبه برای پاهایش.
نیابت در حج
حضرت امیر علیه السلام می فرماید: اگر کسی عازم رفتن به حج باشد و بیمار شود و نتواند برود باید اجیر بگیرد تا به نیابتش حج نماید.
غلامی مرد آزادی را به خطا کشت
امیرالمومنین علیه السلام درباره غلامی که مرد آزادی را بطور خطا کشته و پس از آن مولایش او را آزاد کرده بود، فرمود: آزادیش صحیح
است، و مولایش ضامن دیه مقتول می باشد.
قصاص
علی بن ابیطالب علیه السلام می فرمود: پدر در قصاص کشتن فرزند کشته نمی شود ولی فرزند در قصاص کشتن پدر کشته می شود.
استمداد عمر از امیرالمومنی ن
در زمان خلافت عمر مردی به نام معن بن زائده مهری شبیه مهر خلیفه جعل کرده و با آن اموالی از مالیات کوفه را تصرف کرد. و پس از
آن که او را دستگیر نمودند، روزی عمر بعد از نماز صبح به مردم رو کرده و گفت: همگی بر جای خود بنشینید. و آنگاه قضیه معن را نقل
کرده، در کیفیت مجازات او با آنان به مشورت پرداخت، از آن میان مردی گفت: ای خلیفه! دستش را قطع کن! و دیگری گفت: او را دار
بزن! امیرالمومنین علیه السلام آنجا نشسته و سخنی نمی فرمود. عمر به آن حضرت رو کرده و گفت: یا اباالحسن! نظر شما چیست؟
33
آن حضرت علیه السلام فرمود: این مرد مرتکب دروغی شده باید تأدیب گردد، پس عمر او را بشدت زد و آنگاه وی را به زندان انداخت.
بچه زنده در شکم مادر مرده
امیرالمومنین علیه السلام می فرمود: هرگاه زنی بمیرد و بچه زنده ای در شکم داشته باشد یا شکمش را شکافته و فرزند را بیرون بیاورند.
و نیز فرمود: اگر بچه ای در شکم مادر بمیرد و جان مادر در خطر باشد در صورتی که زنان متخصص وجود نداشته باشند جایز است که مرد
با دست بچه را پاره پاره کند و او را بیرون بیاورد.
مرد ناخوانده
حضرت امیر علیه السلام چند نفر را به جرم دزدی زندانی کرد. مردی نزد آن حضرت آمده گفت: یا امیرالمومنین! من هم با ایشان دزدی
کرده ولی توبه نموده ام.حضرت علی علیه السلام دستور داد بر او حد جاری کنند و این شعر را به عنوان مثل برایش خواند:
ویدخل راسه لم یدعه احد /بین القرینین حتی لزه القرن
نخوانده سر را در بین دو شتری که با ریسمان به هم بسته بودند داخل کرد و بناچار در ریسمان گرفتار شد و شتران او را می کشیدند (کنایه
از کسی که بدون جهت خود را گرفتار می کند). ) در صورت صحت خبر، حمل می شود به موردی که ادعای توبه دزد ثابت نباشد، به
قرین های که اگر توبه نموده بود مال را به صاحبش بر می گرداند، ولی اگر توبه او ثابت شود مستحق حدی نیست، چنانچه از امام صادق
علیه السلام نقل شده که فرمود: سارق هرگاه خودش با حالت توبه بیاید مال مسروقه به صاحبش رد شده و دست او قطع نمی گردد. (مولف)
قانون اسلام
امیرالمومنین علیه السلام درباره کیفیت تقسیم میراث مرد مشرکی که پیش از تقسیم اموالش ورثه اش مسلمان شده بودند، فرمود: طبق
قانون اسلام باید مالش را بین ورثه تقسیم کنند.
سوختن با آبگوشت
مردی با ریختن دیگی پر از آبگوشت داغ سر مردی را سوزاند به طوری که موی سرش ریخت. نزاع به نزد امیرالمومنین علیه السلام بردند.
آن حضرت علیه السلام مرد جانی را تا یک سال حبس کرد ولی موی سر مجنی علیه نروئید، پس فرمود: جانی دیه سرش را به او بپردازد.
دیه گره های انگشتان
امیرالمومنین علیه السلام فرمود: دیه هر گره از انگشتان یک سوم تمام دیه آن انگشت است، بجز انگشت ابهام که دیه یک گره آن نصف تمام
دیه اش می باشد؛ زیرا انگشت ابهام دو گره دارد.
استدلال به عمل علی
مردی از امام صادق علیه السلام پرسید؛ زنی که شوهرش مرده کجا باید عده بگیرد؛ در خانه شوهرش یا هر جا که باشد؟امام علیه السلام
فرمود: هر جا که بخواهد می تواند؛ زیرا علی پس از مرگ شوهر ام کلثوم، دست دختر را گرفته و به خانه آورد.
حیوان موطوئه
از امیرالمومنین علیه السلام از حکم حیوانی که با اوآمیزش شده پرسش نمودندآن حضرت علیه السلام فرمود:گوشت وشیرش هردوحرام است
34
قربانی پسر
مردی نزد امیرالمومنین علیه السلام آمده گفت: نذر کرده ام که اگر مرتکب فلان عمل بشوم پسرم را نزد مقام ابراهیم قربانی کنم، و حالا آن
عمل را انجام داده ام تکلیفم چیست؟حضرت امیر علیه السلام فرمود: به جای پسرت قوچ فربهی بکش و گوشتش را بر مستمندان تقسیم کن.
دقت در آزمایش
امیرالمومنین علیه السلام فرمود: در روز ابری، چشم (به منظور تعیین ارش جنایت) آزمایش نمی شود
مردم همه آزادند..
حمران بن اعین می گوید: از امام محمد باقر علیه السلام پرسیدم؛ دخترکی نابالغ همراه مرد و زنی بوده مرد ادعا می کرده کنیز اوست، و زن
ادعا می کرده دختر اوست؟
امام علیه السلام فرمود: علی علیه السلام در مثل چنین قضیه ای فرموده: مردم همه آزادند مگر آن کسی که خودش به بردگیش اقرار نموده
در حالی که بالغ باشد.
تقسیم ترکه میت
امیرالمومنین علیه السلام می فرمود: بدهکاری میت پیش از وصیت ادا می شود، و وصیت بعد از ادای قرض و آنگاه میراث بعد از وصیت است.
قصاص تنها با آهن
امیرالمومنین علیه السلام می فرمود: قصاص تنها به وسیله آهن انجام می شود (مانند شمشیر و کارد و نیزه...)
بین پدر و فرزند ربا نیست
امیرالمومنین علیه السلام می فرمود: بین پدر و فرزند ربا نیست، و نه بین مولا و بنده.
ب یوفائی دنیا
در اغانی آورده: عبدالله بن ابی بکر به همسر خود عاتکه باغستانی بخشید تا پس از مرگ او ازدواج ننماید، پس هنگامی که عبدالله بر اثر
تیری که در طائف به او رسید از دنیا رفت، عمر عاتکه را خواستگاری کرد عاتکه جریان را به عمر گفت، عمر به او گفت: حکم مسأله را
بپرس، عاتکه از علی علیه السلام سوال کرد، آن حضرت به او فرمود: باغستان را به اهلش برگردان و ازدواج نما؛ عاتکه چنین کرد و با عمر
ازدواج نمود.
نوعی قصاص
امام صادق علیه السلام از کتاب علی علیه السلام نقل کرده که اگر کسی فرج زن خود را ببرد! مرد دیه آن را ضامن است، و اگر از پرداخت
دیه امتناع ورزد، در صورتی که زن بخواهد، همان جنایت از مرد قصاص می شود.
فصل دهم:پاسخ پرسش های دشوار
خطبه ب یالف
گروهی از اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله دور هم نشسته و از هر دری سخن می گفتند گفتگو از حروف الفباء به میان آمد، همگی به
اتفاق آراء بر آن شدند که حرف الف بیش از سایر حروف در ترکیب کلمات و جمله بندیها به کار می رود، در این هنگام امیرالمومنین
35
علیه السلام بپاخاسته و خطبه ای طولانی بدون الف بالبداهه انشاء فرمود: حمدت و عظمت من عظمت منته، و سبغت نعمته، و سبقت رحمۀ
غضبه، و تمت کلمته، و نفذت مشیۀ، و بلغت قضیته، حمدته حمد مقر لربوبیته، متخضع لعبودیته، متنصل من خطیئه....
خطبه بدون نقطه
و نیز خطبه ای دیگر بدون نقطه بالبداهه انشاء کرد که اول آن این است:
الحمدالله اهل الحمد و ماواه، وله اوکد الحمد واحلاه، و اسرع الحمد و اسراه...
مؤلّف: انشاء چنین خطبه هایی بطور ارتجال و بدون سابقه با ویژگی های خاصی که در الفاظ و مضامین آنها بکار رفته می توان گفت که در
زمره معجزات آن امام همام علیه السلام بشمار می آید، و بعضی از ادبا اگر چه ابیات و یا فقراتی بدون الف و یا بدون نقطه آورده اند ولیکن باید
توجه داشت که آنان کسانی هستند که سالیانی دراز از عمر خود را صرف تحصیل ادبیات و قسمتی از اوقات خود را صرف ترکیب و تلفیق
آن جملات نموده اند، و از محالات عادی است که کسی بتواند بطور ارتجال و بالبداهه آنچنان خطبه هایی را با آن همه درخشندگی و
خصوصیاتی که دارند انشاء نماید.
و نیز خطبه دیگری از آن حضرت علیه السلام بدون نقطه نقل شده که اول آن چنین است:
(الحمدلله الملک المحمود، المالک الودود، مصور کل مولود، و موئل کل مطرود...).
دوستی و دشمنی، حفظ و نسیان، خواب درست و نادرست
دو نفر نصرانی از ابوبکر پرسیدند؛ فرق میان دوستی و دشمنی چیست، با این که از یکجا سرچشمه می گیرند؟ و فرق بین حفظ و نسیان
چیست با این که مرکزشان یکی است؟ و تفاوت خواب درست و نادرست چیست با آن که منشاشان یکی است؟
ابوبکر پاسخ آن را ندانسته، ایشان را نزد عمر برد و عمر هم پاسخشان ندانسته آنان را به محضر حضرت امیر علیه السلام راهنمایی کرد، دو
نصرانی نزد آن حضرت علیه السلام آمده و پرسشهای خود را مطرح کردند. امیرالمومنین علیه السلام در پاسخ از سوال اول فرمود: خداوند
ارواح را دو هزار سال پیش از بدنها آفریده و آنها را در هوا سکونت داده است، پس ارواحی که در آنجا با هم الفت و آشنایی داشته اند اینجا
نیز با هم مانوسند، و ارواحی که با هم آشنایی و انسی نداشته اند اینجا نیز چنین هستند.و در پاسخ از سوال دوم فرمود: خداوند در قلب
انسان پرده و پوششی قرار داده، پس هر چه بر قلب بگذرد و آن پرده باز باشد در قلب می ماند وگرنه فراموش می شود.
و در جواب از سوال سوم فرمود: خداوند روح را آفریده و برای آن سلطانی قرار داد که نفس باشد، پس موقعی که انسان خواب می رود روح از
بدنش خارج شده و سلطان آن می ماند پس دستجات فرشتگان و پریان بر روح می گذرند، پس هر خوابی که راست باشد از فرشتگان است و
خوابهای دروغ از پریان.
آن دو نصرانی از شنیدن این پاسخها ایمان آورده مسلمان شدند و در جنگ صفین در رکاب آن حضرت به شهادت رسیدند.
در اینجا مناسب است فلسفه ای را که امام صادق علیه السلام برای آفرینش حفظ و نسیان به مفضل فرموده نقل کنیم. حضرت فرمود: ای
مفضل! نیکو بیندیش در قوای چهارگانه ای که خداوند در نهاد انسان قرار داده است و آنها عبارتند از: قوه فکر، وهم، عقل و حفظ، که چه
موقعیت حساس و اهمیت بسزائی در وجود بشر و زندگی او دارند؛ مثلا اگر در این میان انسانی فاقد حفظ باشد چه حالی خواهد داشت و
چه اختلال و بهم خوردگی شدیدی در کارها و وضع معاش و کسب او پدید خواهد آمد، مثل این که فراموش کند آنچه را که از دیگران
گرفته و یا به دیگران بخشیده، و آنچه دیده، و شنیده، گفته و یا به او گفته اند، و اگر فراموش کند مطالبی را که بود و یا نبود آنها برایش نفع
دارد، و نشناسد کسانی را که به او احسان نموده اند از کسانی که به وی ستم ورزید هاند، و فراموش کند چیزهایی را که برایش سودمند بوده
از چیزهایی که به حالش زیانبخش است و هرگز راه مقصدش را یاد نخواهد گرفت و اگر چه چندین بار هم از آن بگذرد، و هیچ دانشی را فرا
نخواهد گرفت، و اگر چه تمام عمر در پی تحصیل آن باشد، و به هیچ مذهب و آیینی معتقد نخواهد شد، و از تجربه های خود بهره مند
نخواهند گردید، و از موضوعات گذشته عبرت نخواهند گرفت، بلکه سزاوار است که بکلی از انسانیت منسلخ و جدا گردد.
36
بهوش باش! در اهمیت این یک نعمت از نعمتهای خداوند که گفته شد، و بالاتر از نعمت حفظ،نعمت نسیان است؛ زیرا اگر فراموشی نبود،
پس کسی که مصیبتی بر او وارد شده هرگز خاطرش تسلی نمی یافت، و پشیمانی وحسرتش از بین نمی رفت، و کینه ها از دلش برطرف
نمی شد، و از متاعها و لذتهای دنیا بهره ای نمی برد، به سبب یاد آوردن آفات و بلاها،و هرگز از پادشاه ستمگرواز دشمن خود غفلت نمی نمود.
آیا نمی بینی چگونه خداوند در وجود انسان دو قوه متضاد آفریده و برای هر کدام رازها و مصلحت هایی قرار داده؟! و چه خواهد گفت آنان
که تمام اشیاء را بین دو آفریدگار متضاد (یزدان و اهریمن) تقسیم کرده اند در این اشیا متضاده با آن که در هر کدام از آنها نوعی مصلحت
وجود دارد.
اهمیت زبان
از امیرالمومنین علیه السلام از ویژگی زبان پرسش نمودند؛ آن حضرت علیه السلام فرمود: زبان بسان ترازویی است که جهل و نادانی آن را
سبک نموده و خرد آن را سنگین نموده پایین می آورد.
آمیزش و نتیجه آن
از امیرالمومنین علیه السلام درباره آمیزش سوال شد، فرمود: عورتهایی با هم اجتماع می کند، و شرمی است که مرتفع می شود، بسی به
دیوانگی شبیه است و نتیجه آن فرزندی است که اگر زنده بماند سبب آزمایش است و اگر بمیرد مایه تأسف.
معنای توحید و عدل
از امیرالمومنین علیه السلام از معنای توحید و عدل پرسیدند؛ فرمود: توحید آن است که خدا را در نظر مجسم نکنی (زیرا ذهن انسان
چیزهای محدود را تصور می کند و آنها از سنخ مخلوقات هستند) و عدل آن است که خدا را متهم نکنی (به ظلم و ستم).
جای بهشت ها در روز قیامت
سه نفر از یهود به نامهای کعب بن اشرف و مالک بن صیفی وحی بن اخطب نزد عمر آمده به او گفتند: در کتاب آسمانی شما قرآن مجید
آمده: وجنۀ عرضها السموات والارض؛ ) سوره آل عمران، آیه 133 (بهشتی که وسعت و پهناوری آن به قدر آسمان ها و زمین هاست و در
صورتی که وسعت یک بهشت تمام آسمانها و زمینهای هفتگانه را بگیرد پس بقیه بهشتها در روز قیامت کجا هستند؟
عمر گفت: نمی دانم، در این اثناء امیرالمومنین علیه السلام وارد گردیده به آنان فرمود: گفتگوی شما چیست؟ یهودیان سوال خود را مطرح
کردند. حضرت امیر علیه السلام به آنان فرمود: بگویید وقتی که شب می شود روز به کجا می رود؟
گفتند: خدا می داند.
علی علیه السلام همین طور هم جای بهشتها را خدا می داند، و آنگاه آن حضرت علیه السلام نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آمده و داستان را
عرضه داشت و در همان حال آیه شریفه نازل گردید:
فاسئلوا اهل الذکر ان کنتم لا تعلمون؛ ) سوره نحل، آیه 43 . مناقب سروی قضایاه فی حال حیاه النبی صلی الله علیه و آله (بپرسید از
دانشمندان اگر خودتان نمی دانید.
از قضای خدا به قدرش فرار م یکنم
روزی امیرالمومنین علیه السلام از نزدیکی دیواری که به دیوار دیگر مایل شده و مشرف به انهدام بود گذر می کرد و در این موقع مسیر خود
را تغییر داده از سمت دیگری به مقصد ادامه داد.
مردی گفت: یا امیرالمومنین! از قضای خدا فرار می کنی؟
امام علیه السلام فرمود: از قضای خدا به قدرش فرار می کنم. (یعنی این عمل نه به منظور فرار از قضای الهی بود بلکه وظیفه دینی چنین
اقتضا می کرد.)
37
قضاء و قدر
حجاج بن یوسف برای چند تن از علمای زمان خود به نامهای حسن بصری، عمر و بن عبید، واصل بن عطا و عامر شعبی نامه نوشت تا آراء و
نظریات خود را پیرامون قضا و قدر برایش بنویسند.
حسن بصری در پاسخش نوشت: بهترین سخنی که در این باره به ما رسیده گفتار امیرالمومنین علیه السلام است که فرمود: تنها چیزی که
تو را تباه می سازد اسفل و اعلای توست (کنایه از عورت و دهان) و خداوند از آن برای است.
عمر و بن عبید در پاسخش نوشت: بهترین گفتاری که درباره قضا و قدر شنید هام سخن علی بن ابیطالب است که فرموده: اگر انجام گناه و
معصیت به اختیار خود انسان نباشد پس حکم به قصاص درباره شخص جانی بی مورد خواهد بود و او در حکم قصاص مظلوم می باشد.
واصل بن عطا نوشت: زیباترین کلامی که در این باره شنید هام، کلام امیرالمومنین علیه السلام است که فرموده: آیا ممکن است خداوند تو را
به راه راست هدایت نموده و باز خودش تو را در گمراهی قرار دهد بدون اختیار خودت.
شعبی نوشت: نیکوترین بیانی که درباره قضا و قدر شنید هام بیان علی بن ابیطالب علیه السلام است که فرموده: هر عملی که از آن به سوی
خدا توبه می کنی از خودت می باشد، و هر عملی که به شکرانه انجام آن خدا را سپاس می گویی از سوی خداوند است.
و چون نامه هایشان به حجاج رسید گفت: البته این گفتار را از چشمه ای صاف و گوارا اخذ کرده اند.
عمر به علی اشاره کرد
عمر خلیفه بود، جوانی یهودی بر او وارد گردید در هنگامی که عمر در مسجدالحرام نشسته و گروهی از مردم به دورش حلقه زده بودند،
جوان یهودی گفت: مرا به داناترین مردم به خدا و پیامبر خدا و کتاب خدا هدایت کن.عمر با دست به امیرالمومنین اشاره کرد. جوان به نزد
آن حضرت آمده و پرسشهای خود را مطرح کرد و از جمله آنها این سه تا سوال بود: یا علی! مرا آگاه کن از اول درختی که روی زمین
روئیده و اول چشمه ای که روی زمین جاری شده و اول سنگی که بر روی زمین قرار گرفته است.
حضرت امیر علیه السلام به وی فرمود: اما سوال تو از اولین درخت؛ یهودیان می گویند: درخت زیتون بوده ولکن خلاف گفته اند. بلکه اولین
درخت نوعی درخت خرما بوده که حضرت آدم آن را از بهشت آورده و در زمین کاشته و تمام نخلهای روی زمین از آن به عمل آمده است.
و اما سوال تو از اولین چشمه، یهودیان می گویند: آن چشمه ای است که در بیت المقدس در زیر سنگی قرار دارد ولکن دروغ گفته اند، بلکه
اولین چشمه، آب حیات بوده که هر کس از آن بیاشامد حیات جاودان می یابد و حضرت خضر که پیشرو ذوالقرنین بود آن را یافته از آن
آشامید و ذوالقرنین بر آن دست نیافت.
و اما سوال سوم؛ یهودیان می گویند: سنگی است که در بیت المقدس قرار دارد ولکن چنین نیست، بلکه اولین سنگ حجرالاسود بوده که
حضرت آدم آن را از بهشت به همراه خود آورده و در رکن قرار داده و مردم آن را زیارت می کنند، و آن از برف هم سفیدتر بوده ولی در اثر
گناهان مردم این چنین سیاه شده است.
هر طرف روی خداست
پس از وفات رسول خدا صلی الله علیه و آله بزرگ علمای نصاری به همراه صد تن از نصاری به مدینه آمده و از ابوبکر سوالاتی نمودند،
ابوبکر پاسخ آنان را ندانسته، ایشان را به نزد حضرت امیر علیه السلام رهبری کرد.
تازه واردین به محضر امیرالمومنین علیه السلام شرفیاب شده سوالات خود را مطرح کرده پاسخ کافی دریافت نمودند، و اینکه یکی از
پرسشهایشان: بگو روی خدا به کدام طرف است؟
علی علیه السلام مقداری هیزم و آتش خواست و هیزمها را مشتعل نموده آنگاه به عالم نصرانی گفت: روی این آتش کدام طرف است؟نصرانی
گفت: تمام اطرافش روی آن است.
38
حضرت امیر علیه السلام فرمود: این آتش که یکی از آفرید هها و مصنوعات خداست روی معینی ندارد، پس چه رسد به خالق و آفریدگار آن
که مشابهتی با آن نداشته با هم قابل قیاس نیستند. و سپس فرمود: (ولله المشرق و المغرب فاینما تولوا فثم وجه الله ان الله واسع علیم)؛ )
سوره بقره، آیه 115 (خاور و باختر از خداست، به هر طرف روی بیاورید آنجا روی خداست، همانا خدا گشایش دهنده و داناست.
تو گمشده ما هستی
دو نفر از دانشمندان یهود که به پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله علاقه زیادی داشته و مکرر به نزد آن حضرت رفته به سخنانش
گوش فرا می دادند پس از وفات آن بزرگوار پیوسته از خلیفه و جانشین او پرسش می نمودند و می گفتند: هیچ پیغمبری از دنیا نرفته مگر آن
که جانشینی از اهل بیت خودش که با او خویشاوندی نزدیک داشته و دارای مقامی رفیع و منزلتی منیع بوده به جای خود معین کرده تا
قوانین و برنامه آئینش را در میان ملت و امتش برپا دارد.
روزی یکی از آن دو به دیگری گفت: آیا تو خلیفه پس از این پیغمبر را می شناسی؟ گفت: نه، ولی نشانه های او را در تورات خوانده ام که
شخصی است اصلع و زرد چهره، و نزدیکترین مردم است به رسول خدا صلی الله علیه و آله.چون وارد مدینه شدند از جانشین پیامبر صلی
الله علیه و آله سوال نموده آنان را به نزد ابوبکر راهنمایی کردند. آن دو به نزد ابوبکر رفته و با اولین برخورد گفتند: این مرد گمشده ما
نیست. آنگاه از او پرسیدند؛ قرابت تو با رسول خدا چیست؟
ابوبکر گفت: من مردی از عشیره او هستم و دخترم عایشه نیز همسر او می باشد.
گفتند: آیا غیر از این قرابتی داری؟
گفت: نه.
گفتند: پس ما را به شخصی برسان که از خودت داناتر باشد، زیرا تو آن نشانه هایی را که ما در تورات برای جانشین این پیغمبر خوانده ایم
دارا نیستی.
ابوبکر از شنیدن سخنانشان برآشفته، خواست آنان را بکشد. و سپس ایشان را به نزد عمر هدایت کرد، چون می دانست که اگر آنان نسبت به
عمر ابراز مخالفت کنند، عمر تحمل ننموده ایشان را مجازات خواهد کرد. پس به نزد عمر آمده و از او پرسیدند خویشی تو با پیغمبر
چیست؟
عمر گفت: من از قبیله او بوده و دخترم حفصه نیز همسر او می باشد.
گفتند: آیا غیر از این هم قرابتی داری؟
گفت: نه.
گفتند: تو گمشده ما نیستی، و آنگاه از او پرسیدند پروردگارت کجاست؟
عمر گفت: در بالای هفت آسمان.
گفتند: پس جای دیگر نیست؟
گفت: نه.
گفتند پس ما را به شخصی دلالت کن که از خودت داناتر باشد. عمر آنان را به نزد حضرت امیر علیه السلام هدایت کرد. چون به نزد آن
حضرت علیه السلام رسیدند با اولین نگاه گفتند این همان کسی است که نشانه هایش را در تورات خوانده ایم اوست وصی و خلیفه این
پیغمبر اوست پدر حسن و حسین؛ اوست شوهر دختر پیغمبر؛ اوست آن کسی که حق، با او بستگی دارد؛ و آنگاه از آن حضرت علیه السلام
پرسیدند قرابت تو با پیامبر چیست؟
فرمود: پیامبر برادر من و من وصی اویم، و من اولین کسی هستم که به او ایمان آورده ام. و شوهر دخترش فاطمه هستم.
گفتند: این قرابتی است بزرگ و فاخر، و نشانه ای است که آن را در تورات خوانده ایم. آنگاه از آن حضرت علیه السلام پرسیدند پروردگار تو
کجاست؟
39
علی علیه السلام: اگر بخواهید شما را خبر دهم از آنچه که در عهد پیغمبر شما موسی واقع شده و مشکل شما را حل می کند، و اگر بخواهید
شما را آگاه سازم از آنچه که در زمان پیغمبر ما محمد صلی الله علیه و آله روی داده که سوال شما را پاسخ می گوید.
گفتند: ما را خبر ده از آنچه که در زمان پیغمبر ما موسی روی داده است.
علی علیه السلام فرمود: چهار فرشته از چهار سوی جهان آمده و به هم رسیدند؛ یکی از خاور و دیگری از باختر سومی از آسمان و چهارمی
از زمین، پس فرشته ای که از خاور آمده بود به فرشته باختر گفت: از کجا آمده ای؟ گفت: از نزد پروردگارم، و فرشته ای که از باختر آمده به
فرشته خاور گفت: از کجا آمده ای؟ گفت: از نزد پروردگارم و فرشته آسمانی به فرشته زمینی گفت: از کجا آمده ای؟ گفت: از نزد پروردگارم و
فرشته زمینی به فرشته آسمانی گفت: از کجا آمده ای؟ گفت: از نزد پروردگارم این بود جریانی که در عهد پیغمبر شما موسی روی داده که
پرسش شما را پاسخ می دهد (یعنی خدا همه جاست) و اما آنچه در زمان پیغمبر ما در این باره آمده آیه شریفه قرآن است:
( (ما یکون من نجوی ثلاثه الا هو رابعهم، ولا خمسۀ الا هو سادسهم ولا ادنی من ذلک ولا اکثر الا هو معهم.( سوره مجادله، آیه 7
هیچ سه نفری با هم راز مگویی نمی کنند مگر این که خداوند چهارمی ایشان است، و نه پنج نفری مگر آن که خداوند ششمی ایشان است و
نه کمتر از سه نفر و نه بیشتر از پنج نفر مگر آنکه خداوند با ایشان است.
پس آن دو یهودی گفتند: یا علی! چه چیز سبب شد که دو همراهت (ابوبکر و عمر) تو را از منصب مخصوصت جلوگیری کنند، سوگند به
خدایی که تورات را بر موسی فرستاده تو خلیفه بر حق هستی، و ما صفات و نشانه های تو را در کتابهای خود و در کنیسه ها و معابدمان
خوانده ایم، و تو سزاوارتری به این مقام از کسانی که در تصدی آن بر تو تقدم جسته اند.
علی علیه السلام فرمود: آنان جلو رفته اند و دیگران را عقب گذارده اند و حسابشان با خداست که در روز رستاخیز آنان را توقیف نموده
بازخواست خواهد نمود.
معنای روح
قیصر نامه ای به عمر نوشت، در نامه اش سوالاتی دینی و علمی وجود داشت عمر پاسخهایش را ندانسته از امیرالمومنین علیه السلام کمک
خواست، آن حضرت علیه السلام به سوالات قیصر پاسخ داده، نامه از طرف عمر برای قیصر فرستاده شد، قیصر پاسخ نامه اش را دریافت نموده
از مطالعه آن دریافت که پاسخ دهنده علی علیه السلام بوده از این رو نامه ای به این مضمون به آن حضرت علیه السلام نوشت: بر پاسخهای تو
آگهی یافتم و دانستم که تو از خاندان رسالت هستی و به علم و شجاعت آراسته، اکنون می خواهم معنای روح را که خداوند در قرآن مجید
فرموده: و یسئلونک عن الروح قل الروح من امر ربی (سوره اسری، آیه 85 ) برایم توضیح دهی.
امیرالمومنین علیه السلام در پاسخش نوشت: اما بعد؛ روح نکته ای است لطیف، و نوری است شریف که از آفرید ههای حیرت آور و اسرارآمیز
پروردگارش می باشد، خداوند روح را از گنجینه های ارزشمند خود خارج ساخته و آن را در نهاد انسان قرار داده است، روح وسیله ارتباط
توست با خدایت، و سپرده ای است از سوی خداوند در نزد تو، و هرگاه پیمانه ات پر شود روح را از تو باز خواهد ستاند.
اینجا صندوق علم است
اصبغ بن نباته گوید: هنگامی که امیرالمومنین علیه السلام به خلافت رسید و مردم با او بیعت کردند، روزی به قصد رفتن به مسجد از خانه
بیرون شد در حالی که لباس پیامبر صلی الله علیه و آله را به تن داشته و نعلین آن حضرت را بپا کرده و شمشیرش را حمایل نموده وارد
مسجد گردید و به منبر رفت و با هیبت و وقار بر منبر نشست و انگشتان دو دست را میان هم گذاشته پایین شکم خود قرار داده و آنگاه
فرمود:ای مردم! از من بپرسید پیش از آن که مرا نیابید و به سینه مبارک اشاره نمود و فرمود: اینجا صندوق علم است، این جای لعب دهان
رسول خداست، از من بپرسید، زیرا که من دارای علم اولین و آخرین هستم.
در این هنگام مردی به نام ذعلب که سخنوری پردل بود برخاست و به مردم رو کرده و گفتن: پسر ابیطالب بر نردبان بلندی بالا رفته، و
مقام شامخی به خود بسته است الان او را شرمنده خواهم کرد! پس گفت: یا امیرالمومنین! آیا پروردگارت را دید های؟
آن حضرت علیه السلام به وی فرمود: وای بر تو ای ذعلب! من هرگز به خدای نادیده ایمان نیاورده و او را پرستش نمی کنم.
40
ذعلب گفت: پس نشانه هایش را برای ما بگو؟
علی علیه السلام: وای بر تو! دید ههای ظاهری او را مشاهده ننموده ولیکن دلهای پاک به حقایق و نور ایمان او را دیده است.
وای بر تو ای ذعلب! پروردگار من به دوری و نزدیکی و حرکت و سکون و ایستادن و رفتن وصف نمی شود، در عین لطافت به لطف وصف
نمی شود، در عین بزرگی به عظمت وصف نمی شود، جلیل است ولی به غلظت و جلالت وصف نمی شود، بسیار مهربان است ولی به دلسوزی
وصف نمی شود، مؤمن است ولی نه به عبادت کردن، مدرک است ولی نه با لمس نمودن، گوینده است ولی نه با بر وجه مباینت و انقطاع،
بالای هر چیزی است، پس گرفته نمی شود چیزی بالای اوست، جلو هر چیزی است پس گفته نمی شود چیزی جلوی اوست، در اشیاء داخل
است نه مانند داخل بودن چیزی در چیز دیگر، از اشیاء خارج است نه مانند بیرون بودن چیزی از چیز دیگر.
در این موقع ذعلب مدهوش شده بر زمین افتاد و چون به هوش آمد گفت: به خدا سوگند هرگز مثل چنین جوابی نشنیده و نخواهم شنید.
سپس فرمود: از من بپرسید پیش از آن که مرا نیابید. در این وقت اشعث بن قیس بپا خاسته گفت: یا امیرالمومنین! چگونه از مجوس جزیه
می گیری با این که نه پیامبری دارند و نه کتاب آسمانی؟
آن حضرت فرمود: مجوس هم پیامبر داشته اند و هم کتاب آسمانی تا زمانی که شبی پادشاه آنان شراب نوشیده و در حال مستی با دختر
خود زنا کرد و چون صبح شد و مردم از ماجرای شاه خبردار گردیدند به دور خانه اش گرد آمده و فریاد برآوردند ای پادشاه! تو آئین ما را
آلوده و لکه دار نمودی، از خانه خارج شو تا بر تو اقامه حد کنیم.
پادشاه بر در خانه آمده و مردم را طلبید و به آنان گفت: من با شما سخنی دارم، اگر مرا تصدیق کردید پس مرتکب گناهی نشده ام وگرنه هر
چه می خواهید درباره ام انجام دهید. مردم از گوشه و کنار بر در کاخش اجتماع کردند، پادشاه از قصر بیرون آمده به مردم گفت: آیا می دانید
که خداوند هیچ مخلوقی را از پدرمان آدم و مادرمان حوا گرامی تر نداشته؟
همگی گفتند: درست است.
گفت: آیا نه چنین است که آدم دخترانش را به ازدواج پسرانش درآورده است؟
گفتند: راست می گوئی و دین حق همین است، و از آن زمان نکاح با محارم را حلال شمردند، پس خداوند بر آنان غضب نموده نور علم را از
سینه هایشان بزدود، و کتاب آسمانیشان را از میانشان برداشت، و آنها کافرند و اهل دوزخ می باشند، و بدان ای اشعث! که اشخاص منافق
حالشان از این گروه بدتر است) این جمله تعریض به اشعث بود؛ زیرا او مردی منافق بود، چنانچه آن حضرت (ع) در ضمن خطبه 19
نهج البلاغه به او خطاب کرده ای منافق و کافر زاده!. تا که سلونی بگفت قلب عدو را بکفت اشعث و ذعلب بیفت به خاک خذلان دوست(
اشعث گفت: به خدا سوگند! هرگز مانند چنین جوابی نشنیده و نخواهم شنید.
فلسفه بعضی از افعال نماز
مردی از حضرت امیر علیه السلام پرسید؛ بالا بردن دستها به هنگام تکبیره الاحرام چه معنا دارد؟
علی علیه السلام فرمود: معنایش این است که خدا بزرگتر است، یکتا و یگانه است، مانندی ندارد، با حواس و ادراکات ظاهری لمس و ادراک
نمی شود. پرسید؛ کشیدن گردن در حال رکوع چه معنا دارد؟
فرمود: معنایش این است که به خدا ایمان آوردم اگر چه گردنم را بزند.
پرسید؛ معنای سجده اول چیست؟
فرمود: معنایش این است که خدایا! تو ما را از زمین آفرید های، و معنای برداشتن سر از سجده این است که خدایا! تو ما را از زمین بیرون
آورده ای، و معنای سجده دوم این است که خدایا! تو ما را به زمین بر می گردانی، و معنای برداشتن سر از سجده دوم این است که خدایا تو
بار دیگر، ما را از زمین بیرون می آری (در روز رستاخیز).
پرسید؛ گذاشتن پای راست بر روی پای چپ در حال تشهد چیست؟
فرمود: معنایش این است که خدایا! باطل را بمیران و حق را برپا و استوار نگهدار.
پرسید؛ پس معنای گفتن امام
41
السلام علیکم چیست؟
فرمود: امام مترجمی است از طرف خداوند که به اهل جماعت می گوید: شما در روز قیامت از عذاب خداوند در امانید.
تکبیرات افتتاحیه
حضرت امیر علیه السلام درباره معنا و تاویل تکبیرات افتتاحیه تا تکبیره الاحرام فرمود: در موقع گفتن الله اکبر اول در قلب خود حاضر
می کنی خدا بزرگتر است از این که به ایستادن و نشستن وصف شود. و در دوم خطور می دهی خدا بزرگتر است از این که به حرکت و یا
جمود وصف شود، و در سوم از دل می گذرانی که خدا بزرگتر است از این که درباره اش گفته شود جسم است و یا به چیزی تشبیه و قیاس
شود. و در چهارم خدا بزرگتر است از این که درباره اش گفته شود جوهر و یا عرض است و یا چیزی را حمل می کند و یا چیزی در او حلول
می نماید. و در ششم خدا بزرگتر است از این که آثار امور حادثه از قبیل زوال و انتقال و تبدل حال درباره اش فرض شود. و در هفتم بزرگتر
است از این که دارای حواس پنجگانه باشد.
نشانه خدا
مردی نزد حضرت امیرالمومنین علیه السلام آمده گفت: یا امیرالمومنین! به چه چیز خدایت را شناخته ای؟ فرمود: به واسطه شکستن عزمها
و تصمیمها، و چون بر انجام کاری اراده کردم موانع و قضا، حائل گردید و مقصودم عملی نشد پس فهمیدم تدبیر کننده و عاقبت اندیش
دیگری است.
پرسید؛ چه چیز سبب شد که خدا را سپاسگزاری نمایی؟
فرمود: دیدم که چه بلاهایی که از من دور کرده و بر دیگری وارد نموده، پس فهمیدم که بر من منت گذاشته و من هم او را شکر کردم.
پرسید؛ چه چیز سبب شده که به ملاقات و دیدار او علاقه مند گردی؟ فرمود: چون دیدم آیین فرشتگان و پیامبرانش را برای من برگزیده و
نعمت را بر من تمام کرده دانستم خدایی که این گونه مرا گرامی داشته هرگز فراموشم ننموده، به همین سبب به دیدار او مشتاق گردیدم.
نسبت یگانگی به خداوند
در روز جنگ جمل هنگامی که امیرالمومنین علیه السلام سرگرم تدبیر امور جنگ بود، مردی اعرابی برخاست و گفت: یا امیرالمومنین! آیا
می گویی خدا یگانه است؟
در این موقع مردم از هر سو زبان به اعتراض گشوده به او گفتند: آیا نمی بینی آنچه را که امیرالمومنین علیه السلام در آن است از پریشانی
دل و پراکندگی حواس؟!
امام علیه السلام به آنان فرمود: او را واگذارید که ما آنچه از دشمن می خواهیم این اعرابی از آن پرسیده است. آنگاه به مرد عرب فرمود:
نسبت یگانگی به خداوند چهار قسم است؛ دو قسم آن رواست و دو قسم دیگر ناروا. اما آن دو که روا نیست، یکی نسبت یک است که در
برابر دو می باشد، و وجه نارواییش این است که خدا دو ندارد و در باب اعداد یکی که دو ندارد داخل در اعداد نبوده به آن یک گفته
نمی شود. و دیگری یکی که مراد از آن، نوعی از جنس باشد و این هم روا نیست؛ زیرااین تشبیه به مخلوقات است و خداوند از آن منزه است.
و اما آن دو قسمی که رواست یکی این است که مقصود از نسبت یگانگی نظیر نداشتن در اشیاء و مخلوقات باشد، و دیگری این که گویند
خداوند احدی المعنی است که مقصود عدم انقسام در وجود و اندیشه و خیال باشد، و پروردگار ما این چنین است.
پرسشهای اسقف نجران
پیشوا و عالم بزرگ طائفه نجران نزد عمر آمده و از او سوالاتی کرد عمر پاسخش را ندانسته او را به نزد حضرت امیر علیه السلام رهبری
نمود، اسقف در محضر آن حضرت علیه السلام پرسشهای خود را مطرح کرد، و اینک قسمتی از سوالاتش:
مرا خبر ده از چیزی که در دست مردم دنیاست و از آن استفاده نموده و همچون میوه های بهشتی در آن کم و کاستی پیدا نمی شود؟
امیرالمومنین علیه السلام به او فرمود: آن قرآن است که اهل دنیا تمام نیازمندیهای خود را از آن می گیرند و نقصانی در آن ظاهر نمی شود.
42
پرسید: اول خونی که روی زمین ریخته شده چه خونی بوده؟
آن حضرت علیه السلام فرمود: شما نصاری معتقدید که آن، خون هابیل فرزند آدم بوده که برادرش قابیل او را کشته است ولی چنین نیست،
بلکه اول خونی که روی زمین ریخته شده خونی بوده که از رحم حوا به هنگام تولد قابیل خارج شده است.
اسقف گفت: راست گفتی.
اساف و نائله
از حضرت امیر علیه السلام از اساف و نائله وسبب پرستش قریش ازبرای آنها پرسش نمودند؛حضرت علیه السلام فرمود: آنان دو جوان زیبا
بوده اند که یکی از آن دو حالت تانثی داشته پس درموضع خلوتی از خانه کعبه مرتکب فحشاء شده وخداوند آنان را به صورت دوسنگ مسخ
نموده است پس قریش ازروی نادانی گفتند:اگر خداوند راضی نبودکه آن دوهمانند خودش پرستش شوندآنان را به این صورت در نمی آورد.
قیافه شناسی
مالک بن دحیه می گوید: روزی من و عده ای دیگر نزد امیرالمومنین علیه السلام بودیم، سخن از اختلاف اخلاق و رفتار و اندام مردم به میان
آمد، آن حضرت علیه السلام فرمود: این اختلاف در اثر تفاوت طینت و خاک خلقت آنها می باشد؛ زیرا آنان قطعه ای بوده اند از زمین شور و
شیرین و خاک درشت و نرم پس ایشان به قدر نزدیک بودن زمینهایشان با هم نزدیک بوده و به قدر اختلاف و جدایی آن با همدیگر تفاوت
دارند؛ پس چه بسا افراد نیکو منظر، کم عقل؛ و بلند قد، کوتاه همت؛ و نیکو کردار، بدقیافه؛ و کوتاه قد، دور اندیش؛ و سرگشته دل، پریشان
عقل، و سخنور، قوی القلب است.
مالک اصلی خداست
از حضرت امیر علیه السلام معنای لا حول ولا قوه الا بالله را پرسش نمودند آن حضرت (ع) فرمود: معنایش این است که ما در قبال خداوند
هیچ چیز نداریم جز آنچه که او به ما داده، پس هرگاه چیزی به ما ارزانی دارد که در حقیقت هم مالک اصلی خود اوست ما را درباره آن به
دستوراتی مکلف سازد و هرگاه آن را از ما بگیرد تکلیفش را از ما بر می دارد.
تعریف عاقل
از حضرت امیر علیه السلام معنای عاقل را پرسیدند؛ فرمود: عاقل کسی است که هر چیزی را در جای خود قرار دهد. گفتند: پس جاهل را
برای ما تعریف کن. فرمود: آن را تعریف کردم.
مؤلّف:یعنی چون جاهل ضد عاقل است وهر چیزی ازروی ضدش شناخته می شودپس تعریف جاهل نیزدر ضمن تعریف عاقل روشن می شود.
ما ملک خداییم
امیرالمومنین علیه السلام شنید مردی می گفت: انا لله و انا الیه راجعون آن حضرت به وی فرمود: جمله انا لله اعترافی است به اینکه ما ملک
خدائیم و جمله وانا الیه راجعون اقراری است بر این که ما نابود و هلاک خواهیم شد.
معنای قرء
زراره خدمت امام صادق علیه السلام عرضه داشت: ربیعه الرای گفته قرء پاکی بین دو حیض است و زن مطلقه با سومین دفعه قاعدگی از
عده خارج می شود. و ربیعه اظهار داشته که این رای از خودش می باشد.
امام صادق علیه السلام فرمود: دروغ گفته آن را از حضرت علی علیه السلام اخذ کرده است.
43
این احمقان
جویریه بن مسهر می گوید: به دنبال امیرالمومنین علیه السلام می دویدم، امام علیه السلام متوجه من شده فرمود: هلاک نشدند این احمقان
(خلفای دنیاپرست) مگر به واسطه صدای کفش متملقانی که به دنبالشان راه می روند، آنگاه فرمود: برای چه آمده ای؟
گفتم : آمده ام از شما معنای شرف و مروت و عقل را بپرسم.
امام علیه السلام فرمود: امام شرف؛ کسی که سلطان او را شریف بدارد با شرافت است. و اما مروت؛ عبارت است از آراستن معیشت و اصلاح
زندگی. و اما عقل، پس کسی که از خدا بترسد و پرهیزکار باشد خردمند است.
نعمتهای الهی
ابی بن کعب در حضور پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله این آیه شریفه را خواند: واسبغ علیکم نعمه ظاهره و باطنه؛ ) سوره لقمان آیه 20
(و تمام کرد خدا بر شما نعمتهایش را چه آشکارا و چه پنهان.در این هنگام رسول خدا صلی الله علیه و آله به حضار مجلس که از جمله آنها
ابوبکر و عمر و عثمان و ابوعبیده و عبدالرحمان بود فرمود: بگویید ببینم اول نعمتی که خداوند به شما ارزانی داشته چیست؟
آنان همگی از مال و ثروت و زن و فرزند سخن گفتند، و چون ساکت شدند پیامبر صلی الله علیه و آله به علی علیه السلام رو کرده به او
فرمود: یا علی! تو هم بگو، علی علیه السلام شروع کرد به شمردن، خداوند مرا از نیستی به هستی آورد مرا موجودی زنده قرار داد، نه جامد و
بی جان، مرا انسانی متفکر و هوشمند قرار داد نه ابله و فراموشکار، در بدنم قوا و مشاعری آفرید که به وسیله آنها آنچه بخواهم ادراک
می کنم، در ساختمان وجودم شمع تابان خود را آفرید، مرا به آیین خودش هدایت نمود و از گمراهی نجات بخشید، برایم راه بازگشتی به
حیات جاودان قرار داد، مرا آزاد و مالک قرار داد نه برده و مملوک، آسمان و زمینش را با آنچه که در آنها هست برایم رام و مسخر گرداند،
ما را زن نیافرید بلکه مردانی حاکم بر همسران حلالمان ) اشاره به آیه قرآن: الرجال قوامون علی النساء (و پیامبر صلی الله علیه و آله در هر
جمله به او می فرمود: راست گفتی، و آنگاه به او فرمود: باز هم بشمار!علی علیه السلام گفت: و ان تعدوا نعمۀ الله لا تحصوها؛ اگر بخواهید
نعمتهای خدا را بشمرید شماره نتوانید کرد.
پس از آن رسول خدا صلی الله علیه و آله تبسم نموده و به او فرمود: گوارا باد تو را حکمت و دانش، یا اباالحسن! تو وارث علم من، و بعد از
من برطرف کننده اختلافات امتم می باشی.
پرسشهای عمر از علی
روزی عمر به حضرت امیر علیه السلام رسید و گفت: یا امیرالمومنین! پرسشهایی چند در نظر داشته ام و فراموش کردم که آنها را از رسول
خدا صلی الله علیه و آله بپرسم آیا شما پاسخ آنها را می دانید؟
علی علیه السلام فرمود: سوالات خود را بگو.
عمر: گاهی انسان چیزی در خواب می بیند و وقتی که بیدار می شود اثری از آن نمی یابد، و گاهی با کسی برخورد می کند و بدون سابقه او را
دوست می دارد. و برعکس، گاهی هم با افراد ناشناسی دشمن است و گاهی هم چیزی می بیند و یا می شنود و مدتها آن را بخاطر دارد و گاه
احتیاج، آن را فراموش می کند و باز در غیر وقت حاجت یادش می آید.
امیرالمومنین علیه السلام در پاسخش فرمود: اما سوال تو از خواب؛ خداوند در قرآن مجید می فرماید: (الله یتوفی الانفس حین موتها والتی لم
تمت فی منامها فیمسک التی قضی علیها الموت و یرسل الاخری الی اجل مسمی) سوره زمر، آیه 43 ( خداوند جانها را در وقت مردن، و نیز
جانهای آنان که نمرده اند در خواب از بدنها می گیرد، پس از آن نفسی را که خدا حکم به مردن او کرده او را نگه می دارد و آن نفسی را که
اجلش نرسیده به بدن خود تا اجل و موعد معینی می فرستد.
آنگاه فرمود: خواب شبیه مرگ است، پس آنچه را که انسان به هنگام تحلیل و جدا شدن روح از بدن ببیند راست و از ملکوت است. و آنچه
را که در موقع بازگشت روح ببیند باطل و از رنگهای شیطان است.
44
و اما سوال تو از دوستی و دشمنی با عدم سابقه؛ خداوند ارواح را دو هزار سال قبل از بدنها آفریده و آنان را در هوا و فضا سکونت داده است،
پس ارواحی که در آنجا با یکدیگر انس و الفت داشته اند اینجا نیز با هم مانوسند، و ارواحی که در آنجا با هم دشمن بوده اند اینجا نیز با هم
دشمنند.
و اما سوال تو از ذکر و فراموشی؛ هیچ قلبی نیست مگر اینکه دارای پرده و پوششی است، پس هرگاه قلب در زیر آن پرده نهان باشد آنچه را
که دیده و شنیده فراموش می کند، و هرگاه پرده کنار رود آنچه را که دیده و شنیده یادش می آید.
عمر گفت: راست گفتی، خدا مرا زنده نگذارد و نه در شهری باشم که تو در آنجا نباشی.
سوال ابن کوا
ابن کوا از حضرت امیر علیه السلام پرسید؛ آیا خداوند پیش از حضرت موسی علیه السلام با کسی از مردم سخن گفته است؟علی علیه السلام
به او فرمود: بله، خداوند با همه کس از خوب و بد سخن گفته و آنان نیز به او پاسخ داده اند، این جواب بر ابن کوا گران آمده و معنایش را
نفهمید. پس گفت: چطور خدا با همه سخن گفته و آنان نیز به او پاسخ گفته اند؟
امام علیه السلام به وی فرمود: آیا قرآن نخوانده ای که خداوند به پیامبرش می فرماید: (واذ اخذ ربک من بنی آدم من ظهورهم ذریتهم و
اشهدهم علی انفسهم الست بربکم قالوا بلی).
یاد کن ای پیامبر! زمانی را که بیرون آورد پروردگار تو از فرزندان آدم از پشتهای ایشان یعنی از صلابتشان نسل ایشان را و گواه گردانید آنها
را بر خودشان و به آنان گفت: آیا پروردگار شما نیستم؟ گفتند: آری، تو پروردگار ما هستی.
پس بنابراین خداوند با تمام بنی آدم سخن گفته و ایشان نیز به او جواب داده اند. و در جای دیگر دارد که آنان در (عالم ذر) به خدای خود
پاسخ مثبت گفته و خداوند به ایشان فرموده: منم خدای یگانه، و منم بخشنده و مهربان.
سوره هود
از امیرالمومنین علیه السلام پرسیدند؛ آیا در قرآن مجید سوره ای هست که بیان کننده اسم خودش باشد؟ فرمود: آری، سوره هود که خداوند
در آن می فرماید: مامن دابه الا هو اخذ بناصیتها )سوره هود، آیه 55 )زیرا وقتی که لفظ هو ناصیه یعنی حرف اول دابه را با خود بگیرد هود
می شود. (این را از بعضی شنیدم (مولف))
هفت سوال
مردی نزد امیرالمومنین علیه السلام آمده و گفت: از هفتاد فرسنگ دور به اینجا آمده ام تا هفت سوال از شما بپرسم:
-1 چه چیز از آسمان عظی متر است؟
-2 چه چیز از زمین پهناورتر است؟
-3 چه چیز از کودک یتیم ناتوان تر است؟
-4 چه چیز از آتش داغ تر است؟
-5 چه چیز از زمهریر سردتر است؟
-6 چه چیز از دریا بی نیازتر است؟
-7 چه چیز از سنگ سخت تر است؟
علی علیه السلام فرمود: تهمت به ناحق از آسمان عظی مترست.
حق از زمین وسی عتر است.
سخن چینی شخص نمام از کودک یتیم ضعی فتر است.
آز و طمع از آتش داغ تر است.
حاجت بردن به نزد بخیل از زمهریر سردتر است.
45
بدن شخص با قناعت از دریا بی نیازتر است.
قلب کافر از سنگ سخت تر است.
واجب و واجب تر و..
شافعی در مطالب السئول آورده: مردی نزد حضرت امیر علیه السلام آمده و گفت: مرا آگاه کن از واجب و واجب تر، عجب و عجب تر، سخت و
سخت تر، نزدیک و نزدیک تر!
امام علیه السلام پاسخ او را در ضمن اشعاری بیان فرمود:
توبه و بازگشت به پروردگار مردم واجب است، و ترک گناهان از آن واجب تر.
گردش روزگار عجیب است، و غفلت مردم از آن عجی بتر.
بردباری در برابر مصائب دشوار است، ولی از دست دادن پاداشها از آن دشوارتر.
هر چیزی که به آن امید می رود نزدیک است، و مرگ از همه آنها نزدیکتر
برادر ثقه و برادر تبسمی
مردی در بصره از حضرت امیر علیه السلام از برادران دینی پرسش نمود، آن حضرت علیه السلام به وی فرمود: برادران بر دو گونه اند:
-1 برادران ثقه.
-2 برادران تبسمی.
اما برادران ثقه؛ آنان پناه و پر و بال و اهل و مالند، پس هرگاه برادری را برای خود این چنین یافتی تو هم برایش یار و مددکار باش با
دوستانش دوست و با دشمنانش دشمن باش، رازها و عیبهای او را بپوشان و خوبیهای او را اظهار کن. و بدان که این نوع برادران از کبریت
احمر هم کمیاب ترند.
و اما برادران تبسمی؛ کسانی هستند که دوست و برادر لبخندی تو می باشند، پس تو هم با آنها طوری رفتار کن که آنها با تو رفتار می کنند
از شیرین زبانی و گشاده رویی.
معنای حنان و منان
از حضرت امیر علیه السلام معنای الحنان و المنان را پرسش نمودند؛ فرمود: حنان کسی است که می پذیرد کسانی را که از او اعتراض
نموده اند.
و منان کسی است که بدون سوال به بخشش و عطا ابتدا می کند.
اختلاف سن دو برادر دوقلو
از امیرالمومنین علیه السلام پرسیدند، کدام دو برادر بوده اند که در یک روز به دنیا آمده و در یک روز وفات نموده و سن یکی از ایشان پنجاه
سال و دیگری صد و پنجاه سال بود؟
فرمود: عزیر و عزره بوده اند که در یک روز به دنیا آمده و عزیر صد سال مرده بود و خداوند او را زنده کرد و پس از مدتی هر دو در یک روز
وفات نمودند.
پسر بزرگتر از پدر
از امیرالمومنین علیه السلام پرسیدند؛ کدام پسر بوده که از پدرش بزرگتر بوده است؟
فرمود: عزیر بوده که خداوند او را زنده کرد و در هنگامی که خودش چهل سال داشت و پسرش صد و ده سال.( مناقب، سروی، قضایاه (ع)
فی خلافته. تفصیلش این است که عزیر تقریبا سی سال داشته که پسرش به دنیا آمده و پس از ده سال هنگامی که خودش چهل سال و
46
فرزندش ده سال داشته وفات کرده است و پس از صد سال که خداوند او را زنده کرد پسرش صد و ده سال و خودش چهل سال داشته
است (مترجم) )
ساعتی که نه از شب است و نه از روز
از علی علیه السلام پرسیدند؛ کدام ساعت است که نه از شب است و نه از روز؟
فرمود: ساعت قبل از طلوع آفتاب.
خواص نفوس
کمیل بن زیاد از امیرالمومنین علیه السلام از نفس پرسش نمودند؛ آن حضرت علیه السلام به او فرمود: کدام نفس؟
کمیل گفت: مگر بیش از یک نفس هست؟
امام علیه السلام فرمود: بلکه چهار نفس است:
-1 نفس نامی نباتی.
-2 نفس حیوانی.
-3 نفس ناطقه قدسی.
-4 نفس کلی الهی.
و هر کدام از این نفوس، دارای پنج قوه و دو خاصه است.
نفس نامی نباتی
اما قوای پنجگانه نفس نامی نباتی عبارتند از:
-1 ماسکه.
-2 جاذبه.
-3 هاضمه.
-4 دافعه.
-5 مربیه.
و دو خاصه آن عبارتند از: زیادت و نقصان و انبعاث آنها از کبد.
نفس حیوانی
و اما قوای پنجگانه نفس حیوانی:
-1 شنوایی.
-2 بینایی.
-3 بویایی.
-4 چشایی.
-5 حس لامسه.
و دو خاصه آن؛ رضا و غضب و انبعاث آنها از قلب.
نفس ناطقه قدسی
و اما قوای پنجگانه نفس ناطقه:
47
-1 فکر.
-2 ذکر.
-3 علم.
-4 عمل.
-5 انتباه.
و مرکز انبعاثی در بدن نداشته و بسیار به نفس ملکوتی شبیه است. و دو خاصه آن؛ نزاهت و حکمت است.
نفس کلی الهی
و اما قوای پنجگانه نفس کلی الهی:
-1 بقای در فناء.
-2 عز در ذل.
-3 فقر در غنی.
-4 صبر در بلا.
-5 خوشی در رنج و زحمت.
و دو خاصه آن؛ حلم و کرم و منشا و مبدأ آن از خدای تعالی است که در قرآن کریم فرموده: و نفخنا فیه من روحنا؛ در آن از روح قدسی
خویش بدمیدیم.
و بازگشت آن نیز به سوی اوست چنانچه فرموده: (یا ایتها النفس المطمئنۀ ارجعی الی ربک راضیۀ مرضیۀ)؛ ای نفس قدسی مطمئن و دل
آرام به یاد خدا امروز به حضور پروردگارت باز آی که تو خشنود به نعمتهای ابدی او و او راضی از اعمال نیک توست. و عقل هم وسط و در
میان همه این نفوس، تا کسی بدون فکر و اندیشه، سخنی بر زبان نیارد.
معنای قدر
مردی نزد امیرالمومنین علیه السلام آمده و گفت: مرا از قدر آگاه کن.
امام علیه السلام به او فرمود: دریایی است ژرف در آن وارد نشو...
مرد گفت: مرا از قدر آگاه کن!
امام فرمود: راهی است تاریک در آن گام منه.مرد گفت: مرا از قدر آگاه کن.
امام علیه السلام فرمود: سر خداست، خود را به زحمت مینداز!
مرد گفت: مرا از قدر آگاه کن.امام علیه السلام فرمود: حال که اصرار می ورزی، از تو می پرسم آیا رحمت خدا از برای بندگان پیش از اعمال
بندگان بوده و یا اعمال بندگان پیش از رحمت خدا؟
مرد گفت: بلکه رحمت خدا پیش از اعمال بندگان. در این موقع امام علیه السلام به حاضران رو کرده و فرمود: برخیزید! و بر برادر خود سلام
کنید که او الحال اسلام آورد و پیش از این کافر بود!
مرد اندکی رفت و سپس برگشته گفت: یا امیرالمومنین! آیا به مشیت و اراده اول است که بر می خیزیم و می نشینیم و قبض و بسط به عمل
می آوریم؟
امیرالمومنین علیه السلام فرمود: که تو در مشیت و نسبت به آن دوری، بدان و آگاه باش که من سه مسأله از تو می پرسم که خدا از برایت
در چیزی از آنها راه بیرون رفتنی را قرار ندهد؛ مرا خبر ده که آیا بندگان را آفریده چنان که خود خواسته یا چنان که ایشان خواسته اند؟
عرض کرد، چنانکه خود خواسته.حضرت فرمود که: خدا بندگان را آفریده به جهت آنچه خود خواسته یا به جهت آنچه ایشان خواسته اند؟
عرض کرد که: به جهت آنچه خود خواسته.
48
حضرت فرمود: که در روز قیامت به نزد او می آیند چنان که خود خواسته یا چنان که ایشان خواسته اند عرض کرد: چنان که او خواسته.
حضرت فرمود: برخیز! که از مشیت چیزی برای تو نیست، و اختیار آن نداری.
زندگی خوش
از امیرالمومنین علیه السلام از آیه شریفه: فلنحیینه حیوه طیبه سوال شد فرمود: زندگی پاکیزه و خوش، ملک قناعت است.
عدل و احسان
و نیز از آن حضرت علیه السلام از معنای آیه شریفه ان الله یأمر بالعدل و الإحسان؛ خداوند دستور می دهد به دادگری و نیکوکاری پرسش
نمودند؛ فرمود: مقصود از عدل، انصاف و میانه روی، و از احسان، لطف و مهربانی است.
عدل از جود برترست
از امیرالمومنین علیه السلام سوال شد؛ آیا جود برتر است یا عدل؟ فرمود: عدل سبب می شود که کارها بر جای خود قرارگیرد، و جود سبب
می شود که کارها بر جای خود نباشد، و عدل، همگان را نگه می دارد، و جود، تنها جنبه شخصی دارد؛ بنابراین عدل برتر است .
فصی حترین مردم
از امیرالمومنین علیه السلام از فصی حترین مردم پرسیدند؛ کسی است که هرگاه از او بپرسند پاسخ ساکت کننده بگوید.
آری، و از پاسخهای آن حضرت علیه السلام درباره توحید و صفات خداوند فن کلام و علم الهی پدید آمده، و از پاسخهایش پیرامون
موضوعات دیگر سایر علوم از قبیل (علم تفسیر قرآن، نحو، فقه و...) به وجود آمده است. و حق مطلب این بود که اخبار توحید در فصل
جداگانه ای ایراد گردد. ولیکن تحت عناوین دیگری همه با هم مخلوط شد.
فصل یازدهم:پرسش های لغزی
سوالات کعب الاحبار
کعب الاحبار از حضرت امیر علیه السلام پرسید؛ کیست که پدر نداشته؟
کیست که اهل و عشیره نداشته؟
کیست که قبله ای نداشته؟
آن حضرت علیه السلام فرمود: کسی که پدر نداشته عیسی علیه السلام است؛ کسی که عشیره نداشته آدم است؛ کسی که قبله ای ندارد، خانه
کعبه است که خودش قبله است.
امیرالمومنین علیه السلام به او فرمود: هنوز هم بپرس!
کعب الاحبار: آن سه موجود زنده کدامند که در رحمی نبوده و از بدنی بیرون نیامده اند؟
امام علی علیه السلام فرمود: عصای موسی، ماده شتر ثمود، و قوچ ابراهیم.
علی علیه السلام هنوز هم بپرس!
کعب الاحبار: تنها یک سوال مانده که اگر به آن پاسخ دهی تو خودت هستی.
امیرالمومنین علیه السلام: بپرس!
کعب الاحبار: کدام قبر بوده که صاحبش را گردش داده است؟
علی علیه السلام آن ماهی بود که به فرمان خداوند یونس را در شکم خود فرو برد و در دریاها گردش می داد.
49
سوالات ابن کوا
ابن کوا عرض کرد: یا امیرالمومنین! مرا خبر ده از بینای در شب و روز و بینای در روز و بینای در شب؟
امیرالمومنین علیه السلام فرمود: از چیزی بپرس که تو را به کار آید. و رها کن آنچه را که به دردت نمی خورد. و آنگاه به وی فرمود: بینای
در شب و روز کسی است که به پیامبران گذشته ایمان داشته و پیامبر خاتم صلی الله علیه و آله را درک نموده و به او نیز ایمان آورده است.
و بینای در روز، کسی است که به پیامبران سابق ایمان نداشته، و پیامبر خاتم را ادراک کرده و به او ایمان آورده است؛ و بینای در شب
کسی است که به پیامبران سابق ایمان داشته و پیامبر خاتم صلی الله علیه و آله را درک نموده و به او ایمان نیاورده است. (بحار ج 40 ص
283 . مصداق فرمایش آن حضرت (ع) در نوع اول صرمه بن ابی انس است که از قبیله بنی النجار و از انصار بوده، او در زمان جاهلیت از بت
پرستی و شرک رو گردان شده و می گفت فقط، پروردگار ابراهیم را می پرستم. و هنگامی که پیامبر گرامی (ص) مبعوث به رسالت گردید
صرمه اسلام آورد و از مسلمانان واقعی محسوب گردید. و از قسم دوم بیشتر صحابه و مسلمانان صدر اسلام بوده اند. و از نوع سوم امیه بن
صلت بوده که در زمان جاهلیت از بت پرستی کناره گرفته و نوید رسالت پیامبر اسلام را از کتابهای آسمانی خوانده و مردم را به آن خبر
( می داد، و چون نبوت رسول اکرم صلی الله علیه و آله را شنید از روی عداوت و حسادت منکر گردید (مولف). معارف این قتیبه، ص 36
سوالات یهودی
مردی یهودی از حضرت امیر علیه السلام پرسید؛ مرا آگاه کن از چیزی که برای خدا نیست و چیزی که نزد خدا نیست، و چیزی که خدا
نمی داند.
آن حضرت علیه السلام به وی فرمود: آنچه را که خدا نمی داند گفتار شما یهود است که می گویید عزیر پسر خداست و خدا برای خود پسری
سراغ ندارد.
و اما آنچه را که برای خدا نیست شریک است و آنچه که نزد خدا نیست ستم بر بندگان است.
یهودی گفت: گواهی می دهم که خدا یکتا و یگانه است، و محمد فرستاده اوست.
سوالات راس الجالوت
راس الجالوت از ابوبکر سوالاتی نمود، ابوبکر پاسخش را ندانست. او سوالاتش را از حضرت امیر علیه السلام پرسش نموده گفت: اصل و اساس
تمام موجودات چیست؟
فرمود: آب است؛ زیرا خداوند می فرماید: وجعلنا من الماء کل شی ء حی؛ و قرار دادیم از آب هر موجود زنده را.کدام دو جماد بودند که
سخن گفتند؟
آسمان و زمین آن دو چیز کدامند که زیاد می شوند و کم نمی گردند و مردم آنها را نمی بینند؟
شب و روز.
کدام آب بود که نه از زمین و نه از آسمان؟
آبی بود که سلیمان برای بلقیس، فرستاد، که عرق اسبانی بود که در میدان تاخته بودند.
چه چیز است که با نداشتن روح تنفس می کند؟
الصبح اذا تنفس؛ (سوره تکویر، آیه 17 )سوگند به صبح! آنگه که تنفس کند (طلوع نماید).
چه چیز است که زیاد و کم می شود؟
قرص ماه است.
چه چیز است که نه زیاد می شود و نه کم؟
دریاست.
چه چیز است که کم می شود ولی زیاد نمی گردد؟
50
عمر است.
سوالات گروهی از یهود
گروهی از یهود نزد عمر آمده به او گفتند: تو والی و حاکم پس از پیامبرتان هستی و ما نزد تو آمده ایم تا مطالبی را از تو بپرسیم که اگر
صحیح به ما پاسخ گویی به تو ایمان آورده از تو پیروی خواهیم نمود.عمر گفت: بپرسید!
گفتند: ما را آگاه کن از قفلهای آسمانهای هفتگانه و کلیدهای آنها. و از کسی که قوم خود را انذار نموده و نه پری بود و نه آدمی، و از پنج
چیزی که در رحمی آفریده نشده اند، و از یک و دو و سه و چهار و پنج و شش و هفت و هشت و نه و ده و یازده و دوازده.
عمر ساعتی در فکر شد و آنگاه به آنان گفت: چیزی از عمر بن خطاب پرسید هاید که به آن آگاهی ندارد، ولی پسر عم رسول خدا صلی الله
علیه و آله شما را از این مطالبی که پرسید هاید خبر خواهد داد. پس نماینده ای به نزد آن حضرت فرستاده او را به نزد خود فراخواند، و چون
آمد عمر جریان را خدمتش عرضه داشت، امیرالمومنین علیه السلام به یهودیان رو کرده و فرمود: مسائلتان را بر من عرضه بدارید، آنان همان
سوالات یاد شده را مطرح کردند.
امام فرمود: آیا غیر از اینها هم سوالاتی دارید؟
گفتند: نه ای پدر شبیر و شبر!امیرالمومنین علیه السلام به آنان فرمود: اما قفلهای آسمانها شرک ورزیدن به خدا است و کلیدهای آنها گفتار
لا اله الا الله است.
و اما آن کسی که قوم خود را ترسانده و نه پری بوده و نه انسی، مورچه سلیمان است.
و اما آن پنج موجود زنده ای که در رحمی آفریده نشده اند آدم و حوا و عصای موسی و ناقه صالح، و قوچ ابراهیم است.
و اما یک، خدای یگانه است که او را شریکی نیست.
و اما دو؛ آدم و حواست.
و اما سه؛ جبرئیل و میکائیل و اسرافیل است.
و اما چهار؛ تورات و انجیل و زبور و قرآن است.
و اما پنج؛ نمازهای پنجگانه واجب است.
و اما شش؛ قول خدای تعالی است: (و لقد خلقنا السموات و الارض و ما بینهما فی سته ایام)؛ (سوره ق، آیه 37 ) بتحقیق آفریدیم آسمانها و
زمین را و آنچه که در بین آنهاست در شش روز.
( و اما هفت؛ قول خدای تعالی است: و بنینا فوقکم سبعا شدادا؛ (سوره نبا، آیه 12
و بنا نهادیم بر بالای شما هفت آسمان محکم.
و اما هشت؛ قول خدای عزوجل است: و یحمل عرش ربک فوقهم یومئذ ثمانیۀ؛ و عرش پروردگارت را آن روز هشت ملک برگیرند. (سوره
( الحاقۀ، آیه 17
و اما نه؛ آیاتی است که بر موسی نازل شده.
و اما ده؛ قول خدای عزوجل است: (و واعدنا موسی ثلثین لیله و اتممناها بعشر)؛ (سوره اعراف، آیه 141 ) و با موسی سی شب وعده و قرار
نهادیم، چون پایان یافت ده شب دیگر بر آن افزودیم.
و اما یازده؛ گفتار یوسف است به پدرش: انی رایت احد عشر کوکبا...؛ (سوره یوسف، آیه 3 ) من در عالم خواب یازده ستاره دیدم و....
و اما دوازده؛ قول خدای عزوجل است به موسی: (فاضرب بعصاک الحجر فانفجرت منه اثنتا عشره عینا)؛ (سوره بقره آیه 59 )عصای خود را
بر سنگ زن، پس دوازده چشمه آب از آن سنگ بیرون آمد.
در این موقع یهودیان گفتند: گواهی می دهیم که نیست خدای غیر از خدا، این که محمد صلی الله علیه و آله فرستاده اوست و تو پسر عم
رسول خدایی، و آنگاه به عمر گفتند: به خدا سوگند! او سزاوارتر است به این مقام از تو.
51
سوالات قیصر
از جمله پاسخهای حضرت امیر به سوالات قیصر که کتبا از عمر پرسیده و او پاسخش را ندانسته و از آن حضرت (ع) کمک خواسته بود. این
چندتاست:
(چیزی که از هر طرف، دهان است آتش است؛ و چیزی که همه اش پاست، آب است؛ و چیزی که همه اش چشم است، آفتاب است؛ و چیزی
که همه اش بال است باد است؛ تا اینکه فرمود چیزی که تنها یک بار از جای خود کوچ نمود کوه طور است، هنگامی که بنی اسرائیل
نافرمانی پروردگار نمودند؛ و کوه طور بین بنی اسرائیل و سرزمین مقدس واقع شده، پس خداوند قطعه ای از آن جدا نموده برایش دو بال از
نور قرار داده بر بالای سر آنان قرار گرفت، که خداوند در قرآن کریم می فرماید: و اذ نتقنا الجبل فوقهم کانه ظلۀ و ظنوا انه واقع بهم(سوره
( اعراف، آیه 170
و به یاد آرند یهودان آنگاه که بر اسلافشان کوه طور! مانند قطعه ابر بر فراز آنها برانگیختیم که پنداشتند فرو خواهد افتاد بر آنها.
و اما درختی که صد سال راه سایه آن طول دارد، درخت طوبی است، و آن سدره المنتهی است در آسمان هفتم که اعمال بنی آدم به آن
منتهی می شود و از درختان بهشتی است، و هیچ قصر و خانه ای در بهشت نیست مگر این که شاخه ای از درخت طوبی در میان آن آویزان
است، و مانند آن در دنیا خورشید است که اصل آن یکی بوده و نور آن در همه جاست.
و اما درختی که بدون آبیاری روییده شده، درخت یونس است که آن از معجزات اوست و خداوند می فرماید: وانبتنا علیه شجره من یقطین؛
(سوره صافات آیه 146 ) و رویانیدیم بر بالای یونس، درختی از کدو.
و اما خوراک بهشتیان، مانند آن در دنیا جنین است در شکم مادر که از راه ناف، تغذیه نموده و چیزی از او دفع نمی شود.
و اما اجتماع غذاهای رنگارنگ در یک ظرف برای بهشتیان؛ مانند آن در دنیا مثل تخم است که در آن دو رنگ مختلف سفید و زرد وجود
داشته و با هم مخلوط نمی شوند.
و اما دختر جوانی که از میان سیب خارج می شود، مثل آن در دنیا کرم است که سالم از میان سیب بیرون می آید.
به همین مناسبت نقل می شود: تنوخی در کتاب نشوار المحاضره در باب اصابتهای منجمین؛ از پدرش نقل کرده که می گوید: روزی نزد
موفق بودم که او ابومعشر و منجم دیگری را که نامش را گفته و من فراموش کرده ام به نزد خود فراخواند و سیبی در آستین گرفت و از آنان
پرسید چه چیز در آستین دارم؟
منجم دیگر پس از نگاه در اسطرلاب و گرفتن طالع و مقداری فکر، گفت: از میو ههاست، و ابومعشر گفت: از جنس حیوان است. موفق به آن
دیگری گفت: درست گفتی و به ابومعشر گفت: خطا کردی و سیب را از آستینش بیرون انداخت.
ابومعشر در شگفت شده مجددا ساعتی در اسطرلاب نظر افکنده و آنگاه سیب را برداشته آن را قاچ نمود ناگهان دید درون آن کرم است پس
گفت: منم ابومعشر.
موفق از این صحت حدس آنان تعجب نموده برای هر دو دستور جایزه داد.
پاسخ اعداد
حضرت امیر (ع) در پاسخ مردی یهودی که از اعداد سوال نموده بود فرمود: و اما دو که سه ندارد، آفتاب و ماه است، و اما سه که چهار
ندارد، شماره طلاق است، و اما چهار که پنج ندارد همسران است تا اینکه فرمود و اما نه که ده ندارد دوران بارداری زن است.
مؤلّف: در خبر پنجم گذشت که امام علیه السلام پاسخ این اعداد را به گونه ای دیگر بیان فرمود: و هر دوی آنها صحیح است. و شاید علت
اختلاف این است که آن حضرت خواسته هر کدام از پرسش کنندگان را بر طبق عقیده و نظر خاص خودش پاسخ گوید.
عمر از سخنان حذیفه برآشفت
روزی عمر حذیفه را دید، به او گفت: چگونه صبح کردی؟ حذیفه گفت: می خواهی چگونه صبح کرده باشم؟ به خدا سوگند صبح نمودم در
حالی که حق را دشمن و فتنه را دوست می دارم، و بر نادیده گواهی می دهم، و غیر مخلوق را حفظ می کنم، و بدون وضو نماز می خوانم، و
52
در زمین چیزی دارم که خدا در آسمان ندارد.عمر از شنیدن سخنان حذیفه برآشفت و از او روی گردانده و چون عجله داشت وی را ترک
گفت ولی تصمیم گرفت او را تنبیه کند، در میان راه علی علیه السلام را دید، حضرت دریافت که وی خشمگین است علت را پرسید، عمر
گفت: حذیفه را ملاقات نموده ام و به او گفته ام چگونه صبح کردی و او گفته صبح نمودم در حالی که حق را خودش ندارم.
امیرالمومنین علیه السلام فرمود: راست گفته، از مرگ خوشش نمی آید با این که آن حق است.
عمر: او گفته فتنه را دوست می دارم.علی علیه السلام: راست گفته، مال و فرزندان را دوست می دارد و خداوند فرموده: انما اموالکم و اولادکم
فتنۀ؛ (سوره انفال، آیه 28 ) جز این نیست مالها و فرزندانتان برای شما فتنه و سبب آزمایشند.
عمر: می گوید بر نادیده گواهی می دهم.
امیرالمؤ منین علیه السلام: راست گفته، بر یگانگی خداوند، مرگ، زنده شدن، بهشت، دوزخ، صراط گواهی می دهد و هیچ کدام از آنها را
ندیده است.
عمر: می گوید: غیر مخلوق را حفظ می کند.
امیرالمؤ منین علیه السلام راست گفته، کتاب خدا را حفظ می کند و آن غیر مخلوق است. (ظاهرا نزاعی که در زمان ماءمون میان متکلمین
رخ داده از این که آیا قرآن مخلوق است یا نه اصل آن چنین تعبیری است که در بعض اخبار آمده، ولی حق این است که مقصود از مخلوق
در خبر مکذوب است، یعنی قرآن کتاب حقی است که از جانب خداوند فرود آمده و دروغ در آن راه ندارد، در برابر آنچه که کفار می گفتند:
ان هذا الا اختلاق؛ نیست این که محمد (ص) می گوید مگر از خودش (مؤ لف) )
عمر: می گوید: واصلی علی غیر وضوء.
علی علیه السلام راست گفته، بر پسر عمم رسول خدا صلی الله علیه و آله بدون وضو، صلوات می فرستد و آن جایز است.
عمر: از همه اینها بالاتر می گوید من در زمین چیزی دارم که خدا در آسمان ندارد.علی علیه السلام: راست گفته، او زن و فرزند دارد و خدا از
آن منزه است.
در این هنگام عمر گفت: اگر علی بن ابی طالب علیه السلام نبود نزدیک بود عمر هلاک شود.
چنین کسی از اولیاء الله است
فرستاده پادشاه روم از ابوبکر پرسید؛ چه کسی امیدی به بهشت ندارد و از آتش و خدا نمی ترسد، و رکوع و سجود بجا نمی آورد، و مردار و
خون می خورد و فتنه را دوست می دارد، و با حق دشمن است و بر نادیده گواهی می دهد؟ ابوبکر به او پاسخ نداد و عمر به او گفت: بر کفرت
افزوده شد.
امیرالمومنین علیه السلام باخبر گردید، پس فرمود: چنین کسی از اولیاء الله است؛ زیرا تنها امیدش به خداست نه بهشت او، و از خدا
می ترسد نه از آتش او و از ظلم خدا نمی ترسد بلکه از عدالتش، و در نماز میت رکوع و سجود بجا نمی آورد و ماهی و ملخ می خورد با اینکه
آنها مرده اند، کبد می خورد و آن خون است. و بر بهشت و دوزخ گواهی می دهد با این که آنها را ندیده است.
مؤلّف: در سوالات طاووس یمانی از امام محمد باقر علیه السلام آمده: چه وقت بود که یک سوم مردم هلاک شدند؟
امام علیه السلام به او فرمود: اشتباه کردی خواستی بگویی یک چهارم مردم، و آن روزی بود که قابیل هابیل را کشت.
پرسید، کدام یک از هابیل و قابیل پدر آدمیان است؟
فرمود: هیچ کدام، بلکه پدر آنان شیث بن آدم است.پرسید؛ کدام گواهی حق بود که گویندگانش در آن دروغگو بودند؟
فرمود: گواهی منافقین که به پیامبر صلی الله علیه و آله می گفتند: نشهد انک لرسول الله؛ گواهی می دهیم که تو فرستاده خدا هستی.پرسید:
کدام فرستاده خدا بود که نه از جن بود و نه از انس؟
فرمود: کلاغ که خداوند فرموده:
فبعث الله غرابا یبحث فی الارض؛ خداوند کلاغی را برانگیخت که زمین را به چنگال خود گود نماید.پرسید؛ بر چه کسی دروغ بستند که نه
از پری بود و نه آدمی؟
53
فرمود: بر گرگ که برادران یوسف بر او دروغ بستند.
پرسید؛ چه چیز است که اندک آن حلال و زیاد آن حرام می باشد؟
فرمود: نهر طالوت: ان الله مبتلیکم بنهر فمن شرب منه فلیس منی و من لم یطمعه فانه منی الا من اغترف غرفه بیده. (طالوت به سپاه خود
گفت : همانا خدا شما را به نهر آبی آزمایش کند هر آن که از آن بسیار بیاشامد از من نیست و هر که هیچ نیاشامد یا کفی بیش نگیرد از
( ( من و هم آیین من خواهد بود (سوره بقره، آیه 248
پرسید: کدام روزه است که از خوردن و آشامیدن منع نمی کند؟
فرمود: روزه مریم.
یونس در شکم ماهی
هنگامی که امیرالمومنین علیه السلام خطبه شقشقیه را می خواند مردی نامه ای به دست آن حضرت داد که در آن سوالاتی نوشته شده بود،
امام علیه السلام سخن خود را ناتمام گذاشته و به سوالات او پاسخ داد، و از جمله این پرسش بود؛ کدام جاندار بود که از شکم جاندار دیگر
بیرون آمد و بین آنها نسبی نبود؟
آن حضرت علیه السلام فرمود: یونس بن متی بود که از شکم ماهی خارج شد.
عصای موسی
از امیرالمومنین علیه السلام پرسیدند؛ آن چیست که زنده اش آشامید و مرده اش خورد.
فرمود: عصای موسی بود، آشامید موقعی که شاخه ای بر درخت بود و خورد اژدها و مارهای ساحران را زمانی که عصایی بود در دست موسی
علیه السلام.
پرنده عیسی
و نیز از آن حضرت علیه السلام پرسیدند: کدام پرنده بود که نه جوجه ای داشت و نه فرعی و نه اصلی؟
فرمود: پرنده عیسی بود که خداوند در قرآن می فرماید: واذ تخلق من الطین کهیئه الطیر باذنی فتنفخ فیها فتکون طیرا باذنی و زمانی که
می ساختی ای عیسی از گل مانند مرغی به دستور من، پس در آن می دمیدی و مرغی زنده می شد به فرمان من.
ستمگران
روزی در زمان خلافت عثمان حذیفه به حضرت امیر علیه السلام گفت: یا علی! پس از گذشت سالیانی دیشب معنا و مفهوم گفتار شما را که
در حره به من گفتید: چگونه خواهی بود ای حذیفه! زمانی که چند عین بر یک عین ستم کنند در حالی که پیامبر صلی الله علیه و آله میان
ما نباشد فهمیدم، که دیدم عتیق (ابوبکر) و پس از او عمر که اول نامشان عین است در تصدی خلافت بر شما پیشی گرفتند.
امام علیه السلام به وی فرمود: فراموش کردی عبدالرحمن بن عوف را که سهمی بزرگ در خلافت عثمان داشت و در روایتی آمده که فرمود:
و بزودی عمر و بن عاص با معاویه فرزند زن جگرخوار بر آنان اضافه خواهد شد که اینها عی نهایی هستند که در ظلم و ستم بر من دست به
دست هم دادند.
آری، و از پاسخهای آن حضرت علیه السلام در این زمینه، علم مسائل لغزی و معمایی پدید آمده است.
54
فصل دوازدهم: پاسخ مسائل دشوار
عجیب تر از همه
هنگامی که عقبه بن ابی عقبه از دنیا رفت، حضرت امیر علیه السلام با گروهی از یاران خود که عمر نیز در آن جمع بود بر جنازه عقبه حاضر
شدند، از آن میان علی علیه السلام به مردی که در آنجا حاضر بود فرمود: با مردن عقبه زنت بر تو حرام گردید. عمر گفت: یا علی! تمام
قضایای تو عجیب است ولی این از همه عجی بتر، انسانی می میرد و همسر شخص دیگری بر شوهرش حرام می شود؟!
حضرت فرمود: بله، این مرد غلام عقبه است و زن او آزاد است و آن زن امروز از عقبه ارث می برد و در نتیجه قسمتی از شوهر خود را مالک
می شود، و زن بر غلام خود حرام می باشد تا این که او را آزاد نموده و مرد او را عقد نماید.
در این موقع عمر به آن حضرت علیه السلام عرضه داشت: برای مثل چنین قضایایی که در آنها اختلاف می کنیم باید از شما بپرسیم.
مؤلّف: نظیر این قضیه روایتی است که صدوق (ره) در مقنع آورده: که علی بن عقبه از امام صادق علیه السلام پرسید از غلامی که چهار نفر
آزاد را یکی پس از دیگری کشته امام علیه السلام فرمود: او به اولیای مقتول چهارم اختصاص دارد، می خواهند او را می کشند و یا به بردگی
می گیرند؛ زیرا هنگامی که نفر اول را به قتل رسانده اولیای او وی را مستحق شده اند و چون نفر دوم را کشته اولیای دوم او را از اولیای اول
مستحق گردیده اند و چون نفر سوم را کشته اولیای او وی را از اولیای دوم مستحق گردید هاند و چون نفر چهارم را کشته به اولیای چهارم
تعلق یافته است که اگر بخواهند او را می کشند و یا استرقاق می کنند.
زنی که در شب ازدواج برای شوهر پسر زایید
مردی از ابوبکر پرسید؛ مردی با دوشیز های ازدواج نموده و همان شب زن پسر زاییده، و مرد شبانه وفات کرده و میراثش را پسر و مادر پسر
مالک شده اند، می توانی بگویی واقع قضیه چه بوده است؟
ابوبکر پاسخش را ندانست. حضرت امیر علیه السلام فرمود: این زن پیش از آن که با مرد ازدواج کند کنیز او بوده و از وی آبستن شده و مرد
او را آزاد نموده و به عقد خود در آورده است، و زن همان شب فرزندش را زاییده و شوهرش مرده است، و میراثش به پسر و مادر پسر
منتقل گشته است. (شاید واقع قضیه این بوده آن مرد با کنیز باکره خود همبستر شده، ولی منجر به افتضاض نشده به علت پیری و یا علل
دیگر و کنیز از او باردار شده و پس از مدتی مرد، کنیز را آزاد نموده با او ازدواج کرده است، و همان شب به هنگام زاییدن زن، مرد از دنیا
رفته و میراثش به پسر و مادر پسر اختصاص یافته است مولف. مناقب، سروی، قضایاه (ع) فی عهد ابی بکر)
ازدواج زن شوهردار
زن جوانی نزد حضرت امیر علیه السلام آمده گفت: آیا جایز است زن شوهرداری با اجازه پدر با دیگری ازدواج کند؟
حضار همه بر او انکار کرده گفتند: هرگز!
علی علیه السلام به زن فرمود: شوهرت را حاضر کن.
زن شوهر را آورد امیرالمومنین علیه السلام شوهر را به طلاق زن وادار کرد، مرد بدون چون و چرا زن را طلاق داد.
آن حضرت علیه السلام فرمود: شوهر این زن عنین است، شوهر نیز به آن اقرار کرد و زن بدون انقضای عده با مردی دیگر ازدواج نمود.
مؤلّف: مقصود امام علیه السلام از تعبیر به طلاق، معنای لغوی آن بوده، یعنی، آزاد نمودن؛ زیرا زن در صورت عنین بودن شوهر عقد را فسخ
می کند و نیازی به طلاق دادن نیست.
عبادت عقوبت آور
از حضرت امیر علیه السلام سوال گردید؛ کدام عبارت است که انجام وترک آن عقوبت آور است؟
فرمود: نماز خواندن شخص مست که بخواند یا نخواند مستحق عقوبت است.
55
باطل بودن عبادت از پاک ترین جاها
از حضرت علی علیه السلام از پاک ترین جاهای روی زمین که نماز خواندن در آن باطل بوده پرسش نمودند؛ فرمود: پشت بام خانه کعبه.
مؤلّف: زیرا فاقد رعایت استقبال قبله است با این که آن از واجبات نماز است. به همین مناسبت نقل می شود: حضرت امام رضا علیه السلام
در لباس اعرابی بطور ناشناس وارد مطاف گردیده در طواف کردن بر هارون سبقت گرفت، این رفتار بر هارون گران آمده تصمیم گرفت آن
حضرت علیه السلام را سرافکنده کند، به همین منظور مسائل مشکلی از آن حضرت علیه السلام سوال نمود و آن حضرت علیه السلام پاسخ
کافی به وی دادند آنگاه امام علیه السلام نیز از او یک سوال نمود و آن این که: مردی به هنگام نماز صبح به زنی نظر افکند و نگاهش حرام
بود، پس به هنگام ظهر بر او حلال گردید، و در وقت عصر حرام شد، و چون مغرب گردید حلال شد به گاه عشاء بر او حرام گشت و در وقت
صبح حلال گردید، به هنگام ظهر حرام شد و چون عصر گردید حلال ، در وقت مغرب حرام، و در موقع عشاء حلال گشت!
هارون گفت: به خدا سوگند ای برادر عرب! مرا در دریایی ژرف افکندی که جز خودت کسی مرا از آن خلاصی نخواهد بخشید.
آن حضرت علیه السلام فرمود: آن مرد هنگام صبح به کنیز دیگری نظر افکند که بر او حرام بود، پس به هنگام ظهر آن را خرید بر او حلال
شد، هنگام عصر او را آزاد نمود حرام شد هنگام مغرب با او ازدواج نمود حلال گشت، و در وقت عشاء او را طلاق داد حرام گردید، هنگام
صبح به او رجوع نمود حلال شد، و در وقت ظهر با او مظاهره نمود بر او حرام گردید، هنگام عصر بنده ای (به عنوان کفاره) آزاد نمود حلال
." گشت، و در وقت مغرب مرد مرتد گردیده زن بر او حرام شد و در هنگام عشاء توبه نموده به اسلام بازگشت زن بر او حلال گردید. " 3
آری، پاسخهای آن حضرت علیه السلام به این گونه مسائل پیچیده و دشوار سبب شد که مردم این علم را از آن بزرگوار یاد بگیرند، چنانچه
از علمای خاصه شیخ مفید (ره) و ابن براج و از عامه حریری در این باره کتاب تالیف نموده اند.
و از جمله مسائل مشکلی که شیخ مفید (ره) آورده یکی این است که: مردی غلامانی را بدون خریداری و یا بخشش و یا صدقه و غنیمت
جنگ و میراث مالک گشته است.
پاسخ این که: مادر این شخص پس از مرگ شوهر مسلمانش که پدر همین مرد بوده با مردی نصرانی ازدواج کرده و از او فرزندانی به هم
رسیده است. پس امیرالمومنین علیه السلام فرمود: آن زن را بکشند و تمام فرزندان زن را از آن مرد نصرانی، غلامان همین برادر مسلمانشان
قرار داد.
فصل سیزدهم: ابتکار در علوم ادبی
صرف و نحو
ابوالاسود دئلی گوید: روزی به محضر حضرت امیر علیه السلام شرفیاب شده آن حضرت را متفکر یافتم، پس گفتم یا امیرالمومنین! درباره
چه فکر می کنید؟
حضرت فرمود: در لغت شما خطاها و اشتباهاتی دید هام می خواهم در این باره اصول و قواعدی وضع کنم تا خطاها اصلاح شود. گفتم اگر
چنین کنید ما را زنده نموده و این لغت در میان ما خواهد ماند. پس از چند روز نزد آن حضرت رفتم کاغذی پیش روی من گذاشت که در
آن نوشته بود:
بسم الله الرحمن الرحیم
تمام کلمات یا اسمند، یا فعل، یا حرف.
اسم آن است که مسمایش را روشن کند، و فعل آن است که حرکت و پدیده مسمی را، و حرف دارای معنایی است که نه اسم است و نه
فعل. آنگاه به من فرمود: در این باره تتبع کن و آنچه که به نظرت آمد بر آنها بیفزا. و بدان که کلمات از نظر دیگر بر سه نوعند: ظاهر،
ضمیر، و چیزی که نه ظاهر است و نه ضمیر.
ابوالاسود می گوید: مطالبی جمع آوری نموده خدمت آن حضرت علیه السلام عرضه داشتم که از جمله آنها حروف نصب بود (مراد حروف
مشبهه بالفعل است). ان، ان، لیت، لعل، کان ولی لکن را ذکر نکرده بودم پس به من فرمود: چرا لکن را جزء آنها نیاورده ای؟
گفتم: به نظرم آمد که جزء آنها نیست؛ فرمود: چرا از آنهاست، آن را بنویس.
56
زجاج نحوی اصل یاد شده را چنین مثال آورده: ظاهر، مانند: رجل زید، عمرو، و مانند اینها، و ضمیر مانند: انا، انت، و تاء در فعلت، و یاء
متکلم مثل غلامی. و کاف خطاب، مانند: ثوبک، و مانند اینها، و اما آنچه که نه ظاهر است و نه ضمیر، مبهمات است مانند: هذا، هذه، هاتا،
تا، (از اسماء اشاره)، و من و ما و الذی و ای (از اسماء موصول)، و کم و متی و این (از اسماء استفهام)، و مانند اینها.
لغت
مردی از ابوبکر معنای آیه قرآن وفا کهه وابا را پرسش نمود. ابوبکر معنای اب را ندانست و گفت: کدام آسمان بر من سایه می افکند و کدام
زمین مرا بر می دارد و یا چه کنم اگر درباره کتاب خدا چیزی بگویم که خود به آن باور نداشته باشم، معنای فاکهه را می دانم، ولی اب را
خدا بهتر می داند. این گفتار او به سمع مبارک امیرالمومنین علیه السلام رسید آن حضرت فرمود: سبحان الله آیا نمی داند لفظ اب به معنای
چراگاه و زمین پرگیاه می باشد، و خداوند در این آیه شریفه در مقام شمردن نعمتهایی است که بر مردم و چهارپایانشان ارزانی داشته تا بدان
وسیله تغذی نموده مایه حیات و قوام بدنشان باشد و نیز معنای کلاله را از ابوبکر پرسیدند؛ گفت: نظرم را در این باره می گویم اگر صحیح
بود از خداست و اگر خطا بود از شیطان و خودم.
این سخنش به امیرالمومنین علیه السلام رسیده فرمود: چقدر بی نیاز است از به کار بردن نظریه احتمالیش، آیا نمی داند کلاله به معنای
برادران و خواهران پدر و مادری و پدری تنها و مادری تنها می باشد؟ که خدای تعالی فرموده:یستفتونک قل الله یفتیکم فی الکلاله ان امرو
هلک لیس له ولد و له اخت فلها نصف ما ترک (سوره نساء، آیه 175 ) از تو ای رسول! درباره برادران و خواهران فتوا خواهند، بگو خداوند
شما را درباره کلاله فتوا می دهد اگر مردی از شما بمیرد و از برای او فرزندی نباشد و خواهری داشته باشد از برای آن خواهر است نصف
ترکه میت.
و مراد از خواهر در این آیه خواهر پدر و مادری و یا پدری تنهاست؛ زیرا فقهاء اتفاق دارند که در صورتی خواهر نصف ترکه را ارث می برد که
پدر و مادری و یا پدری تنها باشد.و در جای دیگر می فرماید: و ان کان رجل یورث کلاله او امراه وله اخ او اخت فلکل واحد منهما السدس
(سوره نساء، آیه 11 ) و اگر مردی یا زنی وارثی بجز برادر و یا خواهری نداشته باشد هر یک از آنان یک ششم سهم می برند.و نیز فقهای
امامیه اتفاق دارند در این که تفصیل بین یک ششم در صورت تنهایی و یک سوم در صورت تعدد اختصاص دارد به خواهر و برادر مادری
بنابراین، لفظ کلاله در قرآن مجید بطور صریح در برادر و خواهر پدر و مادری و پدری تنها و مادری و پدری تنها استعمال شده و به کار
بردن رای در موردی است که نص شرعی وجود نداشته باشد، و به همین جهت امام علیه السلام فرموده: چقدر از رای خود بی نیاز است.
مؤلّف: همان گونه که ابوبکر معنای اب و کلاله را نمی دانسته، همان گونه نیز معنای بضع به کسر با را نیز نمی دانسته چنانچه در تاریخ طبری
آمده: میان رومیان و اهل فارس در ادنی الارض (حوالی شام یا اطراف جزیره) در روز اذرعات جنگ در گرفت و در این نبرد رومیان شکست
خوردند، این خبر به رسول خدا صلی الله علیه و آله و اصحاب آن حضرت که در مکه بودند رسیده بر آنان گران آمد؛ زیرا رسول خدا صلی
الله علیه و آله را خوش نمی آمد که مجوسیان کافر بر رومیان که اهل کتاب بودند پیروز گردند از سویی کفار مکه از آن جریان مسرور شده
از روی شماتت به مسلمانان می گفتند: برادران مجوس، بر برادران اهل کتاب شما پیروز گشته اند و شما نیز اگر با ما بجنگید بر شما غلبه
خواهیم کرد. پس خداوند این آیات را نازل کرد: الم غلبت الروم فی ادنی الارض و هم من بعد غلبهم سیغلبون فی بضع سنین.رومیان مغلوب
(فارسیان) شدند در جنگی که به نزدیکترین زمین واقع شد (حوالی شام یا اطراف جزیره) و آنها پس از مغلوب شدن فعلی بزودی بر
فارسیان باز غلبه خواهند کرد، در اند سالی....
در این هنگام ابوبکر به جانب کفار بیرون شده به آنان گفت: از آن اتفاق دلشاد نباشید که خداوند به رسول ما خبر داده که البته روم بر
فارس پیروز خواهد شد.
ابی بن خلف از مشرکین برخاست و به ابوبکر نسبت دروغ داد. ابوبکر به او گفت: تو از من دروغگوتری ای دشمن خدا! اکنون حاضرم با تو
شرط بندی کنم، من ده شتر می آورم و تو نیز ده شتر پس اگر در مدت سه سال روم بر فارس غلبه کرد ده شتر تو مال من باشد و اگر
فارسیان بر رومیان غلبه کردند ده شتر من مال تو باشد. (ابی بن خلف) قبول کرد. و آنگاه ابوبکر به نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمده
57
قصه خود را بیان داشت، رسول خدا صلی الله علیه و آله به او فرمود: نمی بایست چنین می گفتی؛ زیرا معنای بضع از سه سال است تا ده
سال، حال برو مال را زیاد کن و بر اجل بیفزا.
ابوبکر بیرون شده ابی را ملاقات نمود.
ابی گفت: انگار پشیمان شده ای؟
ابوبکر گفت: نه، فقط مال را می افزایم و بر مدت اضافه می کنم. مال را صد شتر قرار ده تا مدت نه سال. ابی پذیرفت.
فصاحت و بلاغت
گذشت در اول فصل دهم که آن حضرت علیه السلام خطبه ای طولانی بدون الف و خطبه ای دیگر بدون نقطه مشتمل بر مواعظ ارزنده و
معانی عالی انشاء فرمود: با آن که حرف الف در ترکیب کلمات بیش از سایر حروف به کار رفته و همچنین نقطه که در ترکیب الفاظ و سخن
گفتن بسیار ضروری و لازم است.
و از مطالبی که بیان گردید معلوم شد که آن حضرت علیه السلام مبتکر تمام علوم عربی بوده و علوم ادبی از او سرچشمه گرفته است. و
می گویند؛ کسی که به گفتن مطالبی بر دیگران پیشی گرفته صاحب امتیاز است، چه رسد به کسی که علومی را از خود ابداع نموده باشد.
فصل چهاردهم: نکات جغرافیائی
سرزمین بصره
سید رضی (ره) در نهج البلاغه آورده: حضرت علی علیه السلام در مذمت اهل بصره به آنان فرمود: ارضکم قریبه من الماء بعیده من السماء؛
زمین شما به آب نزدیک است و از آسمان دور ابن ابی الحدید در بیان تفسیر جمله اول گفته: زمین بصره به آب دریا بسیار نزدیک می باشد و
به همین جهت در اثر طغیان آب فارس دوبار غرق شده، یک بار در زمان القادر بالله و دفعه دیگر در زمان القائم بامرالله.
چنانچه آن حضرت در ضمن اخبار غیبیه به آن خبر داده است که می فرماید: شهر بصره غرق خواهد شد و مسجدش مانند سینه کشتی
خواهد ماند، پس همان گونه شد که امام فرموده بود.
و نیز آورده: معنای دوری بصره از آسمان این است که به وسیله رصدها و آلات نجومی دیده شده که دورترین نقاط معموره روی زمین از
دائره نصف النهار ابله می باشد، که در نواحی بصره واقع است. و سپس می گوید: بیان این نکات دقیق از خصائص امیرالمومنین علیه السلام
است؛ زیرا از موضوعاتی خبر داده که عرب به آن آشنایی نداشته و جز دانشمندان محقق کسی به آن پی نمی برد، و این از اسرار و غرایب
بدیعه آن حضرت علیه السلام می باشد
فصل پانزدهم: پاسخ پرسشهای ریاضی
تقسیم عادلانه
دو نفر با هم به سفر می رفتند، وقت غذا خوردن فرا رسید، یکی از آنان پنج نان و دیگری سه نان از سفره خود بیرون آوردند، در این اثناء
مردی از کنارشان عبور کرد، آنان رهگذر را به خوردن غذا دعوت نمودند و هر سه با هم نانها را تمام کردند، رهگذر خواست برود، پس عوض
غذایی که خورده بود هشت درهم به ایشان داد. در موقع تقسیم پول نزاعشان درگرفت.
صاحب سه نان به صاحب پنج نان می گفت: درهمها را بالمناصفه تقسیم می کنیم، صاحب پنج نان می گفت: این تقسیم عادلانه نیست، بلکه
من پنج درهم و تو سه درهم می بری، به نسبت نانهایی که گذاشته ایم. ولی طرف نپذیرفت تا این که خصومت به نزد حضرت امیرالمومنین
علیه السلام بردند. علی علیه السلام به آنان فرمود: بروید و با هم سازش کنید و در این موضوع بی ارزش نزاع و اختلاف مکنید، گفتند: در هر
صورت شما حق را برای ما بیان بفرمایید، پس آن حضرت علیه السلام درهمها را به دست گرفت و هفت درهم به صاحب پنج نان داد و یک
درهم به آن که سه نان داشت و به آنان فرمود: مگر نه این است که هر یک از شما دو نان و دو سوم نان (که هشت ثلث می شود) خورده اید
58
گفتند: بله. فرمود: بنابراین نانی که رهگذر مصرف کرده هفت ثلثش از صاحب پنج نان و یک ثلثش از صاحب سه نان بوده و روی همین
نسبت پولها تقسیم می شوند.
تقسیم شترها
سه نفر در تقسیم هفده شتر با هم نزاع می کردند، اولی مدعی یک دوم و دومی یک سوم و سومی یک نهم آنها بودند و به هر ترتیب که
خواستند شترها را قسمت کنند که کسری به عمل نیاید نتوانستند. خصومت به نزد حضرت امیر علیه السلام بردند. علی علیه السلام به آنان
فرمود: مایل نیستید من یک شتر از مال خودم بر آنها افزوده و آنها را بین شما تقسیم نمایم؟ گفتند: بله، پس یک شتر بر آنها و افزود و
مجموعا هیجده شتر شدند و آنگاه یک دوم آنها را که نه شتر باشد به اولی و یک سوم را که شش شتر باشد به دومی و یک نهم را که دو
شتر باشد به سومی داد و یک شتر باقیمانده خود را نیز برداشت. (نکته ریاضی این تقسیم این است که آن سه نفر سهامی را که برای خود
تعیین کرده بودند مقدار یک هیجدهم از واحد صحیح کمتر بود، و در حقیقت آن یک هیجدهم به نسبت سهامشان بر سهم هر کدام زیادتر
8 از 17 و همچنین دومی و سومی، و چون زیادیها دقیق بود و سائلین به نکات ریاضی / بود؛ مثلا اولی 9 شتر از 17 شتر را مالک بود نه 5
آشنایی نداشتند از این جهت حضرت بدون تفصیل و توضیح از راه بسیار ساده ای مشکلشان را حل کرد (مولف). شرح بدیهیه ابن مقری)
عدد عجیب
1 و / 1 و 7 / 1 و 6 / 1 و 5 / 1 و 4 / 1 و 3 / مردی یهودی نزد حضرت امیرالمومنین علیه السلام آمده گفت: عددی به من بگو که بدون کسری 2
1 داشته باشد علی علیه السلام به وی فرمود: اگر بگویم مسلمان می شوی؟ / 1 و 10 / 1/8 و 9
گفت: آری. پس به وی فرمود: اضرب ایام اسبوعک فی سنتک؛ (این عدد کوچکترین عددی است که بر اعداد مذکور تقسیم می شود)
روزهای هفته ات را در سالت ضرب کن که حاصل آن مطلوب توست.
و چون یهودی آن را صحیح یافت مسلمان شد. شیخ بهائی در خلاصه الحساب آورده: اگر عدد ماهها در روزهای ماه و حاصل آن در روزهای
هفته ضرب شود عددی به دست می آید که بدون کسری بر همه اعداد یاد شده قابل قسمت است.
و نیز اگر مخرج اعدادی را که حرف عین در آنها هست که عبارتند از ربع، سبع، تسع و عشر؛ یعنی چهار و هفت و نه و ده در هم ضرب
شوند حاصل عددی است که بر تمام اعداد مذکور تقسیم می شود.
تقسیم بیت المال
آن روز که امیرالمومنین علیه السلام در جنگ جمل بر دشمن خویش پیروز گردید با گروهی از یاران مهاجر و انصار خود وارد بیت المال
بصره شد و در کنار درهمها و دینارها ایستاد و زمانی به آنها خیره شد و آنگاه سکه های طلا و نقره را چنین مخاطب ساخت: ای درهمهای
سفید! و ای دینارهای زرد! غیر مرا مغرور کنید. و پس از چند لحظه دیگر که نگاهش را ادامه داد، به همراهان خود فرمود: اینها را بین
اصحاب من و کسانی که با من هستند پانصد تا پانصد تا قسمت کنید و چون دستور را اجراء کردند کاملا درست بوده، یک درهم کم نیامد،
و تعداد مردان دوازده هزار نفر بود. و روشن است که این قضیه موقعی جزء این فصل محسوب می شود که مقدار سکه ها که بالغ بر شش
میلیون است بر آن حضرت معلوم باشد، مانند عدد اصحابش، وگرنه جزء معجزات و اخبار غیبیه آن حضرت به حساب می آید. مانند داستانی
که سروی در مناقب آورده: که آن حضرت در ابتدای خلافتش در مدینه به منبر رفت و به یاران و شیعیان خود فرمود: میان صفها گردش
کنید و به مردم بگویید آیا کسی از خلافت من ناراضی است؟
در این هنگام فریاد مردم بلند شده همگی به یک صدا گفتند: خدایا! ما از پیامبرت و پسر عمش راضی و خشنود هستیم و فرمانشان را به
جان و دل می پذیریم.
آنگاه امام علیه السلام به عمار فرمود: ای عمار برخیز! و در بیت المال برو و به هر نفر سه دینار بده و برای خودم نیز سه دینار بیاور.
(ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه از ابوهریره نقل کرده که می گوید: هشتصد هزار درهم از ابوموسی اشعری نزد عمر آوردم. عمر گفت:
59
چقدر پول آورده ای؟ گفتم: هشتصد هزار درهم. عمر چند بار با تعجب گفت: هشتصد هزار درهم! آنگاه به من گفت: وای بر تو! هشتصد هزار
درهم چقدر است؟ گفتم: صد هزار درهم و صد هزار درهم.... و هشت دفعه آن را تکرار کردم. پس مبلغ در نظر عمر مهم و زیاد آمد)
تبدیل یک هشتم به یک نهم
حضرت امیر علیه السلام بر منبر خطبه می خواند، مردی از آن حضرت علیه السلام پرسید؛ شخصی وفات کرده و زنی و پدر و مادری و دو
دختر از خود بر جای نهاده، سهم زن چقدر می شود؟
حضرت فرمود: یک هشتم او به یک نهم مبدل گردید. و این مسأله به مسأله منبریه شهرت یافت.
(سروی) در بیان تبدیل یک هشتم به یک نهم می گوید: سهم پدر و مادر، یک سوم است و سهم دو دختر دو سوم و سهم زن یک هشتم. و
روشن است که در این صورت فرض مسأله از واحد صحیح زیادتر بوده، بنابراین مخرج از روی 27 تقسیم می گردد و به ترتیب 3 از 27 برای
1 از واحد صحیح زیادتر شده پس از هر / زن، و 16 از 27 برای دو دختر و 8 از 27 برای پدر و مادر بطور مساوی. (چون فرض مسأله 8
1 تبدیل یافته و سهم / 1 کم شده وبه 9 / 1 از 8 / سهمی به نسبت کاسته گردیده و مخرج از روی 27 تقسیم شده، و در نتیجه سهم زن 72
16 مبدل شده اند (مترجم) و روشن است که پاسخ مسأله / 8 و 27 / 2 کم شده و به ترتیب به 27 / 1 و سهم دو دختر 27 / پدر و مادر 27
طبق عقیده عامه داده شده بر مبنای عول یعنی زیادی سهام از اصل ترکه و وارد ساختن نقص بر تمام ورثه. و چون عول در مذهب شیعه
صحیح نیست از این جهت ابن شهر آشوب در ذیل روایت گفته که پاسخ آن حضرت یا بطور استفهام بوده نه حکمی جزمی، یا بنا به گفته
خلفای سابق بوده از جهت تقیه. و یا اینکه سائل، پاسخ مسأله را طبق رای کسانی خواسته که قائل به عول بوده اند. مولف)
مسأله دیناریه
زنی نزد حضرت امیرالمومنین علیه السلام آمده و در حالی که آن حضرت یک پای مبارک را در میان رکاب اسب گذارده بود مسأله خود را
چنین شرح داد: برادرم وفات کرده و ششصد دینار از خود برجای گذاشته است و ورثه او بر من ستم نموده و تنها یک دینار به من
داده اند.امام علیه السلام در پاسخش فرمود: مگر برادرت دو دختر نداشته؟
زن: بله.
فرمود: سهم آنان دو سوم ترکه است که چهارصد درهم می شود، یک برادر مادری هم داشته که سهم او یک ششم ترکه است که صد دینار
می شود، زنی هم داشته که سهمش یک هشتم ترکه است که 75 دینار می شود، دوازده برادر نیز داشته هر کدام دو دینار، و باقیمانده ترکه
که یک دینار است سهم تو می باشد و آنگاه پای دیگر را در رکاب گذارده به طرف مقصد حرکت کرد، و این مسأله به مسأله دیناریه شهرت
یافت. (- پاسخ این مسأله نیز بر مبنای تعصیب (یعنی دادن زیادی ترکه از ذوی السهام به طبقه دوم) که عامه به آن معتقدند داده شده، و
آن بنابر مذهب شیعه باطل است. و پاسخ آن حضرت (ع) طبق رای خلفای سابق بوده؛ زیرا شرایط ایجاب نمی کرده که آن حضرت این
بدعت را و همچنین بدعتهای دیگرشان را از قبیل انکار متعه حج و متعه زنان و سوگند بر طلاق و عتاق تغییر دهد. مولف. مناقب، سروی، ج
( 2، ص 269
پاسخ تو را م یدانم
امیرالمومنین علیه السلام بر منبر خطبه می خواند، در خطبه اش می فرمود: سلونی قبل ان تفقدونی؛ از من بپرسید پیش از آن که مرا نیابید.
در این هنگام مردی برخاست و گفت: یا علی! مرا از شماره موهای سر و ریشم آگاه کن.
علی علیه السلام: به خدا سوگند حبیبم رسول خدا صلی الله علیه و آله پاسخ این پرسشت را به من فرموده و اگر اثبات آن دشوار نبود تو را
از آن خبر می دادم، و برای این که بدانی پاسخ این سوالت را می دانم از موضوع دیگری تو را آگاه می سازم. در خانه تو فرزندی هست که پسر
دختر پیامبر صلی الله علیه و آله را خواهد کشت.( - ارشاد، مفید، در ضمن اخبار مغیبه آن حضرت. و نیز خبر را ابن بابویه و ابن قولویه نقل
کرده اند با تعیین این که سائل سعد بن ابی وقاص بوده که پسرش عمر بن سعد است. مولف)
60
مدت خواب اصحاب کهف
مردی یهودی از امیرالمومنین علیه السلام از مقدار خواب اصحاب کهف پرسش نمود. امام علیه السلام بر طبق آیه شریفه قرآن: ولبثوا فی
کهفهم ثلاثماه سنین و ازدادوا تسعا؛ (سوره کهف، آیه 24 ) و آنها در کهف کوه سیصد سال، نه سال هم زیادتر درنگ کردند، به او پاسخ داد.
یهودی گفت: ما در کتاب آسمانیمان سیصد سال یافته ایم.
امام علیه السلام فرمود: سال شما شمسی است، و از ما قمری است.
مؤلّف: گفته شده که سال شمسی نزد یهودی 365 روز می باشد بنابراین در سیصد سال شمسی نه سال قمری اضافه می شود بدون کم و
زیاد. و نیز اخباری در این باب از عترت طاهرین آن حضرت علیه مالسلام وارد شده چنانچه از امام صادق علیه السلام نقل شده که آن
حضرت درباره مردی که با دیگری قرارداد بسته بود چاهی به عمق ده قامت و اجرت ده درهم برایش حفر کند و آن مرد تنها به مقدار یک
قامت حفر کرده خواست اجرت خود را بگیرد فرمود: ده درهم به پنجاه و پنج سهم تقسیم می شود، قامت اول یک سهم، قامت دوم دو سهم
که به ضمیمه اول می شود سه سهم. قامت سوم سه سهم که به اضافه اول و دوم می شود شش سهم و... و فلسفه این تقسیم این است که
حفر زمین هر چه پایین تر رود دشوارتر می گردد و به نسبت دشواریش آن حضرت علیه السلام اجرتش را قسمت کرده است. آری، و اساس
در علم فرائض و حساب نیز امیرالمومنین علیه السلام بوده و دوست و دشمن این دانش را از او فرا گرفته اند، چنانچه در تاریخ طبری آمده
که حارث همدانی از جمله شاگردان برجسته و ممتاز آن حضرت در علم فقه و فرائض و حساب بود و شعبی می گوید: من این دانش را نزد
حارث شاگردی کرده ام.
فصل شانزدهم: هیئت و نجوم
جو
هنگامی که حضرت امیر علیه السلام خواست به جنگ صفین رود، این دعا را که مشتمل بر چگونگی آفرینش آسمان و زمین و حکمت قرار
دادن کوههاست انشاء فرمود: اللهم رب السقف المرفوع، والجو المکفوف، الذی جعلته مغیضا للیل والنهار....
بار خدایا! ای پروردگار آسمان بلند! و جو محفوظ از انتشار، که قرار داده ای آن (جو) را محل فرو رفتن شب و روز... شهرستانی در کتاب
الهیئه والاسلام آورده: منظور از جو مکفوف این است که جو با آن که به خودی خود اقتضای پراکندگی و انتشار دارد از آثار قدرت خدای
تواناست که آن را در جای معینی نگهداری نموده است.
و نیز در شرح الذی جعلته مغیضا للیل و النهار می گوید: کلمه مغیض به معنای جائی است که آب را می مکد و آن را به خود جذب می نماید،
و گویا آن حضرت (بطور استعاره) شب و روز را به معنای نور و تاریکی قرار داده و چنین فرموده: خدایا تو نور و ظلمت را در جو فرو برده ای
و در اثر فرو رفتن نور در جو، شب به وجود آمده، و در اثر فرو رفتن تاریکی در جو روز پدید آمده است که آن حضرت چنین فرض نموده
که هوا نور و ظلمت را مکیده و بلع می نماید و هم اکنون پس از گذشتن قرنهای زیادی دانشمندان علم هیئت به وسیله آلات مجهز طیف
نما و یا اسپکترسکوپ دید هاند که جو بر اثر اقتضاء و احتیاجش مقداری از نور را می مکد و بقیه اش را برای ما بر می گرداند. و حقا که این
کشف علمی هزار در از علم و اسرار فیزیکی به روی آنها گشوده است. و لیکن باب مدینه العلم مقصودم علی علیه السلام است. بنابر روایات
صحیحه پیامبر خدا صلی الله علیه و آله هزار در از علم به او آموخته که از هر دری هزار در گشوده می شود، و بسا این فرمایشات معجزه آسا
از آثار و فروع این درها بوده که دانشمند محقق از آنها هزار در کشف می کند، و به خدا سوگند که کسی که در سخنان نورانی آن حضرت
علیه السلام دقت و تامل نماید، در صورتی که بر فنون فلسفه احاطه و تسلط داشته باشد چشمه هایی از حکمت و دانش به روی او می جوشد،
و به صدق گفتار آن کسی که درباره آن حضرت علیه السلام گفته: کلام علی علیه السلام پائی نتر از کلام خالق و برتر از کلام مخلوقین است
پی می برد.
61
حرکت زمین
و نیز آن حضرت علیه السلام در ضمن خطبه 202 نهج البلاغه در بیان حکمت آفرینش کوهها می فرماید:... فکسنت علی حرکتها من ان تمید
باهلها، او تسیخ بحملها او تزول عن مواضعها...؛ ساکن شدزمین با حرکاتی که دارد از این که اهل خود را مضطرب کند، و یا آنان را فرو شود.
در کتاب الهیئه والاسلام آمده: این دو جمله از خطبه، دو دلیل روشن هستند بر حرکت انتقالی زمین، در صورتی که لفظ علی در فقره اول
به معنای مع باشد (استعمال لفظ علی به معنای مع شایع است، مانند قول خدای تعالی: الحمدلله الذی وهب لی علی الکبر اسماعیل که به
معنای مع الکبر می باشد. و نیز این آیه شریفه: ویطمعون الطعام علی حبه... که به معنای مع حبه می باشد (الهیئه والاسلام، ص 80 ) ) و
معنای او تسیخ بحملها این است که وجود کوههای سنگین بر روی زمین سبب شده تا زمین اهل خود را فرو نبرد.
و در تفسیر او تزول عن مواضعها آورده: ظاهر این کلام این است که زمین دارای حرکاتی است در مدار خود؛ زیرا زمین بنابر آنچه که
متاخرین قائلند دارای مواضع بی شماری است که همه در مدار معین در مقابل بروج دوازده گانه است پس بنابراین، تفسیر علی حرکتها تمام
می شود با حرکت انتقالی سالیانه و این که کوهها و ریشه های کوهها حافظ هیئت اجزاء زمین هستند و مانع می شوند از تفرق و اضطراب
زمین و برطرف شدنش از مواضع خاصه ای که در فلک مخصوصش دارد. دقت کنید، که آن حضرت برای زمین مواضعی معرفی نموده و پر
واضح است که بنابر هیئت قدیم قائل به مرکزیت و سکون زمین بوده اند این فرمایش حکمت آمیز هرگز معنای صادقی نداشت؛ زیرا چیزی
که ساکن باشد تنها یک موضع دارد نه مواضعی.
حرکات زمی ن
و نیز در ضمن خطبه 90 نهج البلاغه می فرماید:... و عدل حرکاتها بالراسیات من جلامیدها؛ خداوند حرکات زمین را به وسیله کوهها و اجسام
سنگین تعدیل نمود.
شهرستانی در شرح این جمله آورده: ظاهر این کلام این است که کوههای سنگین و سنگهای سخت سبب شده که زمین به واسطه عروض
حرکات گوناگون مضطرب نشود، و نیز در اثر تعارض جاذبه ها و دافعه ها تعادل خود را از دست ندهد و سپس می گوید: دانشمندان قرن ما
حرکتهای زیادی برای زمین قائل شده اند که مشهورترین آنها پنج حرکت است؛ و فیلکس ورنه فرانسوی، از دانشمندان یازده حرکت برای
زمین نقل کرده است، و من هشت حرکت را از آنها انتخاب کرده و می نگارم:
-1 حرکت محوری شبانه روزی
-2 حرکت سالیانه و انتقالی زمین به دور خورشید
-3 حرکت اقبالی.
-4 حرکت نقطه اوج و حضیض کره زمین.
-5 حرکت تقدیم اعتدال پاییزی و بهاری.
-6 حرکت ارتعاشی قمری.
-7 حرکت ارتعاشی شمسی.
-8 حرکت تبعی.
مه و خورشید و فلک
امیرالمومنین علیه السلام در ضمن خطبه اشباح، در بیان حکمت آفرینش خورشید و ماه می فرماید (... و جعل شمسها آیه مبصره لنهارها، و
قمرها آیه ممحوه من لیلها....) و خورشید آسمان را نشانه روشنی بخش روز و ماه را نوری کمرنگ برای (زدودن شدت تیرگی) شبها قرار داد.
امم صادق علیه السلام به مفضل می فرماید: ای مفضل! بیندیش در طلوع و غروب آفتاب برای برپایی دولت روز و شب، که اگر طلوع آفتاب
نبود تمام کارهای عالم باطل می شد مردم نمی توانستند کار و کسب و فعالیتی داشته مایحتاج زندگانی خود را تامین نمایند و جهان سراسر
ظلمانی می شد. و مردم به سبب عدم استفاده از زیبایی و صفای نور لذتی از زندگانی نمی بردند، و این بر همه کس روشن است.
62
حال در منافع غروب خورشید تامل کن که اگر آن نبود مردم آرامش و راحتی نداشتند با شدت احتیاج بدنهای آنان به استراحت، به منظور
رفع خستگی بدن و تجدید قوا و برانگیخته شدن جهاز هاضمه برای هضم غذا و تنفیذ غذا به سوی اعضای بدن. گذشته از این که زمین بر
اثر دوام تابش خورشید داغ شده و موجودات روی آن نیز از حیوان و نبات از بین می رفتند.
تا اینکه فرمود: بیندیش در تابش ماه در شب تار و منافعی که در بر دارد از جمله کمک به بعض کارها و مشاغل مردم از قبیل کشت زمین
و خشت زدن و بریدن چوب و... که در روز نتوانسته اند انجام دهند، به علت ضیق وقت و یا شدت حرارت آفتاب، و نیز کمک به راهپیمایان
در شب، و طلوع آن را در بعض شبها قرار داد، و نور آن را کمتر از نور خورشید تا حکمتی که برای پیدایش شب گفته شد محفوظ بماند. و
در تصرف ماه بخصوص، در هلالها و محاق آن و زیادتی و نقصان آن، و نیز گرفتگی آن، تنبه و توجه دادنی است به قدرت خالق و آفریدگار
آن که این گونه تصرفات به منظور صلاح کار جهان در او نموده است، چنان دلالتی که عبرت گیرندگان عبرت می گیرند.
آموخت نجوم
سید رضی (ره) در نهج البلاغه آورده: هنگامی که حضرت امیر علیه السلام عازم بر جنگ با خوارج بود مردی از یاران آن حضرت خدمتش
عرضه داشت: اوضاع نجوم و ستارگان دلالت بر نحوست و بدی دارد و بر تو می ترسم اگر امروز حرکت کنی به مقصودت نرسی و بر دشمنت
پیروز نگردی.
امیرالمومنین علیه السلام به او فرمود: آیا گمان داری که تو ساعتهای نیک و بد را دانا هستی و در نتیجه مردم را به خوبیها و بدیها رهنمون
می شوی؟ کسی که تو را در این پندار تصدیق کند قرآن را تکذیب نموده و از استعانت به خدای متعال در راه رسیدن به محبوب و دفع
مکروه بی نیاز می شود و شایسته است که عمل کنندگان به قول تو، تو را حمد و ستایش کنند نه پروردگارشان را؛ زیرا این تو هستی که آنان
را به خوشیها و خوبیها رسانده ای و از صدمه ها و زیانها ایمن گردانده ای. و آنگاه به مردم رو کرده و و فرمود: برحذر باشید از آموختن نجوم!
مگر به منظور استفاده در راههای زمین یا دریا؛ زیرا یاد گرفتن آن در غیر این صورت به کهانت دعوت می کند، دعوت می کند، و منجم مانند
کاهن است، و کاهن مانند ساحر و ساحر مانند کافر، و کافر در آتش است. و سپس فرمود: ای مردم! با نام خدا به سوی مقصد حرکت کنید.
مؤلّف: آنچه که از این گفتار امام و نیز سخنان اهل بیت معصومینش علیه مالسلام استفاده می شود، این است که ستارگان علائمی هستند از
بعض حوادث و پدید هها نه آن که بطور استقلال موثر در وقوع وقایع و پدیده ها باشند، و البته می توان آثار شوم آنها را با صدقه دادن و دعا
و تضرع به درگاه خداوند مدبر و مسخر آنها برطرف نمود.
چنانچه ابن اسباط از امام صادق علیه السلام نقل کرده که آن حضرت فرمود: من با مردی ستاره شناس در قطع زمینی شریک بودیم،
اخترشناس تقسیم زمین را به تاخیر می انداخت تا به خیال خودش او در ساعتی نیک خارج شده و مرا در ساعتی بد بیرون برد تا قسمت
بهتر نصیب او گردد. سرانجام به گمان خودش در چنین ساعتی خارج شدیم و زمین را تقسیم کردیم و اتفاقا قسمت بهتر سهم من شد،
منجم حیرت زده دست بر دست می زد و می گفت: من تاکنون مانند چنین روزی ندیده بودم؛ زیرا من ستاره شناس هستم و تو را در ساعتی
شوم و خودم را در ساعتی نیک بیرون آوردم و حال می بینم قطعه بهتر نصیب تو شده است!
امام صادق علیه السلام به او فرمود: اینک برای تو حدیثی نقل کنم: پدرم از رسول خدا صلی الله علیه و آله روایت کرده که فرمود: هر کس
بخواهد خداوند بدیهای روز او را از او بر طرف سازد در اول روز به فقرا صدقه بدهد، و هر کس بخواهد خداوند بدیهای شب را از او برطرف
کند اول شب صدقه بدهد. و من موقعی که خواستم از خانه خارج شوم صدقه دادم. و بدان که این حدیث من به مراتب نجوم تو بهتر و
سودمندترست.
آری، و کسی را که خداوند درباره اش اراده و تقدیری نموده خبر دادن منجم و پیشگیریهای خودش برای دفع آن خطر از او کمترین فایده و
نتیج های به حالش نخواهد داشت. و در این خصوص داستان فرعون و نمرود معروف است، که منجمین ویژه فرعون به او خبر دادند که
مولدی در بنی اسرائیل به دنیا خواهد آمد که تو و تخت و تاجت را نابود خواهد کرد، فرعون به منظور جلوگیری از این خطر نوزادان بی گناه
را سر برید، و جنایت را از حد گذراند، ولی کیست و کدام اندیشه است که بتواند از دست توانای قادر متعال جلوگیری کند، پس چنان شد
که یگانه دشمن موعود خود را در خانه خویش پرورش داده و بزرگ نمود: فالتقطه آل فرعون لیکون لهم عدوا و حزنا؛ (سوره قصص، آیه 8
63
)اهل بیت فرعون (آسیه) موسی را از دریا برگرفت تا در نتیجه دشمن و مایه اندوه آل فرعون شود. و در این خصوص تاریخ، وقایع بسیار
زیادی را ثبت کرده که اگر بخواهیم نقل کنیم به درازا خواهد کشید، و به قول معروف مثنوی هفتاد من کاغذ شود.
فصل هفدهم: طب و بهداشت
-1 حضرت امیر علیه السلام فرمود: به خوردن ماهی مداومت مکنید؛ زیرا بدن را آب و لاغر می کند.
-2 خوردن گردو در گرمای شدید حرارت داخلی را تهییج، و در بدن ایجاد دمل می نماید، و خوردن آن در زمستان کلیه ها را گرم و برودت
را دفع می کند.
-3 هر گاه مسلمان ضعیف شود گوشت و شیر بخورد.
-4 با خوردن بنفشه حرارت تب را بشکنید.
-5 نخوردن شام موجب ضعف و خرابی بدن می شود.
-6 شیر گاو دواست، و نیز فرمود: پیه های گاو دردآور و روغن و شیرش شفابخش است.
-7 کسی که در اول صبح 21 دانه کشمش بخورد مریض نمی شود.
-8 سیب بخورید که معده را دباغی می کند.
-9 خوردن گلابی قلب ناتوان را قوی و معده را پاکیزه می کند.
-10 سعتر برای معده کرک می شود مانند کرکهای حوله.
-11 در گرمابه بر پشت نخوابید که آن پیه کلیه ها را آب می کند، و پاهای خود را با سفال نسایید که رگ جذام را تحریک می نماید.
-12 قبل از خوردن غذا نمک بخورید، اگر مردم خواص نمک را می دانستند آن را بر تریاق مجرب مقدم می داشتند.
-13 طول دادن نشستن به هنگام تخلی بواسیر می آورد.
-14 غده ها را از گوشت بیرون بیاورید که خوردن آنها رگ جذام را تحریک می کند.
-15 در برابر خورشید قرار نگیرید که رنگ بدن را متغیر، لباس را پوسیده و بیماری پنهان را آشکار می سازد.
-16 خوردن غذاهای رنگارنگ و متنوع شکم را بزرگ و الیه ها را سست می کند.
و نیز امام صادق علیه السلام به پیرمردی که به علت افتادن دندانهای پیشینش قادر بر ادای حروف بطور صحیح نبود فرمود: بر تو باد به
خوردن ترید که آن سازگار است و بپرهیز از خوردن چربی که با پیری نمی سازد.
و روایت شده که آن حضرت علیه السلام درباره اهمیت علم طب فرموده: (العلم علمان علم الادیان و علم الابدان)؛ (- این تعبیر از رسول خدا
(ص) نقل شده، و آنچه از امیرالمومنین (ع) در این باره آمده چنین است: قال امیرالمومنین (ع) العلوم اربعۀ: الفقه للادیان، و الطب للابدان و
(( النحو للسان و النجوم لمعرفۀ الازمان (بحار، ج 1، ص 218
دانش بر دو گونه است: دانش دین و دانش بدن.
فصل هجدهم:کیمیا و صنعت
صنعت
متن روایت چنین است: فی المناقب سئل امیرالمومنین (ع) عن الصنعه فقال: هی اخت النبوة، و عصمۀ المروة، و الناس یتکلمون فیها
بالظاهر، و انا اعلم والله ظاهرها و باطنها، ما هی والله الا ماء جامد، و هواء راکد، وتار جائلۀ، و ارض سائلۀ. شاید مقصود از فقره اول صنعت
ذوب فلزات باشد که مذاب آنها را به صورت قطعات مختلف در می آورند، که یکی از صنایع بسیار مهم عصر حاضر است.و دوم نیز گازها و یا
هوای راکدی باشد که در بعض از صنایع به کار گرفته می شود (مانند یخچال، کولر، چرخ اتومبیل...) و سوم نیز اشاره به جریان برق و چهارم
نیز اشاره به نفت و فرآورده های مربوط به آن باشد. مناقب، سروی، ج 1، ص 27
64
کیمیا
از حضرت امیر علیه السلام از وجود کیمیا پرسیدند؛ آن حضرت فرمود: کیمیا بوده و هست و خواهد بود.
پرسیدند؛ صنعت آن چگونه است؟
فرمود: از جیوه روان، و سرب و زاج و آهن زنگ زده و زنگار مس سبز... بعضی گفتند: فهم ما به این نمی رسد. فرمود: بعض اجزایش را زمین
و آب قرار دهید...
عرضه داشتند: برای ما بیشتر توضیح دهید. فرمود: همین مقدار بس است؛ زیرا حکمای پیشین بیش از این نگفته اند تا مردم آن را بازیچه
نگیرند. (مناقب، سروی، ج 1، ص 274 . گرچه اعتبار این روایت از حیث سند معلوم نیست، اما وجود کیمیا را هم نمی توان وهمی و خیالی
دانست، و ندانستن دلیل بر نبودن نیست، و جابر بن حیان شاگرد امام صادق (ع) شیمیدان معروف در کتابی به نام الرحمۀ که در صنعت
کیمیا نگاشته فصلی در چگونگی تبدیل فلزها به طلا آورده است. و همچنین محمد بن زکریای رازی طبیب و کیمیاگر معروف ایرانی در این
باره مطالعات و تجربیات وسیعی داشته است (مترجم))
کلینی (ره) در کافی از ابوحمزه ثمالی نقل کرده که می گوید: به همراه امام صادق علیه السلام از بازار مسگران می گذشتیم. من خدمت آن
حضرت علیه السلام عرضه داشتم فدایت شوم! اصل این مس چیست؟ فرمود: نقره است که زمین آن را تباه نموده به صورت مس در آمده
است، و اگر کسی بتواند فساد آن را بگیرد از آن بهره مند می گردد.
و از ابن خلکان نقل شده: جابربن حیان کتاب بزرگی در حدود هزار صفحه در صنعت کیمیا نگاشته که مشتمل بر پانصد رساله از امام صادق
علیه السلام در این زمینه می باشد. و نیز جرجی زیدان می گوید: که جابر بن حیان از شاگردان امام صادق نخستین کسی بوده که اساس
شیمی جدید را بنا نهاده است.
فصل نوزدهم:خط و خیاطی
خط
حضرت امیر علیه السلام به منشی خود عبدالله بن ابی رافع فرمود: در دواتت لیقه بگذار زبانه قلمت را طولانی گردان، بین سطرهایت فاصله
بینداز، و حروفت را نزدیک به هم بنویس، زیرا رعایت این نکات بر زیبایی خط می افزاید.
در مناقب آورده: هنگامی که زید کلمه تابوت را نزد علی علیه السلام قرائت کرد، آن حضرت به او فرمود: در نوشتن آن را تابوت بنویس، پس
چنین کرد.
و نیز آن حضرت علیه السلام به کاتب خود فرمود: روی زمین بنشین، و قلم را با انگشتانت بگیر و چشمانت را در صورتم قرار ده تا این که
هیچ سخنی نگویم جز این که آن را در قلبت بسپاری.
خیاط ی
ابی النوار می گوید: امیرالمومنین علیه السلام در کنار خیاطی ایستاده به او فرمود: نخ خیاطیت را سخت و محکم کن، و بخیه را ریز و ظریف و
نزدیک هم بدوز.
فصل بیستم: استنباط حکم از آثار طبیعت
تشخیص فرزند
مردی دو کنیز داشت، اتفاقا هر دو با هم فرزند زاییدند، یکی پسر و دیگری دختر، کنیزی که دختر زاییده بود دخترش را در جای پسر
خوابانیده و پسر را در آغوش گرفت و گفت: پسر فرزند من است، مادر پسر هم می گفت: پسر فرزند من است. این قضیه در عهد خلافت
امیرالمومنین علیه السلام اتفاق افتاده بود. خصومت به نزد آن حضرت بردند. امام علیه السلام دستور داد شیر آنها را بسنجند و فرمود: شیر
هر کدام که سنگین تر است پسر از اوست.
65
و بعضی از مورخین قضیه دیگری از آن حضرت شبیه به همین قضیه در زمان خلافت عمر نقل کرده اند، چنانچه در کتاب التشریف بالمنن...
علی بن طاووس آمده:شریح قاضی می گوید: زمانی که از سوی عمر قاضی بودم روزی مردی به نزد من آمد و گفت: شخصی دو زن یکی آزاد
و دیگری کنیز نزد من به ودیعت گذارده و من در خانه ای از آنان نگهداری می کردم، بامدادان امروز که به سراغشان رفتم دیدم هر دو، فرزند
زاییده اند یکی پسر و دیگری دختر، هر کدام، پسر را ادعا می کنند، اکنون باید قضاوت کنی.
شریح می گوید: حکمش را ندانستم، از این رو نزد عمر رفته ماجرا را برای او نقل کردم.
عمر گفت: چگونه داوری کرده ای؟
شریح: هیچ، اگر می دانستم که نزد تو نمی آمدم.
پس عمر اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله را گرد آورد، و من به دستور وی داستان را برایشان شرح دادم. عمر پیرامون مسأله با آنان به
گفتگو پرداخت. آنها همه حکم مسأله را به من و عمر رد می کردند.
عمر گفت: من مرجع و پناهگاه این مشکل را می شناسم.
حضار: گویا مقصودت علی بن ابی طالب است؟
عمر: آری.
حضار: به نزد او بفرست بیاید.
عمر: چنین نخواهم کرد او دانشمندی بزرگ است و از طرف هاشم نیز دارای شخصیتی برجسته، برخیزید به خانه اش برویم.
شریح می گوید: همگی به سوی خانه علی علیه السلام حرکت کردیم، پس آن حضرت علیه السلام را دیدیم که در باغستان خود مشغول بیل
زدن و کشاورزی بود و این آیه را با خود زمزمه می کرد:ایحسب الانسان ان یترک سدی؛ آیا انسان می پندارد که واگذاشته می شود مهمل؟! و
پیوسته اشک می ریخت، و پس از چند لحظه که آرام شد عمر با همراهانش از آن حضرت اجازه حضور طلبیدند. علی علیه السلام خود به نزد
آنان آمد و پیراهنی به تن داشت که بیخ آستینش دو نیم شده بود، و آنگاه به عمر رو کرده و فرمود: برای چه کاری آمده ای؟
عمر: مشکلی پیش آمده است.
شریح داستان را بازگو کرد. علی علیه السلام به شریح فرمود: چگونه حکم کرده ای؟
شریح: حکمش را ندانسته ام.
آن حضرت علیه السلام با دست مبارک مقداری خاک از زمین برداشت و فرمود:
حکم این مسأله از برداشتن این خاکها هم آسانتر است. پس آن دو زن را احضار نموده و ظرفی نیز طلبید و ظرف را به یکی از آنان داده به
وی فرمود: در آن شیر بدوش، و چون مقداری شیر دوشید حضرت آن را وزن کرد و سپس ظرف را به دیگری داده و او نیز به همان اندازه
شیر دوشید و حضرت آن را وزن کرد و آنگاه به زنی که شیرش سبکتر بود فرمود: دخترت را بردار! و به دیگری فرمود: پسرت را بردار! و در
این موقع به عمر رو کرده و فرمود: مگر نمی دانی خداوند زن را از نظر جسمی و فکری پایی نتر از مرد آفریده و میراثش را نیز کمتر قرار داده
و همچنین شیرش را سبکتر از شیر پسر؟ عمر گفت: یا علی! خلافت که حق تو بود خواست به تو برسد ولی قوم تو ابا داشتند.
علی (ع): دم فرو بند، ان یوم الفصل کان میقاتا؛ بدون تردید روز جدا شدن مردم از یکدیگر (روز قیامت) وعده گاه است. اب نشهر آشوب قضیه
فوق را در ضمن قضایای آن حضرت در زمان خلافت عمر نقل کرده و پس از آن می گوید: اطباء این دستور را ملاک تشخیص پسر و دختر
قرار داده اند. (مناقب، سروی قضایاه (ع) فی عهد الثانی، ج 1، ص 498 . نراقی در خزائن آورده: هرگاه بخواهی بدانی که فرزند زن آبستن
پسر است یا دختر، مقداری از شیر او را در ظرفی قرار ده و بر آن آب بریز، پس اگر شیر بالای آب قرار گرفت مولودش پسر است و گرنه
(( دختر، (خزائن، ص 113
نشانه بلوغ پسر
حضرت امیر علیه السلام فرمود: پسر به حد بلوغ و تلقیح نمی رسد مگر هنگامی که پستانهایش گرد، و بوی زیر بغلش استشمام گردد.
اسکافی در نقض العثمانیه آورده: علی بن عبدالله بن عباس از پسرش یازده سال بزرگتر بوده. و نیز اب نقتیبه در معارف آورده: عمروبن عاص
از پسرش عبدالله دوازده سال بزرگتر بوده است.
66
رشد کودک
علی علیه السلام فرمود: نوزاد سالی چهار انگشت به انگشان خودش رشد می کند.
حیوان تخم گذار و بچه زا
حضرت امیر علیه السلام فرمود: هر حیوانی که گوشهایش پنهان باشد تخم گذار است، و هر حیوانی که گوشهایش ظاهر باشد بچه زاست.
آزمایش عنن
مردی مدعی عنن بود، علی علیه السلام به او فرمود: روی زمین بول کن آنگاه به قنبر فرمود: ببین اگر بولش زمین را سوراخ کرده ادعایش
دروغ است و گرنه راست گفته است.
نوعی دیگر
زنی مدعی بود شوهرش عنین است، زن و شوهر از امیرالمومنین علیه السلام داوری خواستند، آن حضرت به قنبر فرمود: دست مرد را بگیر و
به رودخانه ببر و بنگر اگر پس از داخل شدن در آب آلتش تغییر نکرد عنین است، و اگر در آب، آلتش جمع شده و کوتاه گردید زن دروغ
گفته و شوهر سالم است.
تکیه بر دست
زنی را نزد عمر آوردند، شوهر زن، مرد سالمندی بود که پس از مواقعه با زن از دنیا رفته بود، و زن باردار شده و پسر زاییده بود. پسران
پیرمرد (از زن دیگر) بر زن ادعای زنا کرده بر آن گواهی دادند (و بدین وسیله می خواستند پسر زن را از ارث پدر محروم کنند). عمر دستور
داد زن را سنگسار کنند، اتفاقا امیرالمومنین علیه السلام از کنار زن عبور می کرد، چون نگاه زن به آن حضرت افتاد گفت: ای پسر عم رسول
خدا (ص) کاغذی دارم.
علی علیه السلام فرمود: ببینم کاغذت را، چون آن را مطالعه کرد به همراهان زن رو کرده و فرمود: این زن تاریخ ازدواج با شوهر و تاریخ
همبستر شدن با او و کیفیت آن را در این ورقه یادداشت کرده زود باشید او را برگردانید.
آنگاه روز دیگر آن حضرت علیه السلام کودکانی همسن و سال آن کودک جمع نموده و کودکان را با پسر زن به بازی مشغول ساخت، و چون
سرگرم بازی شدند به آنان فرمود: بنشینید! چون نشستند، بر آنان بانگ زد برخیزید. و در این هنگام که پسر زن خواست برخیزد بر دو
دست تکیه زد، امیرالمومنین از مشاهده این حالت پسر را پیش خوانده او را از پدر ارث داد، و بر تمام برادرانش حد افتراء جاری کرد! عمر.
حیرت زده گفت: یا علی چه کردی؟ حضرت فرمود: از تکیه پسر بر دستها، ضعف پیرمرد را دریافتم.
تدبیر
زنی کودک شش ماهه ای را در پشت بام تنها گذاشته بود، کودک اندک اندک از پشت بام خارج شده در انتهای ناودان قرار گرفت مادر
کودک از دیدن این صحنه سخت در اضطراب و تشویش شده هر تدبیری کرد که فرزند را نجات دهد نتوانست، نردبان آوردند ولی آن هم
نتیج های نداشت؛ زیرا ناودان طولانی بود و با دیوار فاصله زیادی داشت. در این موقع مادر گریه و زاری سر داد و طفل نیز گریه می کرد.
حضرت امیر علیه السلام نزدیک آمده لحظه ای به صورت کودک خیره شد و در آن هنگام کودک زمزمه ای کرد که کسی معنای آن را
نفهمید. پس علی علیه السلام فرمود: کودکی همسن و سال او را بیاورید، و چون آوردند به دستور آن حضرت کودک را در پیش اطفال با هم
حرف می زدند. پس آن طفل از ناودان خارج شد و به پشت بام برگشت. پس چنان شادمانی و سروری در مدینه روی داد که تا آن زمان
مانند آن دیده نشده بود.
67
مبارزه عقل و جنون
تا دوران هیجده سالگی عقل و جنون در مبارزه هستند، هیجده سال که تمام شد هر کدام که بیشتر باشد بر دیگری غالب می آید.
دستور
به هنگام آمیزش کم سخن بگوئید که گاه موجب گنگی فرزند می شود و در آن موقع به درون عورت زن نگاه نکنید که سبب کوری فرزند
می گردد.
غریزه جنسی
امیرالمومنین علیه السلام می فرمود: خداوند شهوت را ده جزء آفریده، نه قسمت آن را در زنان قرار داده و یک قسمت را در مردان، و اگر
خداوند حیا و عفت آنان را به اندازه شهوتشان قرار نداده بود در نتیجه هر مردی نه زن داشت متعلق به او.
تاثیر آفتاب در بدن
اگر در آفتاب می نشینید به خورشید پشت کنید؛ زیرا که آن بیماری پنهان را آشکار می کند.
انتخاب زن شیرده
در انتخاب زنی که فرزند شما را شیر می دهد خوب دقت کنید؛ زیرا آن شیر سبب پرورش و نشو و نمو فرزندتان می شود، و اخلاق و روحیات
زن شیرده در فرزند اثر می گذارد.
زیبایی
با زنانی ازدواج کنید که چشمی درشت، کف دستی بزرگ، رنگی گندمی و میانه بلند داشته باشند و اگر رضایت نداشتید مهر شما به عهده
من.
و در این باره نیز کلیاتی از عترت طاهرین آن حضرت علیه السلام وارد شده:
-1 حسین بن خالد می گوید: از امام (ابوالحسن) پرسیدم روایتی از رسول خدا صلی الله علیه و آله به ما رسیده که هر کس شراب نوشد تا
چهل روز نمازش قبول نمی شود.امام علیه السلام فرمود: صحیح است.
عرض کردم: به چه علت چهل روز، نه کم و نه زیاد؟
امام فرمود: خداوند آفرینش انسان را اندازه گیری نموده، چهل روز به حالت نطفه، و آنگاه نیز چهل روز، و پس از آن مضغه نیز چهل روز...
پس کسی که شراب نوشد تا چهل روز آن در مشامش او (نرمه سر استخوان که می توان آن را جوید) باقی می ماند به مقدار انتقال حالتهای
جنینی او. و آنگاه فرمود: و این چنین است تمام غذاها و نوشیدنیهایی که تناول می کند.
-2 از امام کاظم علیه السلام از مشتبه بودن خون حیض و خون بکارت زن سوال شد. فرمود: مقداری پنبه در فرج فرو می برد و پس از
لحظه ای آهسته آن را بیرون می آورد، اگر خون، تنها ظاهر پنبه را آلوده نموده باشد خون بکارت است و اگر در داخل آن نفوذ کرده و آن را
خیس نموده باشد خون حیض است.
-3 از امام صادق علیه السلام نقل شده که فرمود: هرگاه ندانی ماهی مذکی یا میته است و ذکات او به این است که زنده از آب بیرون آورده
شود. او را در آب بینداز، پس اگر روی آب بر پشت قرار گرفت میته است و اگر بر رو مذکی است.
و نیز اگر قطعه گوشتی دیدی و ندانستی از حیوان مذکی است یا مردار مقداری از آن را روی آتش بگذار، اگر منقبض و جمع شد مذکی
است و اگر فروهشت و سست شد میته است.
-4 و نیز فرموده اند: اگر ندانی که ماهی حلال گوشت است یا حرام گوشت ابتدای دمش را بشکاف، پس اگر داخل آن به رنگ سبز بود حرام
گوشت است و اگر به سرخی زد حلال گوشت است.
68
-5 و نیز از امام کاظم علیه السلام نقل شده که فرمود: هر گاه روزهای قاعدگی زن از حد معمولش زیادتر شود، سرش را حنا ببندد که به
حال سابقش برمی گردد.
-6 امام صادق علیه السلام فرمود: کودک در هفت سالگی دندانهایش می ریزد و در نه سالگی وادار به نماز خواندن می شود، و در ده سالگی
رختخوابشان از هم جدا می شود، و در چهارده سالگی محتلم می گردد و تا بیست و دو سالگی قد می کشد و در بیست و هشت سالگی عقل
او به کمال می رسد مگر تجارب او که ادامه دارد.
فصل بیست ویکم: مخلوقات عجیب ه
راه تشخیص
در زمان خلافت امیرالمومنین علیه السلام کودکی که دارای دو سر و دو سینه بر یک کمر بود به دنیا آمد، میراثش را از آن حضرت جویا
شدند. (فروع کافی، ج 7، ص 159 ، حدیث 1. در کافی، از بزنطی از ابوجمیله نقل کرده که می گوید: در فارس زنی شوهردار را دیدم دارای
دو سر و دو سینه بر یک کمر، که هر کدام نسبت به دیگری رشک می برد.و نیز از دیگری نقل کرده که می گوید: مردی به این کیفیت دیدم
که هر دو به عمل بافندگی مشغول بودند. (فروع کافی، ج 7 ص 159 ، حدیث 2 و 3 مولف)
عمر استمداد طلبید
مردی که دو سر و دو دهن و دو بینی و دو آلت و دو مقعد و چهار چشم داشت همراه خواهرش نزد عمر آورده شد تا عمر بگوید یک نفر
است یا دو نفر، عمر اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله را جمع کرد و از آنان کمک خواست، اصحاب نیز از پاسخ آن عاجز ماندند، عمر با
همراهانش به طرف حضرت امیر روانه شدند. آن حضرت علیه السلام فرمود: اگر در خواب تمام چشمانش را می بندد و یا از هر دو بینی
خرخر می کند یک بدن است، و اگر بعض چشمانش را می بندد و یا از یک بینی صدا می کند دو نفر است، و راه دیگر اثباتش این است که
غذا بخورد تا معده اش پر شود، اگر از هر دو مخرج بول و غایط با هم دفع می کند یک بدن است وگرنه دو بدن است.
نشانه مردی و زنی
فرستاده معاویه از امیرالمومنین علیه السلام سوالاتی کرد و اینک پاسخ یکی از پرسشهایش: (کسی که معلوم نیست زن است یا مرد)، پس از
بلوغ اگر محتلم شود مرد است و اگر حائض گردیده و پستانهایش بزرگ شود زن است و قبل از بلوغ نیز بر روی دیوار بول کند، اگر بولش به
دیوار رسید مرد است و اگر به عقب برگشت زن است.
دو کودک به هم چسبیده
در زمان خلافت عمر دو کودک به هم چسبیده متولد گردید، یکی زنده و دیگری مرده، عمر گفت: آنان را با آهن از یکدیگر جدا سازند،
امیرالمومنین علیه السلام دستور داد مرده را دفن کنند، و در همان حال زنده را شیر دهند، و چون چنین کردند پس از چند روز بدون
آسیبی زنده از مرده جدا شد.
فصل بیست ودوم: قرعه
یک فرزند و سه پدر
سه نفر با کنیزی (مقصود کنیزی است که ملک آنان بوده، و در این خبر اجرای حد بر آنان نیامده لیکن اصحاب قائل شده اند که بر هر کدام
2 حد نیز جاری می شود، با توجه به اخباری که در این خصوص آمده است (مولف) ) در یک طهر همبستر شدند، کنیز فرزند / از آنان 3
زایید. هر کدام از آن سه نفر فرزند را از خود می دانست، نزاع به نزد حضرت امیر علیه السلام بردند، آن حضرت مشکل را با قرعه حل نمود. و
کودک را به مردی که قرعه به نامش در آمده بود تسلیم کرد و به وی فرمود: به هر کدام از دو نفر دیگر یک سوم دیه بپردازد.
پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله از شنیدن این قضاوت چنان متبسم نمود که دندانهای مبارکش نمایان گردید.
69
اشتباه آزاد و برده
هنگامی که حضرت امیر علیه السلام در یمن بود، چند نفر در اثر ویران شدن خانه بر روی آنان در زیر آوار جان سپردند، اتفاقا دو کودک از
آنان یکی آزاد و دیگری برده جان به سلامت بردند. حضرت امیر علیه السلام برای تعیین کودک آزاد قرعه زد و اموال را به او رد نمود، و
دیگری را نیز آزاد کرد
تعیین وصیت با قرعه
مردی وصیت کرد پس از مرگش یک سوم بردگانش را آزاد کنند. علی علیه السلام در تعیین آنان بین ایشان قرعه زد.
ترجیح به وسیله قرعه
هرگاه به دو نفر بر صدق ادعای خود گواه می آوردند، و گواهان هر دو از نظر عدد و عدالت با هم برابر بودند امیرالمومنین علیه السلام بین
آنان قرعه می زد که کدام یک سوگند یاد کند و قرعه به نام هر کدام در می آمد، اگر سوگند یاد می کرد بر طبق ادعایش حکم می نمود. و آن
حضرت علیه السلام هنگام قرعه زدن این دعا را می خواند:
اللهم رب السموات السبع ایهما کان له الحق فاده الیه.
خدایا! ای پروردگار آسمانهای هفتگانه! هرکدام که صاحب حق است حق را به او برسان.
فصل بیست وسوم:اصطلاحات شرعی
معنای جزء
مردی به جزئی از مال خود وصیت کرد، پس از مرگش ورثه در معنای جزء اختلاف کردند در ای نباره از امیرالمومنین علیه السلام نظر
خواستند، آن حضرت علیه السلام فرمود: یک هفتم اموالش را در مورد وصیت صرف کنند و به آیه شریفه استشهاد نمود: لها سبعه لبواب
لکل باب منهم جزء مقسوم؛ جهنم دارای هفت در است، برای هر دری گروه معنی از گمراهان.
معنای سهم
مردی به سهمی از مال خود وصیت کرد، پس از فوتش ورثه در معنای سهم اختلاف کردند امیرالمومنین علیه السلام فرمود: یک هشتم
مالش را بیرون بیاورند و این آیه را تلاوت فرمود: انما الصدقات للفقراء و المساکین. و آنان هشت صنفند برای هرکدامشان یک سهم.
معنای قدیم
مردی به آزاد نمودن غلامان قدیم خود وصیت کرد، وصی معنای قدیم را ندانست، آن را از حضرت امیر علیه السلام پرسش نمود. امام فرمود:
هر غلامی که شش ماه در ملک او بوده باید آزاد شود، و این آیه را تلاوت فرمود: والقمر قدرناه منازل حتی عاد کالعرجون القدیم؛ برای ماه
منزلها مقرر داشتیم (تا در آخر ماه) چون چوب خوشه خرمای خشکیده برگردد. و آب کش خرما پس از شش ماه از چیدن میو هاش باریک و
خمیده می شود.
معنای حین
مردی نذر کرده بود حینی روزه بگیرد، حضرت امیر علیه السلام فرمود: باید شش ماه روزه بگیرد به دلیل آیه شریفه توتی اکلها کل حین
باذن ربها؛ میو هاش را در هر وقتی به فرمان پروردگارش می دهد و آن شش ماه است.
70
معنای ش یء
مردی به شی ء (چیزی) از مالش وصیت کرد، معنای شی ء را از امام سجاد علیه السلام پرسیدند، آن حضرت فرمود: شی ء در کتاب علی
علیه السلام یک ششم است.
معنای سفله
مردی نزد عمر آمده و گفت: همسرم به من گفته سفله (فرومایه)، من به او گفته اگر سفله باشم تو طلاق هستی. عمر به وی گفت اگر
دنباله رو افراد قصه گو و معرکه گیر هستی، و به دربار پادشاهان می روی سفله ای و زنت از تو جداست.
حضرت امیر علیه السلام به وی فرمود: اگر از آنچه که می گویی و یا در باره ات می گویند باکت نیست، سفله می باشی.
معنای زمان
مردی نذر کرد زمانی روزه بگیرد، امیرالمومنین علیه السلام فرمود: زمان پنج ماه است و حین ششماه.
معنای لا ش یء
از جمله سوالات کتبی پادشاه روم از معاویه یکی معنای لا شی ء بود معاویه پاسخش را ندانست. عمروبن عاص از قضیه با خبر گردید، به
معاویه گفت: اسب خوبی برای فروش به لشکرگاه علی علیه السلام بفرست و به فرستاده بگو اگر قیمت اسب را از تو پرسیدند بگو لا شی ء
امید است بدین وسیله مشکل حل می شود از این رو مردی اسبی برداشت و به لشکرگاه علی علیه السلام رهسپار گردید، اتفاقا حضرت امیر با
قنبر از کنار مرد عبور می کردند، علی علیه السلام به قنبر فرمود: برو اسب را از این مرد بخر. قنبر نزد مرد رفت و به وی گفت: اسبت را به
چند می فروشی؟
گفت: به لا شی ء.
علی علیه السلام به قنبر فرمود: اسب را از او بگیر، مرد گفت: پس لا شی ء را به من بده.
امیرالمومنین علیه السلام او را در بیابان برد و سراب را به وی نشان داد و به او فرمود: این لا شی ء است.
مرد گفت: از کجا می گوئی؟
علی علیه السلام: بدلیل آیه قرآن یحسبه الظلمان ماءا حتی اذا جاءه لم یجده شیئا؛ تشنه سراب را آب می پندارد و چون بدان نزدیک شود
نمی یابد او را چیزی.
معنای اکراه و اجبار
حضرت امیر علیه السلام فرمود: سوگند بر قطع خویشاوندی و بر ستم نمودن و در صورت اکراه و اجبار اثری ندارد. فرق اکراه و اجبار را از آن
حضرت پرسیدند فرمود: اکراه از طرف پادشاه است و اجبار از زن و فرزند. (عجایب القضایا، قمی، ص 90 : حدیث 147 . ولیکن صدوق در
معانی الاخبار تفصیل این خبر را چنین آورده که اجبار از سلطان است و اکراه از زن و پدر و مادر. (مترجم))
معنای قامت
امام صادق علیه السلام فرمود: در کتاب علی علیه السلام قامت یک نزاع و دو قامت دو ذراع است.
مؤلّف: یعنی قامتی که در روایات به عنوان آخر وقت نافله ظهر معین شده ذراع است، و دو قامتی که به عنوان آخر وقت نافله عصر آمده و
دو ذراع، و مقصود قامت انسان یا دو قامت انسان نیست. و علت این اطلاق این است که قامت رحل پیغمبر صلی الله علیه و آله یک ذراع
بوده است چنانچه شیخ در تهذیب در باب اوقات نماز آن نقل کرده است و در این باره نیز اخباری از عترت طاهرین آن حضرت علیه السلام
وارد شده است: از جمله در معنای کثیر.
71
چنانچه خطیب در تاریخ بغداد آورده که متوکل (خلیفه عباسی) بیمار شده بود نذر کرد که با بهبودی از مرض مال کثیری در راه خدا انفاق
کند و چون شفا یافت و خواست به نذر خود وفا کند معنای مال کثیر را نمی دانست، آن را از فقهای عامه پرسش نمود، آنان در معنایش
اختلاف کردند؛ برخی می گفتند: ده هزار درهم و بعضی می گفتند: صد هزار درهم.
متوکل مسأله را از امام هادی علیه السلام سوال کرد، آن حضرت فرمود: مال کثیر هشتاد و سه است به دلیل آیه قرآن: ولقد نصرکم الله فی
مواطن کثیره؛ خداوند شما را در جاهای بسیاری یاری کرده است و آنها هشتاد و سه مورد بوده اند.
و از جمله در معنای قلیل چنانچه صدوق (ره) در معانی الاخبار از امام باقر علیه السلام درباره قول خدای تعالی: و ما آمن معه الا قلیل؛ ایمان
نیاورد با او (حضرت نوح) مگر عده قلیلی نقل کرده که فرمود: آنان هشت نفر بوده اند.
و نیز امام صادق علیه السلام درباره کسی که چنین نذر کرده:انا اهدی هذا الطعام فرمود: چیزی بر او نیست؛ زیرا کلمه هدی اصطلاح خاصی
است در مورد قربانی کردن شتر.
و درباره کسی که به عنوان هدی (شتر یا گوسفند که در مکه قربانی کنند) نذر کرده فرمود: باید شتری را تقلید و اشعار نموده (- یعنی یک
نعل خود را به گردن او آویزان نموده و قسمت راست کوهانش را شکافته از خون آن به صورتش بمالد) آن را به عرفات برد و در منی نحر
نماید. و کسی که نذر کرده جزوری (شتر )قربانی کند، فرمود: هر جا بخواهد آن را نحر می کند.
فصل بیست وچهارم:جنگ و حماسه
هنگامی که حضرت امیر علیه السلام یاران خود را به نبرد با دشمن ترغیب می نمود این دستورات را به آنان گوشزد می کرد:
زره داران را در پیش روی لشکر و جنگجویان بی سلاح را عقب لشکر قرار دهید دندانهایتان را بر هم بفشارید؛ زیرا که آن سبب می شود
شمشیرها کمتر به سرتان کارگر شود؛ به هنگام پرتاب نیزه پیچ و خم بخورید که در اصابه نیزه به دشمن موثر است؛ نگاهتان را پایین
بیندازید که دل را قوی و قلب را آرامتر می کند؛ سر و صدا و هیاهو نکنید؛ زیرا متانت و وقار بیش از هر چیز ترس و هراس را برطرف می
سازد؛ پرچم خود را استوار نگهداشته و اطرافش را خالی نکنید، و آن را به دست دلیران سپاه و کسانی که خطرها را از شما دور می کنند
بسپارید (یکی از مصادیق این فرمایش امام علیه السلام ربیعه بن مکدم از قبیله بن فراس است آورده اند که: در سفری چند کجاوه از اهل و
عائله اش همراهش بودند که به تنهایی از آنها پاسداری می نمود. در این موقع دو اسب سوار از طایفه بنی سلیم متوجه او شده، یکی از آنان
تیری به سوی او پرتاب نمود تیر به قلب وی اصابت کرد. در این هنگام ربیعه برای این که دشمن از این حادثه آگاه نشود و به حریم او
متعرض نگردد نیز هاش را در زمین فرو برد و در حالی که بر زین نشسته بود به آن تکیه زد تا این که کجاوه ها به خانه های حی رسیدند، و
بنی سلیم همچنان در پیشروی او ایستاده حرکتی از خود نشان نمی دادند به تصور این که او زنده است، تا اینکه یکی از آنان متوجه شده به
آنان گفت: به نظرم او مرده است؛ زیرا اصلا حرکت نمی کند، پس تیری به جانب اسب او انداختند، و ناگهان اسب او از جا پرید و بدن
بی جان ربیعه از بالای زین بر زمین افتاد. (مولف))
آنان هستند که اطراف پرچم را می گیرند و از چهار جانب آن را نگهداری می کنند، نه از آن عقب می افتند که تسلیم دشمن شوند، و نه بر
آن پیشی می گیرند که تنها بماند.
و نیز آن حضرت علیه السلام در بعض روزهای صفین به یاران خود فرمود: ترس از خدا را شعار خود سازید، و ثبات قدم و آرامش را پیشه
کنید دندانهایتان را بر هم بفشارید که شمشیرها را از سرتان دورتر می کند، زره را با دقت در برکنید، شمشیرها را در غلاف حرکت دهید، با
گوشه چشم غضب آلود به دشمن نظر افکنید، از هر طرف نیزه بپرانید، با نوک شمشیر زد و خورد کنید اگر شمشیرتان نمی رسد با پیش
رفتن آن را به دشمن برسانید.
72
فصل بیست وپنج: دفع شبهه
اجزای حرام گوسفند
روزی امیرالمومنین علیه السلام به بازار قصابها گذر نموده آنان را از فروختن هفت چیز از گوسفند نهی کرد:
-1 خون.
-2 گوشه های دل.
-3 سپرز.
-4 رگ نخاع.
-5 غده ها.
-6 خصیه ها.
-7 آلت نری.
یکی از قصابها گفت: یا امیرالمومنین! سپرز و کبد یکی هستند و فرقی بین آنها نیست.
امام علیه السلام به او فرمود: چنین نیست اکنون دو ظرف آب برایم بیاور دو ظرف آب، و کبد و سپرزی برای آن حضرت آوردند، آنگاه فرمود:
کبد و سپرز را از وسط بشکافید و سپس دستور داد آنها را در آب بخیسانند، و چون چنین کردند کبد سفید شده چیزی از آن کم نگردید
ولی سپرز سفید نشده و تمامش مبدل به خون گردیده و به صورت پوست و مقداری رگ درآمد، در این هنگام آن حضرت علیه السلام به
معترض رو کرده و فرمود: این که دیدی فرق آنها بود، کبد گوشت است و سپرز خون
حیا و عفت زنان
سروی در مناقب آورده: چهل زن نزد عمر رفته از او از شهوت آدمی پرسش نمودند.
عمر گفت: مرد دارای یک جزء و زن دارای نه جزء است.
پرسیدند، پس چگونه است که مردان از انواع زنان دائم و متعه و کنیز استفاده می کنند ولی برای زنان جزء یک مرد جایز نیست؟!
عمر پاسخشان را ندانست، از امیرالمومنین علیه السلام سوال کرد امیرالمومنین به آنان دستور داد هر کدام ظرفی پر از آب بیاورند، و آنگاه
فرمود تا همه آبها را در ظرف بزرگی بریزند و سپس به هر یک فرمود: حالا هر کدامتان آبی را که ریخته اید بردارد.
گفتند: قابل تمیز نیست.
امام علیه السلام نتیجه گرفت که اگر آن قانون نبود فرق بین اولاد و نسب ممکن نبود و میراث و نسب باطل می گشت.
مؤلّف: خداوند این موضوع را با زیادی صبر و حیا و عفت زنان جبران نموده چنانچه این مطلب در روایتی که اصبغ بن نباته از آن حضرت
علیه السلام نقل کرده آمده است. و نیز در خبر مسعده آمده که خداوند به هر زنی صبر و پایداری ده مرد را اعطا کرده است.
اسکات
هنگامی که حضرت امیر علیه السلام بر اهل بصره پیروز گردید و اسیرانشان را آزاد کرد بعضی از یاران آن حضرت به امام علیه السلام عرضه
داشتند: چگونه خونهای آنان بر ما حلال بود ولی اسیرانشان بر ما حرام؟ حضرت فرمود: چگونه حلال باشد بر شما زنان و فرزندانی که در
مملکت اسلام و مسلمانان زندگی می کنند، آنچه را که دشمن در لشکرگاه خود بر جای گذاشته برای شما غنیمت است، ولی آنچه که در
خانه ها پنهان کرده بر شما حلال نیست. و چون بر گفتار خویش اصرار ورزیدند آن حضرت علیه السلام به منظور اسکات آنان به ایشان
فرمود: پسر بر عایشه (همسر رسول خدا) قرعه بزنید، قرعه به نام هر کس در آمد عایشه را به او خواهم داد. آنان به خود آمده توبه و استغفار
نموده و از نزد آن حضرت خارج شدند.
73
اعور
مردی نزد حضرت امیر علیه السلام آمده گفت: من هم شما را دوست دارم و هم فلان دشمنتان را.امام علیه السلام به او فرمود: تو الان اعور
(یک چشمی) هستی، یا تمام کور شو و یا تمام روشن.
فصل بیست وششم: بیان حکمت
موجودات زنده در آب و هوا
حضرت علی علیه السلام فرمود: از پشت بام در هوا، و نیز در آب جاری بول نکنید و هر کس چنین کند و به بلایی گرفتار شود سرزنش نکند
مگر خودش را زیرا آب و هوا دارای موجودات زنده هستند!.
خطای عمر
عمر خواست حلی و حلل خانه کعبه را تصرف کند. امیرالمومنین علیه السلام به وی فرمود: قرآن بر پیامبر نازل شده و اموالی را که جنبه
عمومی دارند چهار قسم قرار داده:
-1 ارث.
-2 فی.
-3 خمس.
-4 صدقات و زکوات.
و مصرف هر کدام را نیز معین نموده است. و زیورهای خانه کعبه هم آن روز وجود داشت و خداوند برای آنها حکمی نفرمود، نه این که آنها
را ندیده و یا فراموش کرده باشد. و اینک تو هم آنها را به حال خود بگذار.
عمر به فرموده امیرالمومنین عمل کرد و به آن حضرت گفت: اگر تو نبودی مفتضح، و رسوا می شدیم.
نفع و زیان حجرالاسود
هنگامی که عمر حجرالاسود را بوسید به آن خطاب کرد و گفت: می دانم که تو سنگی هستی و به کسی نه زیانی می رسانی و نه نفعی، و اگر
نه این بود که رسول خدا صلی الله علیه و آله را دید هام تو را می بوسید هرگز تو را نمی بوسیدم.
امیرالمومنین علیه السلام به عمر فرمود: بلکه این سنگ هم زیان می رساند و هم نفع.
عمر گفت: چگونه؟
آن حضرت فرمود: آنگاه که خداوند از بنی آدم پیمان گرفت عهدنامه ای برایشان نوشت و همین سنگ آن را در خود فرو برد. پس در روز
رستاخیز به وفای مؤمن و انکار کافر گواهی خواهد داد. و این معنای دعائی است که مردم در موقع استلام حجر می خوانند:
اللهم ایمانا بک، و تصدیقا بکتابک، و وفاءا بعهدک.
خدایا به تو ایمان می آورم، و کتاب تو را تصدیق می کنم، و به عهد تو وفا می نمایم.
فصل بیست وهفت:مواردی که اقامه گواه ممکن نبوده
آزمایش کری
مردی استخوانی به گوش دیگری زد، مضروب ادعا کرد که در اثر آن ضربه شنوایی او از بین رفته است. حضرت امیر علیه السلام فرمود: تا
یک سال از او مراقبت نموده و احیانا او را غافلگیر کنند، پس اگر شنوایی او بر آنان ثابت گردید و یا دو مرد عادل بر آن گواهی دادند دی های
طلب ندارد و گرنه او را بر عدم شنوایی سوگند داده دیه گوشش را به او می پردازند.
کسانی گفتند: یا امیرالمومنین! اگر پس از گذشت یک سال شنوایی او ثابت گردید حکمش چیست؟
حضرت فرمود: اثری ندارد چه بسا خداوند شنواییش را بعد از یک سال مجددا به او مرحمت نموده باشد.
74
و در ادامه خبر حضرت رضا علیه السلام از امیرالمومنین- علیه السلام- چنین آمده که اگر مورد ادعا، از دست دادن تمام شنوایی باشد... صبر
می کنند تا به خواب سنگینی فرو رفته بر او فریاد می کشند.
آزمایش بینایی و بویایی و گویایی
از امیرالمومنین علیه السلام از مردی که دیگری بر سرش کوفته بود و مضروب ادعا می کرد بینایی و بویایی و گویایی خود را از دست داده
پرسش نمودند.
امیرالمومنین علیه السلام فرمود: اگر راست می گوید سه دیه طلب دارد.
پرسیدند، چگونه معلوم می شود؟
امیرالمومنین علیه السلام فرمود: بویاییش بدین وسیله آزمایش می شود که پارچه نیم سوزی زیر بینی او می گیرند، اگر در جای خود ایستاده
و حرکت نکرد راست گفته، و اگر سر را دور کرد و چشمانش اشک آورد دروغ گفته است؛ و آزمایش بیناییش بدین ترتیب که چشمانش را
در مقابل قرص خورشید باز نگه می دارند، اگر بدون اختیار چشمان را بر هم زد دروغ گفته و گرنه راست گفته است.
و اما گویاییش؛ سوزنی در زبان او فرو می برند پس اگر خون سرخ بیرون آمد دروغ گفته، و اگر خون سیاه خارج شد راست گفته است.
ضعف بینایی
امیرالمومنین علیه السلام بینایی چشم مردی را که ضربه ای به چشمش خورده و بیناییش کم شده ولی به ساختمان چشم آسیبی نرسیده
بود چنین آزمایش نمود: پارچه ای بر چشم سالمش بست، و آنگاه مردی به دستور آن حضرت تخم مرغی در برابر چشم معیوبش گرفته و
اندک اندک از او دور شده تا جایی که مضروب ادعا کرد که آن را نمی بیند، پس آن نقطه را نشانه کرد و چشم سالمش را نیز بدانگونه
. آزمایش نموده و آنگاه تفاوت دو مسافت را مشخص کرده، به همان نسبت به او ارش جنایت داد. ( 9- فروع کافی، ج 7، ص 323 ، حدیث 6
این خبر به صورت ظاهر خالی از ابهام نیست و با ملاحظه خبر معاویه بن عمار از امام صادق (ع) کاملا روشن می شود که آن حضرت (ع) در
مثل چنین قضیه ای فرمود: نخست یک چشمش را با پارچه ای می بندند، و تخم مرغی را از چشم دیگرش به قدری دور می کنند که زیادتر از
آن نبیند، پس آن موضع را مشخص نموده و از سه طرف دیگر نیز دید همان چشم را نشانه کرده و سپس آنها را با هم مقایسه می کنند، اگر
بین آنها تفاوتی نبود ادعایش راست است. و بینایی چشم دیگرش را نیز به همان کیفیت آزمایش می کنند و آنگاه تفاوت بینایی دو چشم را
تعیین نموده، به همان مقدار به او ارش جنایت می دهند. (فروع کافی، ج 7، ص 323 حدیث 8) (مولف))
ضعف بینایی هر دو چشم
مردی که ضربه ای به سرش کوبیده شده بود نزد امیرالمومنین علیه السلام آمده و ادعا کرد که در اثر آن ضربه بیناییش ضعیف شده است.
آن حضرت وی را در محلی نشانید و با نشان دادن تخم مرغی دید چشمش را از چهار جانب آزمایش نمود و چون بینایی از چهار طرف
مساوی بود به وی فرمود: ادعایت راست و پذیرفته است. و آنگاه مردی را در همان سن و سال پیش خواند و در کنار او نشانید و ابتداء دید
چشمش را از چهار جانب آزمایش کرد و سپس تفاوت دو مسافت را تعیین نموده، به همان نسبت به مضروب دیه داد (مثلا اگر نصف
بیناییش کم شده بود نصف دیه چشم و اگر ثلث ثلث...). (عجائب القضایا، قمی، ص 93 ، حدیث 148 . مورد این خبر آزمایش هر دو چشم، و
مورد خبر اول یک چشم بوده که با مقایسه با چشم دیگر آزمایش و تعیین ارش جنایت شده است)
آزمایش عنن
زنی ادعا می کرد شوهرش عنین است. مرد انکار می کرد امیرالمومنین علیه السلام دستور داد زنانی بدون اطلاع شوهر در رحم زن خلوق
(نوعی بوی خوش) داخل کنند، و آنگاه به شوهر فرمود: اگر آلتش به خلوق رسیده عنین نیست.
75
نقص زبان
مردی ضربه ای بر زبان دیگری زد به طوری که قدری از زبان مضروب بریده شده نتوانست بعض حروف را ادا کند. نزاع نزد عمر بردند عمر
حکمش را ندانست.
امیرالمومنین علیه السلام فرمود: حروف الفباء بیست و هشت تاست و باید دید که مضروب چند حرف را اداء نمی کند، پس به همان نسبت از
جانی ارش جنایت می گیرد.
فصل بیست وهشتم: سوگند خاص
سوگند دادن لال
از امیرالمومنین علیه السلام از کیفیت سوگند دادن شخص گنگ پرسش نمودند؛ آن حضرت علیه السلام فرمود: سپاس خدای را که مرا از
دنیا نبرد تا این که تمام نیازهای مردم را برایشان برطرف سازم. آنگاه فرمود: برایم قرآنی بیاورید! چون آوردند به مرد گنگ رو کرده و فرمود:
این چیست؟
مرد گنگ سر به سوی آسمان بلند کرده و فهماند که آن قرآن است.
سپس امام علیه السلام فرمود: ولی او را حاضر کنید! برادرش را آوردند، امام آن مرد را در کنار برادر گنگ خود نشانید و پس از آن فرمود: ای
قنبر! برایم قلم و کاغذ بیاور، قنبر قلم و کاغذ آورد. پس به برادر گنگ فرمود: به برادرت بگو که قاضی بین تو خصمت علی علیه السلام است،
مرد موضوع را به برادر خود فهماند، در این موقع آن حضرت علیه السلام دعایی مشتمل بر برائت ذمه گنگ نوشت و آن را با آب شست و به
وی فرمود: آب را بیاشامد، ولی مرد گنگ از نوشیدن آب امتناع ورزید، پس امام علیه السلام او را به پرداخت دین ملزم گرداند.
سوگند دادن ظالم
امیرالمومنین علیه السلام فرمود: اگر بخواهید شخص ستمگری را سوگند دهید به او بگویید از حول و قوه خدا بیزاری جوید که اگر
سوگندش دروغ باشد زود به عقوبت خواهد رسید، ولی اگر بگوید سوگند به خدای یگانه در عقوبتش تعجیل نخواهد شد؛ زیرا به یگانگی
خداوند اعتراف نموده است.
فصل بیست ونهم: راه علاج
کور کردن با آیینه
غلامی از قبیله قیس با مولای خود به نزد عثمان رفتند، غلام اظهار داشت که مولایش با زدن ضربه شدیدی چشم او را کور کرده ولی
ساختمان چشم سالم است، مولا به غلام می گفت: دیه چشمت را به تو می دهم از قصاص صرفنظر کن. غلام از گرفتن دیه ابا داشت و تنها
خواسته اش قصاص بود.عثمان در حکم قضیه درمانده گردید، از این رو آنان را به نزد حضرت امیر علیه السلام برد و از آن حضرت تقاضای
داوری کرد. مولا یک دیه کامل به غلام تسلیم نمود تا از قصاص درگذرد. غلام نپذیرفت، مولا حاضر شد دو دیه بپردازد ولی باز هم غلام
امتناع داشت و جز به قصاص راضی نبود. در این موقع امیرالمومنین علیه السلام به منظور قصاص گرفتن از مولا، آیینه ای طلبیده آن را داغ
نمود و آنگاه مقداری پنبه خواست و آن را خیس کرد و بر اطراف چشم او روی پلکها گذاشت و چشم را در مقابل آفتاب نگهداشت و به وی
فرمود: در آیینه نگاه کن و چون قدری نگاه کرد کور شد، بدون این که آسیبی به ساختمان چشمش وارد شود.
وزن زنجیر
غلامی زنجیر به پا از کنار دو مرد عبور می کرد، آن دو نفر در مقدار وزن زنجیر با هم شرطبندی کردند، یکی از آنان گفت: اگر وزن زنجیر
فلان مقدار نباشد همسر من سه طلاقه است، دیگری گفت: اگر حدس تو درست باشد زن من سه طلاقه است، پس هر دو برخاسته و به
همراه غلام نزد مولایش رفته به مولای غلام گفتند: زنجیر را باز کن تا آن را وزن نمائیم. مولای غلام هم گفت: زنم طلاق است اگر بخواهم
زنجیر را باز کنم، همگی نزد عمر رفتند و مشکل را نزد او مطرح کرده از او چاره جویی نمودند.عمر گفت: سوگند مولایش بر دو سوگند دیگر
76
مقدم است. و آنگاه گفت: بیائید با هم به نزد علی بن ابیطالب برویم شاید او برای حل این مشکل تدبیری بیندیشد، پس به نزد آن حضرت
رفته جریان را عرضه داشتند.
امیرالمومنین علیه السلام فرمود: چقدر پاسخش آسان است و سپس دستور داد ظرف بزرگی آوردند و زنجیر را با نخی به پای غلام بستند و
سپس پای غلام را با زنجیر در میان ظرف گذاشتند بر آن آب ریختند تا این که ظرف پر از آب شد، پس از آن فرمود: زنجیر را بالا ببرید،
زنجیر را بالا بردند تا حدی که از آب بیرون شد و در این هنگام، آب قدری پائین رفت و آنگاه فرمود: پاره آهن در آب بریزند تا به جای
سابقش برگردد، چون دستور انجام گرفت فرمود: حالا پاره های آهن را وزن کنید، هر چه شد همان وزن زنجیر است. (من لا یحضر، کتاب
القضاء، باب الحیل فی الاحکام، حدیث 2. شیخ صدوق (ره) در فقیه پس از نقل این خبر می گوید: این تدبیر امیرالمومنین (ع) تنها بدان
جهت بوده که مردم را از احکام کسانی که طلاق را با سوگند روا می دارند نجات بخشد. مولف)
تدبیر
مردی نزد امیرالمومنین علیه السلام آمد و گفت: مقداری خرما جلویم بود، ناگهان زنم پیشدستی کرده دانه ای از آنها برداشته در دهن
انداخت پس من سوگند یاد کردم که خرما را چه بخورد و چه بیرون بیندازد طلاق باشد.
امام علیه السلام به وی فرمود: نصفش را بخورد و نصفش را بیندازد، در این صورت تو از سوگندت خلاصی یافته ای.
سوگند مشکل
مردی را که سوگند یاد کرده بود، که اگر در روز ماه رمضان با همسرش آمیزش نکند او سه طلاقه باشد، نزد امیرالمومنین آوردند، حضرت
فرمود: او را به سفر ببرد و به سوگندش وفا کند.
وزن در
گروهی آهنگر دربی آهنی را به وزنی که صاحبان در برای آن تعیین نمودند معامله نموده در را به طرف مقصد می بردند، در بین راه کسانی
وزن در را از آنان پرسیده و خریداران جریان را گفتند آنان اظهار داشتند وزن در هرگز به این مقدار نمی باشد.
خریداران برگشته از فروشندگان تقاضای کم نمودن قیمت در را نمودند، آنان ابا کردند نزاعشان در گرفت، نزد امیرالمومنین علیه السلام
رفتند، آن حضرت به آنان اندازه فرورفتگی قایق را در آب نشانه کنید، و سپس فرمود: حالا به جای در خرمای وزن شده قرار دهید تا به
همان اندازه در آب فرو رود، پس فرمود، وزن در به مقدار وزن خرماهاست.
عیبی در تنفس
مردی که ضربه ای بر سینه اش وارد شده و مدعی بود که در اثر آن ضربه عیبی در تنفسش پدید آمده، شکایت به نزد امیرالمومنین
علیه السلام برده از آن حضرت داوری خواست آن حضرت در صدد آزمایش او برآمده فرمود: نفس زمانی از سوراخ راست بینی و زمانی از
سوراخ چپ بینی خارج می شود و بامداد از موقع طلوع سپیده تا طلوع آفتاب غالبا از سوراخ راست بینی خارج می گردد پس شماره نفسهای
مدعی را در همان موقع تعیین نمود، و روز دیگر مردی را در همان سن و سال و در همان موقع مورد آزمایش قرار داد و آنگاه به نسبتی که
نقص وارد شده بود از جانی ارش جنایت گرفت.
فصل سی ام: وجه استنباط
دارویی از قرآن
مردی نزد حضرت علی علیه السلام آمد و از نوعی بیماری شکایت کرد. آن حضرت به او فرمود: یک درهم از مهر زنت بگیر و با آن مقداری
عسل خریداری نموده و آن را با آب باران بخور؛ بیمار به دستور آن حضرت علی علیه السلام عمل کرده شفا یافت.
کسانی راز مطلب را از امام پرسیدند و گفتند: آیا در این خصوص روایتی از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله شنید هاید؟
77
حضرت فرمود: نه، ولیکن آن را از آیات قرآن استنباط کردم که می فرماید:فان طبن لکم عن شی ء فکلوه هنیئا مریئا؛ (سوره نساء آیه 3 ) و
اگر آنان مقداری از مهر خود را به طیب خاطر به شما دادند بخورید خوش و گوارایتان باد.
و نیز می فرماید: یخرج من بطونها شراب مختلف الوانه فیه شفاء للناس؛ (سوره نحل، آیه 69 ) بیرون آید از شکمهای آنان نوشابه ای که
رنگهای آن گوناگون است و درمان است برای مردم.
و همچنین می فرماید: و نزلنا من السماء ماءا مبارکا؛ از آسمان آبی با بر کت فرود آوردیم.
پس به حکم آیه های مذکور گوارایی و شفا و برکت در آن دستور جمع شده، امیدوار گردیدم که با آن بهبودی حاصل شود.
استغفار
حضرت امیر علیه السلام برای طلب باران به منبر رفت و جز استغفار چیزی از آن حضرت شنیده نشد، بعضی سبب آن را پرسیدند؛ علی
علیه السلام فرمود: مگر کلام خدا را نشنید هاید که می فرماید:
فقلت استغفروا ربکم انه کان غفارا، یرسل السماء علیکم مدرارا، و یمددکم باموال و بنین، و یجعل لکم جنات و یجعل لکم انهارا (سوره نوح،
آیه 12 تا 19 ) پس بدیشان گفتم طلب آمرزش کنید از پروردگارتان که او بسیار آمرزنده است، می فرستد بر شما باران پی در پی، و یاری
می دهد شما را به مالها و پسران، و قرار می دهد برای شما بوستانها و جویهای آب.
آنگاه فرمود: کدام دعاست که از استغفار برتر و برکتش بیشتر باشد.
امان از عذاب خدا
امیرالمومنین علیه السلام فرمود: روی زمین دو امان از عذاب خدا وجود داشت، یکی از آن دو از میان شما رفت، پس کوشش کنید در
نگهداری و مواظبت از دیگری .
امانی که از دستتان رفت رسول خدا صلی الله علیه و آله بود، امانی که باقی است استغفار و طلب آمرزش است؛ زیرا خداوند می فرماید:
( وما کان الله لیعذبهم و انت فیهم وما کان الله معذبهم وهم یستغفرون. (سوره انفال آیه 34
خداوند عذاب نمی کند ایشان را با آن که تو (ای محمد) در میان آنان باشی و خداوند عذاب نمی کند ایشان را با آن که ایشان از گناهان
آمرزش جویند.
اجر و مزد
امیرالمومنین علیه السلام به یکی از یارانش که به مرضی مبتلا شده بود فرمود: خداوند بیماریت را سبب ریختن گناهانت قرار دهد؛ زیرا
مرض اجر و پاداشی ندارد ولی گناهان را مانند برگ درختان می ریزد، و تنها اجر و مزد در برابر گفتار زبانی و کردار بدنی است. و خداوند هر
که را بخواهد، از بندگان پاک سرشت نیکو کردارش، به بهشت می برد.
زهد
امیرالمومنین علیه السلام فرمود: تمام زهد در دو جمله از قرآن مجید قرار گرفته است: لکیلا تأسوا علی مافاتکم ولا تفرحوا بما آتاکم؛ (سوره
( حدید، آیه 22
تا بر آنچه از شما فوت شده غمگین نشوید و به آنچه به شما داده شده دلشاد نگردید.
و کسی که بر گذشته تاسف نخورد و بر آینده شادمان نگردد هر دو طرف زهد را دارا گشته است.
خوف و رجاء
امیرالمومنین علیه السلام فرمود: بر بهترین افراد این امت از عذاب خدا ایمن مباش؛ زیرا خداوند می فرماید:
78
فلا یامن مکرالله الا القوم الخاسرون؛ (سوره اعراف، آیه 99 ) از مکر و کیفر خدا ایمن نمی باشند مگر مردم زیانکار و بر بدترین افراد این امت
از رحمت و لطف خدا نومید مشو؛ زیرا خداوند می فرماید:
( انه لاییاس من روح الله الا القوم الکافرون؛ (سوره یوسف، آیه 87
از رحمت خدا نومید نمی باشند مگر کافران.
فصل سی ویکم: پاسخهای عامیانه
مسافت خاور و باختر
مسافت خاور و باختر را از امیرالمومنین علیه السلام پرسش نمودند؛ فرمود: مسیر یک روز خورشید.
حساب
از امیرالمومنین علیه السلام پرسیدند؛ چگونه خداوند با تمام خلق با آن همه زیادی که دارند محاسبه می کند؟ فرمود: همان گونه که آنان را
با آن همه کثرت روزی می دهد.
و نیز پرسیدند؛ چگونه خداوند با آنان حساب می کند و او را نمی بینند؟
فرمود: آن گونه که آنان را روزی می دهد و او را نمی بینند.
رزق
از حضرت علی علیه السلام پرسیدند؛ اگر مردی در اتاقی نگهداری شود روزیش از کجا به او می رسد؟ فرمود: از جایی که مرگ به سراغش
می آید.
فرق حق و باطل
امیرالمومنین علیه السلام فرمود: فاصله بین حق و باطل چهار انگشت است. معنای آن را از آن حضرت پرسیدند، امام چهار انگشت دست
خود را جمع نموده و میان گوش و چشم خود قرار داد، و آنگاه فرمود: باطل این است که بگویی شنیدم، و حق این است که بگویی دیدم.
فاصله آسمان و زمین
فاصله آسمان و زمین را از آن حضرت علیه السلام پرسیدند؛ فرمود: به قدر مد بصر، و دعای ستمدیده.
مزه آب
مزه آب را از آن حضرت علیه السلام پرسیدند؛ فرمود: آب طعم زندگی می دهد.
فصل سی ودوم: قواعد فقهی
ماهی بدون پولک
امیرالمومنین علیه السلام در کوفه بر استر رسول خدا صلی الله علیه و آله سوار شد و به بازار ماهی فروشان تشریف برد و به آنان فرمود:
نخورید و نفروشید از اقسام ماهی، آن قسمی را که پولک ندارد.
پرنده حرام گوشت
بپرهیزید از خوردن گوشت پرنده ای که سنگدان و چینه دان و خار پشت پا ندارد.
79
حیوان حرام گوشت
بپرهیزید از خوردن گوشت حیوان درنده ای که دندان نیش دارد و پرنده ای که دارای چنگال است.
صید
پرنده هرگاه قادر بر پرواز گردد صید است و برای هر کس که او را بگیرد حلال می باشد.
آلت ذبح
ذبح روا نمی باشد مگر به وسیله آهن. (وسیله ذبح باید از جنس آهن باشد).
استصحاب
هر کس نسبت به چیزی یقین داشته باشد، پس در آن شک کند باید طبق تفتیش عمل نماید، زیرا شک یقین را دفع نمی کند و آن را
نمی شکند.
نیت خیر
دو شتر از مردی فرار کرده، دیگری آنان را گرفته هر دو را به یک ریسمان، یکی از آن دو خفته شد و مرد ماجرا نزد امیر المومنین
علیه السلام مطرح گردید، آن حضرت گیرنده را ضامن نکرد و فرمود: او جز اصلاح قصدی نداشته است.
و در این باره نیز کلیاتی از عترت طاهرین آن حضرت علیه السلام وارد شده، چنانچه زراره می گوید: به خدا سوگند من هرگز کسی مانند
ابی جعفر امام محمد باقر ندید هام، زیرا از آن حضرت علیه السلام پرسیدم، پرندگان حلال گوشت چه نشانه ای دارند؟
فرمود: بخور گوشت پرنده ای را که به هنگام پرواز بالهایش را حرکت می دهد، و نخور گوشت پرنده ای را که در آن حال بالهایش رامی
گستراند پرسیدم، تخ مهایی که در جنگل می بینم کدام نوعش حلال و کدام نوعش حرام می باشد؟
فرمود: نخور آن را که دو طرفش مساوی است و بخور آن را که دو طرفش بزرگ و کوچک است.
و نیز ابن ابی لیلی نقل شده که می گوید: دو نفر که با هم نزاع داشتند به نزد من آمده، یکی از آنان گفت: این مرد این کنیز را به من فروخته
و هنگامی که او را برهنه نمودنم دیدم موی زهار ندارد و گمانم که در اصل خلقت چنین بوده است.
ابن ابی لیلی به وی گفت: مردم در این باره چاره جویی می کنند، تو از چه چیز کراهت داری؟!
مرد گت: اگر این عیب است به نفع من حکم کنی.
ابن ابی لیلی پاسخش را ندانست، به او گفت: صبر کن می روم برمی گردم و پاسخ تو را می گویم، که الان در شکم خود احساس ناراحتی
می کنم، سپس داخل خانه شد و از در دیگر خارج گردیده به نزد محمد بن مسلم رفت و مساله را به او در مطرح کرد و پرسید، آیا در این
باره از ابی جعفر امام محمد باقر حدیثی در نظر داری؟
محمد بن مسلم گفت: در این خصوص چیزی به خاطر ندارم، ولیکن یک اصل کلی از آن حضرت علیه السلام در نظرم هست که فرمود: هر
چه که از اصل خلقت زیاد یا کم باشد عیب است.
ابن ابی لیلی گفت: کافی است و آنگاه نزد آنان بازگشته، و حکم به عیب بودن آن نمود و نیز در کافی درباره آیه شریفه ان تبدوا الصدقات
فنعما هی، اگر به مستحقان انفاق صدقات آشکارا کنید کاری نیکوست.
از آن حضرت نقل شده است که فرمود: مقصود از آن زکات واجب است
راوی می گوید: گفتم پس مقصود از: وان تخفوها و توتوها الفقراء و اگر در پنهانی به فقیران آبرومند رسانید.
چیست؟
فرمود صدقات مستتحب و ائمه علیه مالسلام در فرائض اظهار نمودن را و در نوافل کتمان کردن و پوشیده نگهداشتن را مستحب
می دانسته اند.
80
و از جمله قواعد فقهی که از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل شده: لاضرر و الاضرار است، که آن بابی است از علم که هزار باب از آن
گشوده می شود، و داستان آن چنین است که: سمرة بن جندب درخت خرمایی در باغستانی متعلق به برای رفتن به سوی درخت خرمای
خود از منزل انصاری می گذشت و از او اجازه نمی گرفت انصاری نخست با زبانخوش به او تذکر داد و از او خواست تا موقع عبور از خانه اذن
بگیرد سمره برای رفتن به سوی درخت خرمای خود از منزل انصاری می گذشت و از او اجازه نمی گرفت.
انصاری نخست با زبان خوش به او تذکر داد و از او خواست تا موقع عبور از خانه اذن بگیرد سمره سربرتافت، و چون انصاری این بدید به نزد
رسول خدا صلی الله علیه و آله شکایت برد و جریان را عرضه داشت رسول خدا موضوع شکایت داشتن انصاری را از این کار خلاف سمره به
او پیغام داد و از او خواست تا به هنگام ورود استیذان نماید، سمره ابا کرد، تا این که رسول خدا در مقام قیمت گذاری درخت بر آمده ولی او
همچنان امتناع می ورزید تا این که حاضر شدند چند برابر قیمتش را به او بدهند ولی با هم قبول نکرد، سرانجام رسول خدا صلی الله علیه و
آله آن را با نخلی در بهشت مورد معاوضه قرار داد، سمره نپذیرفت، در این موقع رسول خدا صلی الله علیه و آله به انصاری رو کرده و فرمود:
برو درخت را بکن و آن را به نزد او بینداز فانه لاضرر ولاضرار، حقا که ضرر رساندن و زیر با ضرر رفتن روا نیست.
مؤلّف: جای شگفت نیست این که کسی دارای نفسی خبیث و سرشتی ناپاک باشد، آن همه پیشنهادات پیغمبر صلی الله علیه و آله را
نپذیرد.
و در تاریخ طبری در ضمن وقایع سال 50 آمده، زیاد حکم ولایت بصره را به سمره داد و او به کوفه آمد و هشت هزار نفر را کشت.
زیاد به او گفت: هیچ نترسیدی یک تن از آنان بی گناه باشد؟!
سمره پاسخ داد: از کشتن افرادی مانند آنان هیچ ترسی ندارم.
فصل سی وسوم: جنایات حیوانات
پیامبر در حق علی دعا کرد
گاو نری الاغی را کشته بود، این قضیه در زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله اتفاق افتاده، پس هنگامی که آن بزرگوار در میان جمعی از
اصحاب خود که ابوبکر و عمر نیز در میان آنان بودند، نشسته بود طرفین دعوی نزد آن حضرت آمده و نزاع خود را مطرح کردند. در این
موقع پیامبر خدا به ابوبکر رو کرده و فرمود: بین آنان داوری کن!
ابوبکر گفت: ضمانی نیست؛ زیرا حیوانی حیوان دیگر را کشته است.
پیامبر به عمر فرمود: تو بین آنان قضاوت کن! عمر گفتار ابوبکر را تکرار کرد.
رسول خدا صلی الله علیه و آله به علی علیه السلام رو کرد و فرمود: بین آنان حکم کن!
علی علیه السلام فرمود: اگر گاو در استراحتگاه الاغ داخل شده، صاحبان گاو ضامن الاغ هستند، و در صورت عکس ضامن نیستند.
در این هنگام رسول خدا صلی الله علیه و آله دست به سوی آسمان بلند کرد و فرمود: الحمدالله الذی جعل منی من یقضی بقضاء النبیین.
سپاس خدای را که قرار داد از خاندانم شخصی را که به قضاوتهای پیامبران داوری می کند. (فروع کافی، ج 7، ص 352 . تهذیب، ج 10 ، ص
229 . اتفاقی و تصادفی نیست که رسول خدا صلی الله علیه و آله در این قضیه و نظایر آن که در تاریخ و آثار کم هم نیستند ابتدا تبیین
حکم مسأله را به دیگران ارجاع نموده و آنگاه که عجز و خطای آنان از بیان حکم مسأله بر همه ظاهر گردیده پیامبر خدا صلی الله علیه و
آله قضاوت مسأله را از امیرالمومنین علیه السلام خواسته و سپس هم به صحت قضاوت آن حضرت و احیانا تخطئه دیگران تصریح و تاکید
نموده است، این نفی و اثبات از سوی پیامبر اکرم (ص) به روشنی مبین این مطلب است که تنها امیرالمومنین علیه السلام است که به علت
دارا بودن شرایط خلافت و جانشینی از رسول خدا (ص) و رهبری امت اسلام از حیث علم و عمل شایسته تصدی چنین مقام و منصب الهی
است، نه دیگران که کرارا خطا و اشتباه آنان در بیان حکم مسأله شرعیه بر همه کس آشکار و پدیدار گشته است، تا از این راه حق روشن
شود، و حجت بر مردم تمام گردد، و برای کسی عذری باقی نماند. لیهلک من هلک عن بینه و یحیی من حی عن بینه؛ تا هر که هلاک
شدنی است بعد از اتمام حجت هلاک شود و هر که لایق حیات ابدی است از اتمام حجت به حیات ابد رسد. سوره انفال، آیه 42 (مولف))
در اسلام ضرر نیست
81
دو نفر نزد عمر آمدند؛ یکی از آنان گفت: گاو این مرد شکم شترم را پاره کرده، عمر گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله جنایات بهائم را
موجب ضمان ندانسته است.
امیرالمومنین علیه السلام به عمر فرمود: رسول خدا فرموده: لا ضرر ولا ضرار یعنی در اسلام ضرر رسانیدن و تحمل ضرر روا نیست. در این
مورد اگر صاحب گاو گاوش را در راه شتر بسته ضامن شتر است، و گرنه ضامن نیست، و چون رسیدگی کردند دیدند صاحب گاو گاوش را از
روستا آورده و در راه شتر بسته است، پس عمر طبق فرموده آن حضرت حکم کرد و بهای شتر را از صاحب گاو گرفت و به صاحب شتر داد.
علی ستمگر نیست
هنگامی که امیرالمومنین علیه السلام از طرف رسول خدا صلی الله علیه و آله در یمن بود، روزی چند نفر بر آن حضرت وارد شده، نزاع خود
را چنین مطرح کردند: اسب یکی از آنان گریخته و به مردی لگد زده و او را کشته است. صاحب اسب گواه آورد که اسب، خود از خانه فرار
کرده است.
علی علیه السلام حکم به عدم ضمان نمود اولیای مقتول از یمن به نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمده و گفتند: علی در حق ما ظلم
نموده و خونبهای کشته ما را پایمال کرده است.
پیامبر صلی الله علیه و آله به آنان فرمود: علی ستمگر نیست، و برای ستم نمودن آفریده نشده است و ولایت و خلافت پس از من از آن
اوست، حکم و سخنش حق، و منکر ولایتش کافر است.
ضرر بر کشتزار
امیرالمومنین علیه السلام جنایات و آسیبهای حیوانات را که در روز بر کشتزار دیگران وارد می آوردند موجب ضمان نمی دانست، و می فرمود:
صاحب زراعت در روز خودش باید از زراعتش پاسداری کند، ولی ضررهای شبانه آنها را موجب ضمان صاحبان آنها می دانست.
جنایت سگ
علی علیه السلام جنایت روزانه سگ را موجب ضمان صاحب او می دانست ولی گاز گرفتن او را در شب موجب ضمان نمی دانست.
ضمانت اهل خانه
اگر با اجازه اهل خانه وارد خانه شدی و سگ خانه تو را گاز گرفت، آنان ضامن هستند، ولی اگر بدون اجازه وارد شدی ضامن نیستند.
حیوان سرکش
علی علیه السلام اولین حمله حیوان سرکش را موجب ضمان نمی دانست، ولی در نوبتهای بعد صاحبش را ضامن می کرد.
تفصیل
امیرالمومنین علیه السلام زیانهایی را که چارپایان در اثر پایمال کردن با دست و پا وارد می آوردند موجب ضمان صاحبانشان می دانست و
جنایاتی را که به واسطه لگد انداختن وارد می آوردند موجب ضمان نمی دانست مگر این که کسی حیوان را زده باشد (که زننده ضامن است).
ضمانت راکب، و قائد حیوان
امیرالمومنین علیه السلام راکب حیوان را ضامن زیانهای دست و پای حیوان می نمود. ولی قائد را تنها ضامن زیانهای پای حیوان می دانست
نه دست او.
82
حری مها
امیرالمومنین علیه السلام می فرمود: فاصله دو چاهی که برای آب دادن شتر حفر می شود چهل ذراع، و دو چاه آبیاری کشتزار شصت ذراع و
دو چشمه پانصد ذراع باید باشد.
و کوچه ای که مورد نزاع می باشد، هفت ذراع آن به کوچه اختصاص دارد.
قراردادها
مردی گوسفندی را ذبح کرده با دوستان خود شرط بست که اگر تمام گوسفند را بخورند مالی بدهکار نباشد ولی اگر چیزی از آن باقی
گذاشتند بدهکاری تمام بهای آن باشند.
امیرالمومنین علیه السلام به آنان فرمود شرطبندی درمورد خوردن مطلقا باطل است چه کم و چه زیاد، و از پرداخت غرامت جلوگیری نمود.
از حضرت رضا علیه السلام نقل شده که فرمود: کسی که با زنی ازدواج نماید و برای پدر زن مالی قرار دهد، اصل عقد صحیح است و آنچه که
برای پدر قرار داده باطل می باشد.
فصل سی وچهارم: تادیبات
نوعی داوری
دانش آموزانی نمونه های خط خود را خدمت حضرت امیر علیه السلام عرضه داشتند تا آن حضرت خوش خطترین آنها را انتخاب کند.
علی علیه السلام فرمود: این هم یک نوع داوری است، و جور در آن همانند جور در حکم است، و آنگاه به آنان فرمود: به معلم خود برسانید،
اگر در مقام تادیب، شما را بیش از سه ضربه بزند از او قصاص گرفته می شود.
کودک یتیم
کودک یتیم را مانند فرزند خودت ادب کن و از هر خطایی که به سبب آن فرزند خود را می زنی او را بزن.
تادیب قماربازان
امیرالمومنین علیه السلام از راهی می گذشت چند نفر را دید به بازی شطرنج مشغول بودند. امام علیه السلام به آنان فرمود: ما هذه التماثیل
التی انتم لها عاکفون؛ چیستند این تمثالهائی که شما بر آنها ایستاده اید؟
پس آنان را تادیب نموده، در آفتاب معلق نمود.
تنبیه
مردی را که استمناء کرده بود نزد امیرالمومنین علیه السلام آوردند. آن حضرت چنان بر دستش کوفت که دستش قرمز شده و آنگاه از بیت
المال به او زن داد.
از وظائف امام
امیرالمومنین علیه السلام می فرمود: بر امام واجب است که دانشمندان فاسق و پزشکان نادان، و کرایه دهندگان (مقصود کرایه دهندگان
حیوانات است) مفلس را حبس نماید.
جوان سفیه
جوان سفیه باید نگهداری شود تا عاقل گردد. و نیز فرمود: شخص بدهکاری که قرض خود را ادا نمی کند باید حبس شود، و چنانچه افلاس
او ثابت گردد او را آزاد می کنند تا مالی به دست آورده و دیون خود را ادا نماید. و کسی که بدهیهای خود را نمی دهد و طلبکارانش را سر
83
می دواند باید زندانی شود، و آنگاه او را وادار می کنند که داراییش را به نسبت دیونش بین طلبکارانش تقسیم کند، و اگر امتناع ورزد امام
این کار را می کند.
علاج
پسری بدون اجازه پدر ولیده (کنیزی که از مولایش فرزند دارد) پدر را به مردی فروخت، کنیز از مشتری پسر زایید. در این هنگام مولای
اول با مشتری به مخاصمت برخاست و گفت: این کنیز ولیده من است و پسرم بدون اجازه ام آن را به تو فروخته است، مشتری انکار می کرد،
خصومت به نزد حضرت امیر علیه السلام بردند.
امیرالمومنین علیه السلام به مولای اول فرمود: کنیز و پسرت را از مشتری بگیر. مشتری حضرت را سوگند داد تا برایش چاره ای کند علی
علیه السلام به او فرمود: جوان فروشنده (پسر مولای اول) را نزد خودت نگهدار تا پدرش معامله را امضا نماید؛ مشتری جوان را نگهداشت.
مولای اول به مشتری گفت: فرزندم را رها کن.
مشتری گفت: به خدا سوگند او را به تو نمی دهم مگر این که پسرم را به من رد نمایی.
مولای اول چون این بدید تنها معامله پسر مشتری را اجازه داد بدون مادر.
افسانه گو در مسجد
امیرالمومنین علیه السلام در مسجد مردی را دید افسانه گویی می کند، آن حضرت با تازیانه بر بدنش بنواخت و او را از مسجد بیرون کرد.
تازه مسلمان
مردی نصرانی را که تازه مسلمان شده و با او خوک بریان شده دیده بودند نزد حضرت علی علیه السلام آوردند.آن حضرت علیه السلام به او
فرمود: چرا مرتکب چنین خطائی شدی؟
گفت: بیمار شدم و به خوردن گوشت نیازمند گردیدم.
علی علیه السلام: چرا از گوشت بزغاله استفاده نکردی با اینکه داشتی. و آنگاه به او فرمود: اگر گوشت خوک را خورده بودی به تو حد می زدم.
ولی اکنون تو را تادیب می کنم. پس به قدری او را زد که بولش جاری گردید.
فریادرس آمد
در کامل جزری آمده: علی علیه السلام از قبیله همدان بیرون شد، در بین راه دو مرد را دید زد و خورد می کردند، آنان را از هم جدا نموده و
به راه خود ادامه داد، ناگهان صدای استغاثه ای شنید. امیرالمومنین علیه السلام به جانب او شتافت و می فرمود: فریادرس آمد. پس دو مرد را
دید که یکی از آنان از دیگری شکایت داشته و گفت: یا امیرالمومنین! پیراهنی به این مرد فروخته ام به هفت درهم و با او شرط کرده ام که
درهمهای سالم و بدون عیب به من تحویل دهد و او این درهمهای معیوب را به من داده است، و من از گرفتن آنها امتناع ورزیده از او
مطالبه دراهم سالم نمودم، پس سیلی به صورتم زد.
امیرالمومنین به زننده فرمود: چه می گویی؟گفت: راست می گوید.به او فرمود: به شرط خود وفا کن، و آنگاه به مضروب فرمود: قصاص بگیر!
مرد گفت: یا عفو کنم؟
امام علیه السلام فرمود: اختیار آن با خود توست.
و سپس به همراهان خود فرمود: بگیرید او را. پس مردی او را بر دوش گرفت و آن حضرت پانزده تازیانه به او زد و فرمود: این سزای هتک
حرمت توست نسبت به آن مرد.
84
فصل سی وپنجم: استناد به کتاب و سنت
دیه علقه
مردی ضربه ای بر شکم زنی وارد ساخت، زن بر اثر آن ضربه علقه ای (مقداری خون بسته) سقط کرد. حضرت امیر فرمود: آن مرد باید دیه
( علقه را در چهل دینار به زن بدهد، و این آیه شریفه را تلاوت نمود: ولقد خلقنا الانسان من سلاله من طین.... (سوره مومنون، آیه 11
به تحقیق انسان را از خلاصه گل بیافریدیم و سپس آن را در قرارگاهی استوار (رحم) قرار دادیم سپس آن نطفه را پاره خون بسته گرداندیم،
پس آن خون بسته را مانند گوشت جویده گردانیدیم، پس آن گوشت را استخوانهای گردانیدیم پس آن استخوانها را گوشت پوشانیدیم، پس
آفریدیم او را آفرینشی دیگر (او را به صورت انسانی در آورده و در او روح دمیدیم). پس بزرگ است خدایی که بهترین آفرینندگان است.
و آنگاه فرمود: دیه نطفه بیست دینار، و علقه چهل دینار، و مضغه شصت دینار، و استخوان پیش از تمام شدن خلقتش هشتاد دینار و جنین
کامل قبل از دمیدم روح صد دینار، و پس از دمیدن روح هزار دینار می باشد.
و پیش از این گذشت که آن حضرت علیه السلام در معنای اب و کلاله به آیات قرآن استدلال نمود، در قبال ابوبکر که از معنای آنها عاجز
ماند. و در قبال عمر نیز آن هنگام که خواست بر زنی که بطور اجبار تن به زنا داده بود حد جاری کند، آن حضرت به این آیه شریفه
استدلال نمود: فمن اضطر غیر باغ ولا عاد فلا اثم علیه. (سوره بقره، آیه 173 ) و نگذاشت به او حد بزند. و هنگامی که عثمان خواست زنی
را که پس از شش ماه فرزند زاییده بود حد بزند، آن حضرت علیه السلام به این دو آیه شریفه استشهاد نمود: و حمله و فصاله... (سوره
احقاف، آیه 13 ) والوالدات یرضعن... (سوره بقره، آیه 232 ) و نگذاشت به او حد بزند و گذشت استناد آن حضرت به آیات قرآن در معنای
جزء و سهم و حین و قدیم.
عمل مستحب
امیرالمومنین علیه السلام می فرمود: مستحب است مرد با همسر خود در شب اول ماه رمضان آمیزش نماید؛ زیرا خدای تعالی می فرماید: احل
لکم لیله الصیام الرفث الی نسائکم؛ (سوره بقره آیه 186 )حلال شده است از برای شما در شب ماه رمضان آمیزش با همسرانتان.
بازگشت سه عمل
سید رضی (ره) در خصائص آورده: امیرالمومنین علیه السلام فرمود: سه عمل است که بازگشت آنها به خود انجام دهنده آنها خواهد بود که
در قرآن کریم ذکر شده اند: ستم کردن، پیمان شکستن، مکر و تزویر. یا ایها الناس بغیکم علی انفسکم؛ (سوره یونس آیه 22 )ای مردم،
سرکشی و ستم کردن شما بر خود شماست.
و من نکث فانما ینکث علی نفسه؛ (سوره فتح، آیه 9 ) احاطه نمی کند نیرنگ بد، مگر به اهل خودش.
نعلین زرد
امیرالمومنین علیه السلام فرمود: نعلین زرد اندوه را کم می کند؛ زیرا خداوند می فرماید: انها بقره صفراء فاقع لونها تسر الناظرین؛ (سوره بقره،
آیه 68 ) گاوی است زرد که نظرکنندگان را شاد و مسرور می گرداند.
آزمایش الهی
امیرالمومنین علیه السلام بیمار شده بود، گروهی از آن حضرت عبادت نموده عرضه داشتند. چگونه صبح نمودی؟
فرمود: به بدی و شر.
گفتند: سبحان الله! آیا کسی همانند شما این گونه سخن می گوید؟!
آن حضرت علیه السلام فرمود: خدای تعالی می فرماید: و نبلوکم بالشر و الخیر فتنه والینا ترجعون؛ (سوره انبیاء آیه 34 ) یعنی: و ما شما را
به بد و نیک مبتلا کرده بیازمائیم (و به هنگام مرگ) به سوی ما بازگردید همانا خیر تندرستی و بی نیازی، و شر بیماری و فقر است، به
جهت امتحان و آزمایش.
85
عثمان برخاست
چند نفر از اهل حل (ساکنین خارج از محدوده و مقصود از حرم مکه معظمه تا مقدار مشخصی از اطراف آن می باشد) کبکی را صید نموده و
آن را پخته به عثمان که در حال احرام بود تقدیم نمودند، عثمان گفت: این صیدی است که ما خود آن را شکار ننموده ایم بلکه افرادی غیر
محرم آن را صید نموده برای ما آورده اند بنابر این خوردن آن برای ما بدون مانع می باشد. از آن میان مردی گفت: علی علیه السلام خوردن
چنین صیدی را جایز نمی شمرد.
عثمان کسی را به نزد آن حضرت فرستاد. علی علیه السلام با قیاف های خشمگین وارد گردید، عثمان به آن حضرت گفت: تو زیاد با ما
مخالفت می کنی؟
امیرالمومنین علیه السلام فرمود: یاد می کنم خدا را درباره کسانی از شما که بخاطر دارند مردی پنج تخم شتر مرغ نزد رسول خدا صلی الله
علیه و آله آورد و پیغمبر به وی دوازده نفر از صحابه رسول خدا بر آن گواهی دادند، در این موقع عثمان برخاست و داخل در خیمه گاه خود
گردید و طعام را برای اهل حل گذاشت.
سفر حج
فرمود: هرگاه کسی از شما بخواهد حج برود خودش در تهیه مقدمات سفرش اقدام نماید؛ زیرا خداوند می فرماید: ولو ارادوا الخروج لا عدواله
عده؛ (سوره توبه آیه 45 ) اگر آنان اراده خروج داشتند برای آنان ساز و برگی آماده می کردند.
فرمود: بپرهیزید از ارتکاب گناهان؛ زیرا هرگونه بلاء و فقری از گناه برخاسته می شود، حتی زخم و رنج و مصیبت. و خداوند می فرماید: و ما
اصابکم من مصیبه فبما کسبت ایدیکم و یعفوا عن کثیر. (سوره شوری آیه 29 ) آنچه برسد شما را از آفات، پس به سبب گناهانی است که
دستهای شما فراهم آورده و خداوند از بسیاری از گناهان در می گذرد.
احکام ناحق شریح
عبدالرحمن بن حجاج می گوید: حکم بن عتیبه و سلمه بن کهیل بر ابی جعفر علیه السلام (امام محمد باقر) وارد شده از آن حضرت از حکم
شاهد با سوگند پرسش نمودند.
امام علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله به وسیله آن حکم نموده و همچنین علی علیه السلام نزد شما در کوفه بدان حکم
نموده است، تا اینکه فرمود علی علیه السلام در مسجد کوفه نشسته بود ناگهان عبدالله بن قفل تمیمی در حالی که زرهی به همراه داشت بر
آن حضرت گذشت. علی علیه السلام به عبدالله گفت: این زره طلحه است که در روز بصره (جنگ صفین) از او ربوده شده است.عبدالله گفت:
به نزد شریح قاضی می رویم، رفتند، شریح به قضاوت نشست، امیرالمومنین فرمود:این زره طلحه است که در روز بصره از او ربوده شده است.
شریح: در این باره شاهد بیاور!علی علیه السلام امام حسن را آورده بر آن گواهی داد.
شریح: با گواهی یک نفر حکم نمی کنم مگر این که دیگری با او باشد.
حضرت علی قنبر را آورد و او بر آن گواهی داد.
شریح: قنبر برده است و شهادتش نافذ نیست.
علی علیه السلام خشمگین شده به قنبر فرمود: بگیر زره را که این مرد (شریح) سه بار قضاوت به ناحق نمود. در این موقع شریح تکانی
خورده و به آن حضرت عرضه داشت: من پس از این، هیچ وقت بین دو نفر قضاوت نخواهم کرد مگر این که علت سه بار قضاوت ناحق مرا به
من بگویید. امیرالمومنین به او فرمود: وای بر تو! هنگامی که طرح دعوا کردم گفتی: گواه بیاور با این که رسول خدا صلی الله علیه و آله
فرموده مال ربوده شده هر جا که یافت شود بدون اقامه گواه گرفته می شود، پس من گفتم: شاید او این حدیث رسول خدا را نشنیده، آنگاه
حسن را آوردم و بر آن گواهی داد، پس گفتی: او یک شاهد است و من با شهادت یک شاهد حکم نمی کنم، با این که رسول خدا صلی الله
علیه و آله با یک شاهد و سوگند، حکم نموده است. سپس قنبر را آوردم و گواهی داد، پس گفتی: او برده است و من با گواهی برده حکم
86
نمی کنم، با این که گواهی برده اگر عادل باشد پذیرفته است. و آنگاه فرمود: وای بر تو! امام مسلمین بر امور بزرگتر مسلمین مامون و مورد
اعتماد است.
فصل سی وششم: استدلال به کتب آسمانی
نوعی مجازات
روزی حضرت امیر علیه السلام در مسجد کوفه نشسته بود، در این هنگام چند نفر را که در روز ماه رمضان افطار کرده بودند نزد آن حضرت
آوردند.
علی علیه السلام از آنان پرسید: آیا شما در روز ماه رمضان غذا خورده اید؟
بله.
یهودی هستید؟
نه.
نصرانی هستید؟
نه.
پس چه دینی دارید که مخالف دین اسلام است؟
مسلمان هستیم.
پس مسافرید؟
نه.
آیا بیماری دارید که موجب افطار شما شده و ما از آن اطلاعی نداریم زیرا خدای تعالی می فرماید: بل الانسان علی نفسه بصیره.
هیچ بیماری نداریم.
امیرالمومنین علیه السلام تبسم نمود و به آنان فرمود: به یگانگی خداوند و رسالت محمد صلی الله علیه و آله گواهی می دهید؟
یگانگی خدا را قبول داریم ولی محمد را نمی شناسیم.
محمد فرستاده خداست.
ما پیامبری او را قبول نداریم.
اگر بر پیامبری محمد گواهی ندهید شما را به قتل خواهم رساند.
هر چه می خواهی بکن.
در این موقع امیرالمومنین علیه السلام به مامورین انتظامی دستور داد آنان را به خارج کوفه برده و دو گودال نزدیک هم حفر نموده و با
روزنه ای آنها را به هم ارتباط دهند، و آنگاه به آن گروه فرمود: شما را به وسیله دود خواهم کشت.
گفتند: هرچه می خواهی بکن همانا حکم تو تنها در این دنیاست. در این موقع امام علیه السلام آنان را به آرامی در میان گودال انداخت و
آنگاه دستور داد در گودال دیگر آتش افروختند و پیوسته بر ایشان بانگ می زد چه می گوئید آیا از عقیده خود برگشته اید یا نه؟
می گفتند: هر چه می خواهی انجام بده، تا این که به وسیله دود کشته شدند.
این خبر در گوشه و کنار و در شهرها منتشر گردید و مردم درباره آن سخن ها می گفتند. تا اینکه یک روز که آن حضرت در مسجد تشریف
داشت، مردی یهودی از اهل مدینه که یهودیان مدینه به بزرگی و دانایی او و پدرانش معتقد بودند با گروهی از بستگانش وارد کوفه شده و
مستقیما به طرف مسجد جامع کوفه رهسپار گردیده در بیرون مسجد بار انداختند، و به آن حضرت علیه السلام پیغام دادند که ما قومی از
یهود هستیم که از حجاز آمده با شما گفتگویی داریم آیا شما به نزد ما می آیید، یا ما بر شما وارد شویم؟
امیرالمومنین علیه السلام خود به طرف آنان از مسجد بیرون رفت و می فرمود: به زودی وارد مسجد خواهند شد (یعنی مسلمان می شوند).
پس به ایشان فرمود: مطلب شما چیست؟
87
بزرگشان گفت: ای پسر ابیطالب! این چه بدعتی است که در دین محمد گذارده ای؟
حضرت فرمود: چه بدعتی؟
یهودی گفت: شنید هایم گروهی را که به یگانگی خداوند اقرار داشته ولی نبوت محمد را منکر بوده اند با دود کشته ای.
امیرالمومنین به وی فرمود: تو را سوگند می دهم به حق نه آیه ای که در کوه طور بر موسی علیه السلام نازل گردیده، و به حق کنائس
پنجگانه قدس... آیا می دانی که پس از وفات موسی کسانی را نزد یوشع بن نون آورده که معترف به یگانگی خداوند بودند ولی نبوت موسی
را قبول نداشتند یوشع آنان را به همین ترتیب به قتل رساند؟
یهودی گفت: می دانم.
در این هنگام یهودی گفت: گواهی می دهم که تو صاحب سر و رازدان موسی هستی. پس یهودی کاغذی از قبای خود بیرون آورد و به
دست آن حضرت داد. علی علیه السلام کاغذ را باز نموده و آن را نگاه کرد و سپس گریست.
یهودی گفت: چرا گریه می کنی؟ این کاغذ که به خط سریانی است و تو عرب هستی مگر خط آن را می دانی؟
فرمود: آری، اسم من در آن نوشته شده.
یهودی گفت: اسمت را به من نشان بده و بگو نام تو به لغت سریانی چیست؟
آن حضرت اسم خود را به او نشان داد و فرمود: نام من به سریانی الیا می باشد.
یهودی گفت: گواهی می دهم که تو پس از پیغمبر صلی الله علیه و آله اولی هستی به مردم از جهانهایشان. و همگی آنان با آن حضرت بیعت
نموده، وارد مسجد شدند.
علی علیه السلام فرمود: سپاس خدای را که هرگز مرا فراموش نکرده، و نام مرا در طومار نیکان، ثبت نموده است.
مؤلّف: از این خبر، دو مطلب استفاده می شود: یکی عدم جواز دخول اهل کتاب در مساجد، و دیگری جواز قتل منکر نبوت پیغمبر صلی الله
علیه و آله ولو آن که موحد باشد.
خبر دادن از کتب ادیان دیگر
شیخ مفید (ره) در ارشاد آورده: گروهی از علمای یهود نزد ابوبکر آمده تا این که آورده و آنگاه به محضر امیرالمومنین علیه السلام شرفیاب
شدند، آن حضرت به آنان فرمود: آیا نه چنین است که در بعضی از کتابهایتان آمده که روزی موسی بن عمران نشسته بود، ناگهان فرشته ای
از مشرق به نزد او آمد... تا آخر خبر به تفصیلی که از فصل 10 گذشت.
فصل سی وهفتم: حکم بر خلاف دیگران
گرمابه
حضرت علی علیه السلام و عمر داخل در گرمابه شدند، عمر گفت: بدجائی است گرمابه! رنج و زحمتش زیاد، و حیا، و عفتش کم می باشد.
حضرت امیر علیه السلام به او فرمود: بلکه آن خوب جایی است، چرک و آلودگی بدن را می زداید و آتش را به یاد می آورد.
لذیذترین گوشت ها
در حضور عمر سخن از گوشت به میان آمد. عمر گفت: پاکیز هترین گوشتها گوشت مرغ است.
امیرالمومنین علیه السلام فرمود: مرغ بسان خوک پرندگان است، پاکیز هترین گوشتها گوشت جوجه ای است که به پرواز در آمده یا قریب به
آن باشد.
عثمان مخالفت کرد
هنگامی که عمر از دنیا رفت و او را کفن نمودند، حضرت امیر علیه السلام برای نماز خواندن بر او محاذی سر او ایستاد و عثمان محاذی
پاهایش.
88
علی علیه السلام به عثمان فرمود: اینجا که من ایستاده ام درست است.
عثمان گفت: بلکه اینجا که من ایستاده ام، در این هنگام عبدالرحمن بن عوف گفت: چقدر زود پس از مرگ عمر اختلاف کردید، پس به
صهیب رو کرده و گفت: خودت بر جنازه عمر نماز بخوان همان گونه که او تو را به عنوان پیشوای نمازهای فریضه مسلمین برگزیده بود.
بخیل از ظالم معذورترست
مردی می گفت: بخیل از ظالم معذورترست. حضرت امیر علیه السلام سخنش را شنید پس به او فرمود: چنین نیست؛ زیرا شخص ظالم، توبه
و استغفار می کند و اموال مردم را به صاحبانشان رد می نماید و ذمه اش بری می شود، ولی بخیل آنگاه که بخل ورزد نه زکات می دهد، نه به
فقیری کمک می کند و نه صله رحم بجا می آورد، و نه از مهمانی پذیرایی می نماید. و حرام است بر بهشت که بخیل در آن داخل گردد.
عمل اهل باطل
اصبغ بن نباته می گوید: هرگاه امیرالمومنین علیه السلام سر از سجده دوم بر می داشت اندکی می نشست و آنگاه برمی خاست. عده ای عرضه
داشتند: یا امیرالمومنین! پیش از شما ابوبکر و عمر چنین نمی کردند، بلکه بعد از سجده یکراست بر می خاستند.
آن حضرت علیه السلام فرمود: این عمل اهل باطل است؛ زیرا این رفتار بر عظمت و توقیر نماز می افزاید.
قبر هود و یهودا
در صفین نصر آمده: اصبغ بن نباته می گوید در نخیله قبر بزرگی بود که یهودیان، مردگان خود را در اطراف آن به خاک می سپردند، علی
علیه السلام پرسید؛ مردم درباره این قبر چه می گویند؟
امام حسن گفت: می گویند قبر هود پیامبر است، آنگاه که قومش از اطاعت او سربرتافتند بدین سرزمین آمده و در اینجا وفات نموده است.
امیرالمومنین علیه السلام فرمود: دروغ می گویند، حقا که من نسبت به این قبر از آنان آگاهترم، این قبر یهودا پسر بزرگ یعقوب است، آنگاه
فرمود: آیا در این نواحی شخص مطلعی پیدا می شود؟ گفتند: بله.
پیرمرد کهنسالی را به نزد آن حضرت آوردند. امام به او فرمودند: منزل تو کجاست؟
گفت: در ساحل دریا.
فرمود: فاصله اش با کوه سرخ چقدر است؟
گفت: به آن نزدیک است.
فرمود: قوم تو درباره آن چه می گویند؟
گفت: می گویند قبر ساحری است.
فرمود: خلاف می گویند، آن قبر هود است و این قبر یهودا. آنگاه فرمود: در روز قیامت هفتاد هزار نفر از پشت شهر کوفه با چهره هایی تابان
همچون مهر و ماه محشور شده بدون حساب داخل در بهشت می شوند.
مولف: در اینجا مناسب است داستان دلالت آن بزرگوار را از قبر دانیال پیغمبر و دو دختر تبع که برای عمر و ابوبکر بیان فرموده نقل کنیم
(اگر چه از موضوع این فصل خارجند).
در تاریخ اعثم کوفی آمده: هنگامی که ابوموسی اشعری شهر شوش را فتح نمود در آنجا اتاقی قفل شده دید، دستور داد قفل را شکستند،
پس در میان اتاق سنگ بزرگی به شکل قبری دید که در میان آن جسدی که باطلا کفن شده بود مشاهده نمود، ابوموسی از بلندی قد آن
جسد در شگفت شده از اهل آنجا از هویت آن پرسش نمود؛ گفتند: او مرد درستکاری بوده که در عراق می زیسته و عراقیها به وسیله او از
خدا طلب باران می نموده اند، از قضا در سالی ما دچار خشکی و بی بارانی شدیدی شده او را از عراقیها درخواست نمودیم تا نزد ما بیاید و
برای ما طلب باران کند. ولی آنان از فرستادن وی امتناع ورزیدند از ترس این که مبادا او را بازنگردانیم و لذا ما پنجاه نفر به عنوان گروگان
نزد آنان فرستادیم تا او را بفرستند پس او را فرستادند و برای ما طلب باران نمود و خداوند به وسیله دعای او برای ما گشایش نمود، و ما از
پنجاه نفر خود صرفنظر کرده او را در همین جا نگهداشتیم تا این که نزد ما وفات نمود. ابوموسی جریان را به عمر نوشت، عمر چگونگی و
89
صحت و سقم این داستان را از صحابه پرسش نمود، هیچ کس در این رابطه اطلاعی نداشت بجز امیرالمومنین علیه السلام که فرمود: این
دانیال است که از پیامبران الهی بوده و در زمان پادشاهی بخت النصر و شاهانی دیگر می زیسته، و شرح زندگانی او را تا زمان مرگش بیان
داشت. و به عمر فرمود: به ابوموسی بنویس جسد را بیرون آورده و در جایی به دور از دسترس اهل شوش دفن نماید. عمر جریان را به
ابوموسی نوشت ابوموسی دستور داد رودخانه را (که از کنار شهر می گذشت) خشک نموده و قبری در وسط آن حفر و دانیال را در آن دفن
کنند و آنگاه آن را با سنگهای بزرگ، مستحکم نموده آب را بر روی آن جاری ساخت. و در مناقب از ابوبصیر از امام صادق علیه السلام نقل
کرده که فرمود: در زمان خلافت ابوبکر قومی می خواستند مسجدی در ساحل عدن بنا کنند، و آنگاه که از ساختمان مسجد فارغ می شدند
بنا فرو ریخت، آنان به نزد ابوبکر آمده قصه خود را بیان داشته و از او چاره جویی نمودند. ابوبکر برای مردم خطبه خواند و آنان را سوگند
داد که اگر کسی در این باره مطلبی می داند بگوید. امیرالمومنین علیه السلام به آنان فرمود: در قسمت راست و چپ آن موضع از سمت قبله
زمین را حفر نموده به دو قبر می رسید که بر روی آنها نوشته است: من رضوی هستم و خواهرم حبی که به خدای عزیز جبار شرک
نورزیده ایم. و بدن آنان برهنه است، پس آنان را غسل داده کفن نموده بر آنان نماز گزارده به خاکشان بسپارید و سپس مسجدتان را بنا
کنید که بر جا خواهد ماند. پس طبق فرموده آن حضرت علیه السلام عمل کرده آن را صادق یافتند.
حکم طلاقهای سابق
عمر درباره زنی که شوهرش یک بار یا دو بار او را طلاق داده و آنگاه مرد دیگری با وی ازدواج نموده و او را طلاق داده و یا مرده، و پس از
انقضای عده اش شوهر اول او را به عقد در آورده، تعداد طلاقهای سابقش را به حساب می آورد (یعنی اگر مثلا در سابق یک بار او را طلاق
داده بود، حال می توانست فقط دو بار او را طلاق دهد نه بیشتر و...).
امیرالمومنین علیه السلام می فرمود: سبحان الله! آیا ازدواج با شوهر دیگر (یعنی محلل) سه دفعه طلاق (شوهر سابق) را از بین می برد ولی
یک دفعه را از بین نمی برد؟!
فصل سی وهشتم:مدعی بین دو محذور
زنی نزد حضرت امیر علیه السلام آمده گفت: شوهرم با کنیز زنا می کند.علی علیه السلام به وی فرمود: اگر راست می گویی شوهرت را سنگسار
می کنیم، و اگر دروغ می گویی تو را تازیانه می زنیم؛ زیرا به شوهرت تهمت زده ای.
زن گفت: مرا به نزد اهلم بازگردانید که درونم از غیظ و غیرت؛ چون آتش می جوشد.
فصل سی ونهم: اقرار
اقرار ضمنی
مردی غلام خود را نزد حضرت امیر علیه السلام برد و گفت: این غلام من بدون اجازه ام ازدواج کرده است.
حضرت به او فرمود: آنان را از هم جدا کن.مولا به غلام رو کرده و گفت: ای دشمن خدا زنت را طلاق بده!
امیرالمومنین علیه السلام فرمود: تو چه گفتی؟
مولا: گفتم زنت را طلاق بده.علی علیه السلام به غلام رو کرده و به او فرمود: تو الان اختیار داری، می خواهی زنت را طلاق ده و می خواهی او
را بگذار.
مولا گفت: یا امیرالمومنین! چگونه حقی را که متعلق به من بود به دیگری واگذار نمودی؟
فرمود: درست است ولی آن به اقتضای اقرار خودت بود؛ زیرا وقتی که به غلام گفتی زنت را طلاق بده به ازدواج او اقرار کرده ای.
90
استنباط از وصیت
مردی ده هزار درهم به شخصی داد و به او وصیت کرد موقعی که پسرم بزرگ شد آنچه را که از آنها دوست داری به او بده. و چون پسر
موصی بزرگ شد، وصی نزد حضرت امیر علیه السلام رفت و وصیت موصی را بیان داشت و گفت: حالا چقدر باید به فرزند موصی بدهم؟
علی علیه السلام مایل هستی چقدر به او بدهی؟
هزار درهم.
حالا نه هزار درهم که دوست داشته ای برای خودت بگذاری به او بده و هزار درهم برای خودت بگذار.
و گذشت در فصلهای قبلی این که مرد و زنی را نزد عمر آورده، مرد به زن گفته بود: ای زناکار! و زن به او گفته بود: تو از من زناکارتری، و
عمر خواست به هر دو حد بزند پس امیرالمومنین علیه السلام به او فرمود: بر مرد، حدی نیست و زن مستحق دو حد است؛ حد افتراء و حد
زنا به علت اقرار او به زنا؛ زیرا وقتی به مرد گفته تو از من زناکارتری؛ یعنی من هم زناکارم ولی کمتر از تو.
فصل چهلم: حکم از روی لوازم خفی
این حکم خداست
رسول خدا صلی الله علیه و آله از مردی اعرابی، ماده شتری به چهار صد درهم خریداری نموده بود، و هنگامی که اعرابی پول را تحویل
گرفت، فریاد بر آورد: درهمها و شتر، مال من است. اتفاقا ابوبکر از آنجا عبور می کرد، پیامبر به ابوبکر فرمود: بین من و اعرابی قضاوت کن!
ابوبکر گفت: اعرابی از شما گواه می خواهد. عمر نیز از آنجا عبور می کرد و سخنان ابوبکر را در آن باره تکرار نمود. در این موقع علی
علیه السلام از دور نمایان گردید، پیامبر صلی الله علیه و آله به اعرابی فرمود: قبول داری این جوان که می آید بین ما قضاوت کند؟
گفت: بلی.
حضرت علی آمد، اعرابی ادعای خود را مطرح کرد.
امیرالمومنین علیه السلام به اعرابی فرمود: شتر را به پیامبر تسلیم کن!
اعرابی اعتنا نکرد تا این که آن حضرت سه بار گفتار خود را تکرار نمود ولی نتیج های نبخشید، در این هنگام علی علیه السلام اعرابی را با یک
ضربه شمشیر، دور کرد. پس اهل حجاز گفتند: که با آن ضربه، سر او را پراند و اهل عراق گفتند: عضوی از او را قطع کرد.
و آنگاه علی علیه السلام به پیامبر عرضه داشت: یا رسول الله! ما شما را در وحی تصدیق می کنیم چگونه در چهار صد درهم تصدیق
ننمائیم؟!.
و در خبری آمده: که پیغمبر صلی الله علیه و آله به ابوبکر و عمر رو کرده و به آنان فرمود: این حکم خداست نه آنچه که شما به آن حکم
کردید.
مؤلّف: گرچه امیرالمومنین علیه السلام از صنایع حیرت آور خدا و نفس پیغمبر است و محال است که آن دو و دیگران به مقام و منزلت او
برسند همچون ثری و ثریا الا این که آنان به قدر سایر صحابه پیغمبر صلی الله علیه و آله هم توجه نداشته اند. و این خزیمه بن ثابت است
که در نظیر چنین قضیه ای برای پیامبر گواهی نادیده داد، و پیامبر به وی فرمود: چگونه گواهی نادیده می دهی؟
عرضه داشت: یا رسول الله! ما شما را در وحی و اخبار آسمانی تصدیق می کنیم، چگونه ممکن است در خبرهای زمین تصدیق ننمائیم. پس
رسول خدا صلی الله علیه و آله گواهیش را پذیرفت و یک شهادتش را جای دو شهادت قرار داد و به همین جهت ذوالشهادتین لقب یافت.
داستان قدامه
قدامه بن مظعون، شراب نوشید، عمر تصمیم گرفت بر او حد جاری کند، قدامه به عمر گفت: حد بر من روا نیست. زیرا خداوند در قرآن
مجید می فرماید: لیس علی الذین آمنوا و عملوا الصالحات جناح فیما طعموا بر آنان که ایمان آورده اند و کردار شایسته انجام داده اند، گناهی
نیست در آنچه خورده اند، هرگاه بپرهیزند و ایمان بیاورند و کارهای شایسته بکنند.
پس عمر از او صرفنظر کرد. امیرالمومنین علیه السلام این را شنید نزد عمر رفت و به وی فرمود: چرا به قدامه حد نزدی؟
91
عمر: قدامه این آیه را برایم خواند و خود را از مصادیق آن دانست.
علی علیه السلام: قدامه از مصادیق این آیه نیست؛ زیرا کسانی که ایمان آورده و کردار نیک انجام می دهند هرگز حرامی را حلال نمی شمرند،
اینک قدامه را برگردان و او را از آن گفتارش توبه بده و براو حد جاری کن.و اگر توبه نکرد او را به قتل برسان؛ زیرا از اسلام خارج شده است.
عمر به خود آمد و قدامه را طلبید، و چون قدامه از جریان باخبر شد نزد عمر اظهار ندامت و توبه کرد و عمر از حکم قتلش درگذشت و
آنگاه که خواست به او تازیانه بزند مقدارش را نمی دانست، باز از آن حضرت راهنمایی خواست.
علی علیه السلام به او فرمود: حدش هشتاد تازیانه است؛ زیرا کسی که شراب نوشد مست می شود، و در آن هنگام هذیان می گوید و به مردم
تهمت می زند و حد تهمت، هشتاد تازیانه است. پس عمر طبق دستور آن حضرت عمل کرد.
تفصیلی درباره فدا دادن
اصبغ بن نباته می گوید: امیرالمومنین علیه السلام درباره یاران خود که در دست کفار اسیر شده بودند حکمی دقیق فرمود، که هر کدام از
آنان را که زخم در پشت سر داشت از او فدا نمی داد و می فرمود: او از جنگ فرار کرده است. و هر کدام را که از پیشرو زخم داشت برای او
فدا می داد و آزادش می کرد .
نشانه جهاد کنندگان
حضرت امیر علیه السلام در جنگ جمل و صفین و نهروان در میان یاران کشته خود به دقت نظر می کرد و بر کسی که از پشت سر زخم
داشت نماز نمی خواند و می فرمود: او از جهاد در راه خدا فرار کرده و بر کسی که از پیشرو زخم داشت نماز بجای می آورد و او را به خاک
می سپرد.
فصل چهل ویکم: رازهای پنهان
زن بدکار
ام قیان، زنی پاکدامن بود، او در زمان خلافت امیر مومنان علی علیه السلام زندگی می کرد. روزی مردی از اصحاب حضرت علی به نزد ام قیان
رفته وی را افسرده خاطر دید، از او سبب پرسید؛ وی گفت: کنیزی آزاد شده داشته ام از دنیا رفته او را دفن نموده ام و زمین دوبار او را
بیرون انداخته است. پس نزد امیرالمومنین علیه السلام رفته و او را از ماجرا خبر دادم. آن حضرت فرمود: زمین یهودی و نصرانی را در خود
نگه می دارد چگونه آن زن را نمی پذیرد. علتی جز این ندارد که بندگان خدا را به عقوبت خداوند یعنی آتش عذاب نموده است. سپس فرمود:
اما اگر مقداری از خاک قبر مسلمانی در قبرش ریخته شود، آرام می گیرد، و چون چنین کردند قرار گرفت. ا مقیان می گوید: من از حال زن
پرسش نمودم معلوم شد که او زنی بدکاره بوده و فرزندانی که از راه زنا زاییده در تنور آتش انداخته، سوزانده است.
اثر وضعی
غلامی را نزد عمر آوردند، غلام، مولای خود را کشته بود، عمر دستور داد او را بکشند. امیرالمومنین علیه السلام از قضیه خبردار گردیده
غلام را به حضور طلبید و به او فرمود: آیا مولایت را کشته ای؟
غلام: آری.امیرالمومنین علیه السلام: چرا؟
غلام: با من عمل خلاف نمود.
علی علیه السلام از اولیای مقتول پرسید؛ آیا کشته خود را به خاک سپرده اید؟
گفتند: آری.
فرمود: چه وقت؟
گفتند: همین الان.
حضرت امیر به عمر رو کرده و فرمود: غلام را بازداشت کن و او را عقوبت نده و به اولیای مقتول بگو پس از سه روز دیگر بیایند.
92
چون پس از سه روزه آمدند، علی علیه السلام دست عمر را گرفت و به اتفاق اولیای مقتول به جانب گورستان رهسپار شدند، و چون به قبر
آن مرد رسیدند، آن حضرت به اولیای مقتول فرمود: این قبر کشته شماست؟ گفتند: آری.
فرمود: آن را حفر کنید! آن را حفر کردند تا به لحد رسیدند آنگاه به آنان فرمود: میت خود را بیرون بیاورید، آنها هر چه نگاه کردند جز کفن
میت چیزی ندیدند. جریان را به آن حضرت عرضه داشتند.
امیرالمومنین علیه السلام دوبار تکبیر گفت و فرمود: به خدا سوگند نه من دروغگو هستم و نه کسی که به من خبر داده است، شنیدم از
رسول خدا صلی الله علیه و آله که فرمود: هر کس از امتم که کردار قوم لوط را مرتکب شود، پس از مردن سه روز بیشتر در قبر نمی ماند و
زمین او را به قوم لوط که به عذاب الهی هلاک شدند می رساند، و در روز قیامت با آنان محشور می گردد.
تاثیر استخوان
جوانی نزد عمر رفت و میراث پدر را از او طلب کرد و اظهار داشت که او هنگام فوت پدرش در مدینه کودکی بوده است. عمر بر او فریاد زد
و او را دور نمود. جوان از نزد عمر بیرون رفت و از دست او تظلم می کرد. اتفاقا حضرت امیر علیه السلام به جوان رسید و چون از قضیه آگاه
شد به همراهان خود فرمود: جوان را به مسجد جامع بیاورید تا خودم در ماجرایش تحقیق کنم.
جوان را به مسجد بردند. علی علیه السلام از او سوالاتی کرد و آنگاه فرمود: چنان درباره شما حکم کنم که خداوند بزرگ به آن حکم نموده و
تنها، برگزیدگان او بدان حکم می کنند سپس بعضی از اصحاب خود را طلبیده به آنان فرمود: بیایید و بیلی نیز همراه بیاورید، می خواهیم به
طرف قبر پدر این کودک برویم. چون رفتند، آن حضرت به قبری اشاره کرد و فرمود: این قبر را حفر کنید و ضلعی از اضلاع بدن میت را
برایم بیاورید، و چون آوردند حضرت آن را به دست کودک داد و به وی فرمود: این استخوان را بو کن. کودک از استخوان بو کشید، ناگهان
خون از دو سوراخ بینی او جاری شد، علی علیه السلام به کودک فرمود: تو پسر این میت هستی.
عمر گفت: یا علی! با جاری شدن خون، مال را به او تسلیم می کنی؟
حضرت فرمود: این کودک سزاوارترست به این مال از تو و از سایر مردم و آنگاه به حاضران دستور داد استخوان را بو کنند، و چون بو
کشیدند، هیچ گونه تاثیری در آنها نگذاشت و دوباره کودک از آن بو کشید و خون زیادی از بینی او خارج شد، پس مال را به کودک تسلیم
نمود و فرمود: به خدا سوگند نه من دروغگو هستم و نه آن کسی که این اسرار را به من آموخته است.
آب فرات
حضرت امیر علیه السلام می فرمود: اگر اهل کوفه اولین غذای نوزادان خود را آب فرات قرار می دادند، فرزندانشان از شیعیان ما می شدند.
(فروع کافی، ج 6، ص 389 ، حدیث 5. شاهد بر فرمایش آن حضرت (ع) این که کوفه از بدو تاسیسش مرکز شیعه بوده و حاکمان جبار در
طول تاریخ نتوانسته اند شیعه را از آن دیار قلع و قمع کنند. (مولف))
اتمام حجت علی
هنگامی که حضرت امیر علیه السلام به جنگ جمل می رفت، چون به نزدیکی بصره رسید، بصری ها کلیب جرمی را نزد آن حضرت
فرستادند تا معلوم کند که آیا آن حضرت بر حق است یا نه؟ تا شک و تردید از آنان برطرف گردد.
امیرالمومنین علیه السلام کلیب را از برنامه ها و هدف خود آگاه ساخت و کلیب دانست که آن حضرت بر حق است. در این موقع علی
علیه السلام به او فرمود: با من بیعت کن!
کلیب گفت: نمی توانم؛ زیرا من فرستاده قومی هستم و بدون اجازه آنان نمی شود با شما بیعت کنم.
حضرت امیر به او فرمود: حالا به من بگو اگر این گروه تو را در پی آب و گیاه می فرستادند و تو سرزمین مناسبی پیدا می کردی و به آنان
خبر می دادی و ایشان با تو مخالفت نموده به محل خشکی می رفتند باز هم از آنان پیروی می کردی؟
کلیب: هرگز.
علی علیه السلام اکنون دستت را برای بیعت به سوی من دراز کن.
93
کلیب می گوید: به خدا سوگند پس از آن که حجت را بر من تمام کرد دیگر نتوانستم امتناع ورزم، پس با آن حضرت بیعت کرد.
زیان زدن به خود
امیرالمومنین علیه السلام مردی را دید که به منظور زیان رساندن به دشمن خود در کاری می کوشید که ابتدا زیانش به خودش می رسید.
پس به او فرمود: تو مانند کسی هستی که نیزه به پهلوی خود می کند تا ردیف خود را بکشد.
مؤلّف: عداوت و دشمنی گاهی به حدی می رسد که مصداق فرمایش آن حضرت می شود مانند عداوت عبدالله بن زبیر با مالک اشتر که در
مبارزه جنگ جمل، آنگاه که هر دو بر زمین افتاده و مالک بر روی سینه عبدالله نشست، عبدالله فریاد برآورد: مرا و مالک را بکشید!
مالک می گوید: تنها سبب نجات من این شد که عبدالله مرا به مالک معرفی می نمود و من نزد مردم به اشتر معروف بودم و اگر مرا به اشتر
معرفی می نمود حتما مرا می کشتند، و سپس می گوید: به خدا سوگند من از سادگی او بسی در شگفت بودم که کشتن من با کشتن خودش
چه سودی برایش داشت.
فصل چهل ودوم: فلسفه حکم
دین ملحد
امیرالمومنین علیه السلام شهادت دو مرد عادل را بر کفر شخص کافر می پذیرفت و شهادت هزار نفر را بر برائت او رد می کرد و می فرمود:
دین ملحد، پنهان است و با گواهی دو نفر ثابت می شود.
آثار شراب نوشی
از امیرالمومنین علیه السلام پرسیدند، شما معتقدید که شراب نوشیدن از زنا و دزدی بدترست؟
آن حضرت فرمود: آری، زیرا کسی که زنا می کند بسا مرتکب گناه دیگری نشود، ولی کسی که شراب نوشید هم زنا می کند هم دزدی
می کند، هم مرتکب قتل حرام می شود، و هم نماز نمی خواند.
حد شارب الخمر
امیرالمومنین علیه السلام می فرمود: کسی که شراب نوشد مست می شود و در آن حال هذیان می گوید و به مردم تهمت می زند، پس شارب
الخمر را به اندازه تهمت زننده تازیانه بزنید.
عمر اعتراف کرد
چند نفر شامی در حال احرام، پنج تخم شتر مرغ، بریان کرده و خوردند پس از آن گفتند: ما محرم بودیم و این عمل برایمان حرام بود،
چون به مدینه آمدند مسأله را از عمر پرسیدند، عمر پاسخش را ندانست و به آنان گفت: چند نفر از اصحاب رسول خدا پیدا نموده و حکم
مسأله را از آنها بپرسید، پس مسأله را از بعض اصحاب پیامبر پرسش نمودند، ولی پاسخ آنان مختلف بود، شامیان نزد عمر بازگشته و جریان
را گفتند. عمر گفت: در این شهر مردی هست که ما ماموریم در مواقع اختلاف از او حکم بخواهیم، پس برخاست و با آن گروه به طرف خانه
حضرت امیر علیه السلام روانه گردیده آن حضرت را در محلی به نام ینبع یافت ، شامی ها مسأله خود را از آن حضرت پرسیدند.
علی علیه السلام فرمود: باید پنج ماده شتر از فحل بکشند و نتاج آنها را جهت قربانی به خانه خدا بفرستند.عمر گفت: ماده شتر گاهی بچه
می اندازد.
علی علیه السلام فرمود: تخم هم گاهی فاسد می شود. در این موقع عمر گفت: برای مثل چنین مشکلاتی مامور شده ایم از شما سوال کنیم.
مؤلّف: اخبار از عترت طاهرین آن حضرت که مشتمل بر بیان فلسفه حکم است زیاد می باشد و شیخ صدوق (ره) در این باره کتابی به نام
علل الشرایع تالیف نموده است. و در اینجا تنها به ذکر یک خبر بسنده می کنیم.
94
روزی منصور (خلیفه عباسی) مشغول طواف بود مردی به نام ربیع نزد او آمد و گفت: فلان غلام آزاد شده ات مرده و غلام دیگرت سر از
بدن او جدا کرده است. منصور بسیار خشمگین شده اتفاقا ابن شبرمه و ابن ابی لیلی و چند تن از قضات و فقهای دیگر نزد او بودند، منصور
حکم مسأله را از آن جویا شد، ولی هیچکس از آنان به او پاسخ نداد. منصور متردد بود، نمی دانست او را بکشد یا نه؟ بعضی از حاضران به
منصور گفتند: در این ساعت شخصی آمده که اگر این مسأله پاسخی داشته باشد نزد اوست. او امام جعفر صادق علیه السلام است که الان
مشغول سعی شده است. ربیع به دستور منصور نزد امام رفت و موقعی که آن حضرت در مروه بود مسأله را از آن حضرت سوال نمود.
امام علیه السلام به وی فرمود: می بینی که من مشغول سعی هستم برو به منصور بگو فقها و دانشمندان نزد تو بسیارند مسأله را از آنها
بپرس! ربیع جریان عدم پاسخگویی آنان را خدمت امام عرضه داشت ولی دستور امام را اجرا کرده نزد منصور برگشت و پیغام آن حضرت را
رساند. منصور مجددا او را خدمت امام فرستاد، ربیع خدمت آن حضرت رسید، امام به او فرمود: اندکی حوصله کن تا از سعی فارغ شوم. و
چون فارغ گردید در گوشه ای از مسجدالحرام نشست و به ربیع فرمود: نزد منصور برو و به او بگو کسی که سر میت را بریده صد دینار
بدهکار است ربیع نزد منصور رفت و پاسخ آن حضرت را گفت.
حضار به ربیع گفتند: برو از او بپرس چرا صد دینار؟
ربیع نزد امام برگشت و فلسفه حکم را سوال نمود. حضرت به وی فرمود: زیرا دیه نطفه بیست دینار، و علقه چهل دینار، و مضغه شصت
دینار، و استخوان هشتاد دینار، و گوشت صد دینار، می باشد، و خداوند می فرماید: ثم انشاناه خلقا آخر یعنی پس از مرحله گوشت، او را
آفرینشی دیگر پدید آوردیم، و میت به منزله جنین است که در رحم مادر گوشت و استخوان شده ولیکن روح در او ندمیده است که دی هاش
صد دینار می باشد.
ربیع نزد منصور برگشت و پاسخ آن حضرت را رساند، حضار از این استنباط بسی در شگفت شده باز به ربیع گفتند: نزد حضرت برو و بپرس
این صد دینار مال چه کسی می باشد؟
امام علیه السلام در پاسخ فرمود: مال ورثه نیستند، زیرا این مال را پس از مرگ مستحق شده است؛ و باید با این پول برایش حج بدهند، یا
صدقه و یا در راه خیر دیگری صرف نمایند.
فصل چهل وسوم:تدارک
جلوگیری از دو دفعه قصاص
مردی مرد دیگری را کشت ، برادر مقتول قاتل را نزد عمر برد، عمر به وی دستور داد قاتل را بکشد، برادر مقتول قاتل را به قدری زد که
یقین کرد او را کشته است.
اولیای قاتل او را برداشته به خانه بردند و چون رمقی در بدن داشت به معالجه اش پرداختندوپس از مدتی حالش خوب شد.برادرمقتول چون
قاتل را دید دوباره او را گرفت و گفت: تو قاتل برادر من هستی باید تو را بکشم،مرد فریاد برآورد تو یک بار مرا کشته ای وحقی برمن نداری.
مجددا نزاع را به نزد عمر بردند، عمر دستور داد قاتل را بکشند، ولی نزاع ادامه یافت تا این که به نزد حضرت امیر علیه السلام رفته و از او
داوری خواستند. علی علیه السلام به قاتل فرمود: شتاب مکن، و خود آن حضرت به نزد عمر رفت و به وی فرمود: حکمی که درباره آنان
گفته ای صحیح نیست.
عمر گفت: پس حکمشان چیست؟
علی علیه السلام: ابتدا قاتل شکنجه هایی را که برادر مقتول بر او وارد ساخته از او قصاص می گیرد و آنگاه برادر مقتول می تواند او را
بکشد.برادر مقتول با خود فکری کرد که در این صورت جانش در معرض خطر است پس از کشتن او صرفنظر کرد.
و همین خبر را ابن شهر آشوب در مناقب با اندک اختلافی نقل کرده و در آخر آن می گوید: عمر دست به دعا برداشت و گفت: سپاس خدای
را، یا اباالحسن! شما خاندان رحمتید، و آنگاه گفت: اگر علی نبود عمر هلاک می شد.
95
اتهام به قتل
مردی را در خرابه ای دیدند که کاری خون آلود در دست داشت، و در همان نزدیکی نیز کشته ای بود که در خون خود می غلتید، مرد را
دستگیر کرده و نزد حضرت امیر علیه السلام بردند.
آن حضرت به متهم فرمود: چه می گویی؟
متهم گفت: من آن مرد را کشته ام، علی علیه السلام طبق اقرارش دستور داد از او قصاص بگیرند.
ناگهان مردی شتابزده نزد آن حضرت آمده و گفت: من آن شخص را کشته ام.
امیرالمومنین به مرد اول فرمود: چطور شد بر علیه خودت اقرار کردی؟
متهم: زیرا توانایی انکار نداشتم، بدان جهت که افرادی مرا در خرابه ای با کاردی خون آلود بر بالین کشته ای دیده بودند، و بیم آن داشتم که
اگر اقرار نکنم مرا بزنند.
حقیقت مطلب این است که من در نزدیکی آن خرابه گوسفندی را ذبح کرده، پس در حالی که کارد خون آلودی در دست داشتم به منظور
قضای حاجت داخل در خرابه شدم ناگهان کشته ای را دیدم که در خون خود می غلتید، بالین او رفته حیرت زده به او نگاه می کردم که
ناگهان این گروه وارد خرابه شده مرا به آن حال دیده دستگیرم نمودند.
امیرالمومنین علیه السلام به حاضران فرمود: اینها را به نزد فرزندم حسن ببرید و از او حکم مسأله را بپرسید. حضرت امام حسن علیه السلام
در پاسخ آنان فرمود: به امیرالمومنین بگویید اگر این مرد مسلمانی را کشته، ولی جان دیگری را از مرگ نجات داده است، و خداوند
می فرماید: و من احیاها فکانما احیا الناس جمیعا؛ هر کس جانی را احیا کند مثل این است که همه مردم را احیا کرده است.
هر دو آزاد می شوند. و خونبهای مقتول از بیت المال پرداخت می گردد.
جبران
گفتار خلافی از بشر بن عطارد به امیرالمومنین علیه السلام گزارش شد. امام شخصی را مامور دستگیری او نمود، مامور آن حضرت، بشر را در
طایفه بنی اسد یافت، در این موقع نعیم بن دجاجه، بشر را فراری داد، امیرالمومنین علیه السلام دستور داد نعیم را دستگیر کرده نزد آن
حضرت ببرند، پس هنگامی که نعیم را نزد امام آوردند به آن حضرت چنین گفت: همانا به خدا سوگند که بودن با تو ذلت، و جدایی از تو
موجب کفر است!
امام علیه السلام چون این را شنید به او فرمود: تو را بخشیدم؛ همانا خدای تعالی می فرماید: ادفع بالتی هی احسن السیئه؛ (سوره مومنون،
آیه 95 ) بدیها را به آنچه که بهتر است دفع کن.
اما این که گفتی بودن با تو ذلت است گناهی است که مرتکب شده ای، و این که گفتی جدایی از تو موجب کفر است حسنه ای است که
انجام داده ای و سبب جبران آن گناهت شد، پس او را آزاد نمود.
فصل چهل وچهارم: نکته ها
دانش کسبی و غریزی
حضرت امیر علیه السلام فرمود: دانش بر دو گونه است: غریزی و اکتسابی، و اکتسابی نفع نمی دهد اگر غریزی نباشد.
ماهرترین شعراء
از امیرالمومنین علیه السلام از ماهرترین شعراء پرسش نمودند؛ فرمود: شعرا با اسبان مسابقه در میدانی نتاخته اند تا آن کس که نی گرو را
ربوده شناخته شود، و اگر ناگزیر باید بگویم پادشاه گمراه از همه برتر است (مقصود آن حضرت امرو القیس بوده و گمراهیش از این است که
کافر و فاسق بوده است).
96
اخلاق و کردار قریش
از حضرت امیر علیه السلام از اخلاق و کردار قریش سوال نمودند، فرمود: اما قبیله بنی مخزوم آنان ریحانه قریش هستند، دوست داری با
مردانشان سخن بگویی و با زنانشان ازدواج کنی. و اما قبیله بنی عبد شمس (بنی امیه) مردانی سیاستمدار و دور اندیشمند، و خاندان ما از
دگران بخشنده تر، و به هنگام مرگ دلیرترند، و عده آنان زیادتر، و مکر و تزویرشان بیشتر و اندامشان ناموزون ترست. و زبان ما فصی حتر، و به
پند و اندرز گویاتر و انداممان زیباترست.
بهار و پاییز
امیرالمومنین علیه السلام فرمود: بدن خود را در اول فصل سرما (پائیز) بپوشانید و در آخر آن (بهار) از هوا استفاده نمایید؛ زیرا همان تاثیری
را که هوا در آن دو فصل در درختان دارد در بدن آدمی نیز دارد.
راه بحث کردن
هنگامی که حضرت امیر علیه السلام خواست ابن عباس را برای احتجاج با خوارج بفرستد به او فرمود: از روی قرآن با آنان بحث نکن؛ زیرا
قرآن معانی بسیار دارد، تو می گویی و آنان می گویند، ولیکن از سنت رسول خدا صلی الله علیه و آله با ایشان احتجاج کن که از آن گریزی
ندارند. (نهج البلاغه، بخش نامه ها 77 . فرمایش آن حضرت کاملا صحیح است. همچنانکه می بینیم فرقه های مختلف همه به قرآن تمسک
می کنند. و با توجه به این نکته عمر نگذاشت رسول خدا (ص) به هنگام وفات وصیت کند، و گفت: کتاب خدا ما را کافی است و خود عمر
پس از رحلت رسول خدا صلی الله علیه و آله وفات آن حضرت را انکار کرد با اینکه آن مورد تصریح آیات محکمه وواضحه قرآن بود (مولف))
قبیله باهله
در صفین نصر آمده: قبیله باهله از شرکت نمودن در جنگ صفین به همراه امیرالمومنین علیه السلام اکراه داشتند. امام علیه السلام به آنان
فرمود: خدا را شاهد می گیرم که هم شما با من دشمنید هم من با شما، اینک هدایای خود را بردارید و به سوی دیلم خارج شوید.
فصل چهل وپنجم:سیاست
راهنمایی امیرمومنان
ایرانیان از اهل همدان و ری و اصفهان و نهاوند و قومس با هم مکاتبه نموده، نوشتند که محمد پادشاه عرب و آورنده کتاب و آیین تازه از
دنیا درگذشته و پس از او ابوبکر بر آنان سلطنت نموده و او پس از اندک زمانی به هلاکت رسیده و پس از او عمر خلیفه شده و خلافتش به
درازا کشیده و بر شهرهای شما دست یافته و سپاهیانش با شما در ستیزند، و دست از شما بر نمی دارند مگر این که با او از در جنگ وارد
شده، لشکریانش را از خانه و کاشانه خود بیرون نموده و به طرف او لشکر کشی کنید.
آنان همه بر این اندیشه، عهد و پیمان محکم بستند. این خبر به اهل کوفه رسید. آنان عمر را در مدینه از ماجرا مطلع ساختند. عمر از
شنیدن این خبر هراسان گردیده به مسجد رسول خدا صلی الله علیه و آله وارد شد و به منبر رفت و پس از ثنای الهی چنین گفت: ای گروه
مهاجر و انصار! همانا شیطان، جمعیتهای فراوانی را گرد آورده تا بر علیه شما قیام کند و چراغ فروزان حق را خاموش نماید، اینک اهل
همدان و اصفهان و... با آن که نژاد و آیین مختلف دارند ولی با هم پیمان بسته اند که برادران مسلمانتان را از شهرهای خود بیرون کرده و با
شما بجنگند. اکنون هر چه زودتر تدبیر و علاج خود را دراین باره بگویید و درنگ مکنید که از پس امروز روزهای دگر هست.
طلحه بن عبدالله که سخنوری از قریش بود برخاست و پس از حمد و ثنای الهی گفت: ای خلیفه! حوادث و پیشامدهای روزگار تو را آزموده
و مجرب ساخته و اتفاقات دوران و سختیهای زندگی محکم و استوارت نموده، تو مردی پاک سرشتی، کارها و اندیشه هایت همه نیکو و
خجسته است، اینک خودت در این زمینه فکر بکن و به اندیشه ات عمل نما.طلحه نشست. عمر به مردم خطاب کرد: سخن بگویید.
عثمان برخاست و سپاس خدای را به جا آورد و گفت: ای خلیفه! به نظر من خودت به همراه تمام سپاهیان شام و یمن و مدینه و مکه و
کوفه و بصره به سوی مشرکین حرکت می کنید، این تدبیر که گفتم بخاطر داشته باش و درباره آن فکر کن. عثمان نشست امیرالمومنین
97
علیه السلام برخاست و ثنای پروردگار به جای آورد و آنگاه به عمر گفت: اگر بخواهی تمام لشکریان شام را از کشورشان خارج کنی از آن سو
رومیان بدان سرزمین هجوم برده زنان و کودکان شامی را به اسارت خواهند گرفت؛ و اگر لشکر یمن را از یمن خارج کنی حبشیان زنان و
کودکان یمنی را اسیر خواهند کرد؛ و اگر لشکر مکه و مدینه را با خود ببری عرب از گوشه و کنار با تو پیمان شکنی نموده، بطوری که
سرکوبی و مبارزه با آنان به مراتب از جنگ با دشمن خارجیت دشوارتر خواهد بود، پس این نظریه عثمان رای صواب نیست. اما از جهت
انبوهی و کثرت دشمن و هم پیمان شدن آنان با هم، باک نداشته باش، که خداوند بیش از تو این پیشامد را کراهت می دارد و او به تغییر
دادن این اتحادیه شوم سزاوارترست. گذشته مگر یادت نیست که ما در زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله به اتکای زیادی لشکر جهاد
نمی کردیم، بلکه تنها به امید نصرت و یاری خداوند، و اما این که خودت به طرف دشمن بروی آن هم صلاح نیست؛ زیرا آن هنگام که
دشمن بفهمد خودت با لشکر هستی، کمر قتل تو را خواهد بست و بسا دشمنان دیگرت نیز به یاری آنان برخیزند و تو با دست خودت
اسباب و مقدمات کشتنت را فراهم نموده ای، به عقیده من سپاهیان نامبرده را در جاهای خود بگذار و تنها به لشکر بصره بنویس آنان به سه
دسته تقسیم شوند؛ یک دسته برای تمشیت امور و انتظامات داخلی در جای خود باشند، و دسته دیگر نیز به منظور نگهبانی و پاسداری از
مرزها و مراقبت دشمنانی که با مسلمانان معاهده بسته اند در همان جا بمانند، و دسته سوم برای کمک و یاری رساند به برادران مسلمان
خود به طرف دشمنان ایرانی حرکت کنند.
عمر گفت: کاملا صحیح است و دوست دارم از این اندیشه پیروی کنم، و چند بار با اعجاب، گفتار آن حضرت علیه السلام را تکرار نموده،
بسی شاد و مسرور گردید.
جنگ رومیان
عمر درباره جنگ با رومیان از حضرت امیرالمومنین علیه السلام نظریه خواست. آن حضرت به او فرمود: خداوند ضامن شده حوزه و حدود
مسلمانان را نگهداری کند، و عیوب آنان را بپوشاند، و آن خدایی که مسلمانان را زمانی که اندک بوده اند یاری نموده، زنده است، و هرگز
نمی میرد. تو اگر خودت به جانب دشمن حرکت کنی و در جنگ مغلوب گردی، برای شهرهای دوردست مسلمانان پناهی نمی ماند (برای
جلوگیری از فتنه و فساد). صلاح این است که مردی دلیر و آزموده به طرف دشمن بفرستی و سپاهیانش را نیز از رزمندگان صبور و با
استقامت و شکیبا و موعظه پذیر انتخاب کنی، پس اگر به یاری خداوند بر دشمن پیروز شدند و آرزوی تو برآورده شده و اگر شکست خوردند
باز هم اهمیتی ندارد؛ زیرا خودت به عنوان پناهگاه و پشتیبان مسلمانان زنده خواهی بود.
اسیران عراقی
عمر تصمیم گرفته بود اسیران عراقی را بفروشد. حضرت امیر علیه السلام به وی فرمود: اینها برای شما مال و ثروتی هستند که دیگر بمانند
آن نخواهند یافت، اگر آنان را بفروشید افرادی که پس از این مسلمان می شوند از آنها بهره ای نخواهند داشت.عمر گفت: پس چه کنم؟
علی علیه السلام فرمود: آنها را بگذار تا برای مسلمانان شوکتی باشند. عمر از تصمیم خود برگشت. و آنگاه آن حضرت به عمر فرمود: هر
اسیری از این اسیران که مسلمان شود سهم من از او آزاد است.
ابتدای تاریخ
عمر درباره نوشتن تاریخ با مردم مشورت کرد، امیرالمومنین علیه السلام به او فرمود: مبدا تاریخ را روز هجرت رسول خدا صلی الله علیه و آله
قرار دهید و مانند زمان آن حضرت، تاریخ بزنید؛ زیرا هنگامی که پیامبر در ماه ربیع الاول وارد مدینه گردید دستور نوشتن تاریخ را داد و
مردم تاریخ را از روز ورود آن حضرت مشخص می کردند و به همین نحو ادامه پیدا کرد.
98
مصرف از بیت المال
هنگامی که خبر فتح قادسیه و دمشق به عمر رسید، عمر مردم را گرد آورده و به آنان گفت: من پیش از آن که خلیفه شوم، تاجر بوده ام و
اکنون که مرا خلیفه کرده اید نمی دانم برای مصرف ماهیانه خود، چه مقدار از بیت المال تصرف کنم.هر کدام از حاضران مبلغی گفت، و
حضرت امیر علیه السلام در آنجا ساکت نشسته بود، عمر عرض کرد یا علی نظر شما چیست؟
آن حضرت فرمود: جز به مقداری که زندگی خود و عائله ات را به نحو شایسته تامین کنی بر تو روا نیست.حضار همه گفتند: رای رای علی
بن ابیطالب است.
تقسیم میراث
طلحه می گوید مالی نزد عمر آوردند تا آن را بر مستحقینش قسمت کند، عمر مال را تقسیم نموده اندکی از آن باقی ماند، عمر با گروهی از
اصحاب پیغمبر صلی الله علیه و آله در این باره مشورت کرد. آنان همه گفتند: خودت آن را تصرف کن؛ زیرا اگر بخواهی آن را بر صاحبانش
تقسیم کنی به هر کدام مبلغ ناچیزی می رسد.
حضرت امیر به عمر فرمود: این مقدار را نیز باید بر صاحبانش تقسیم کنی، کم و زیادش تفاوتی ندارد.
عمر گفت: این راهنمایی شما نعمتی بود بر من به ضمیمه دیگر نعمتهایتان که هیچ کدام را پاداش نداده ام.
بهار کسری
از جمله غنائم ارزنده ای که در جنگ ایرانیان نصیب مسلمانان شده بود، فرشی بود به نام بهار کسری و موقعی که سعد بن ابی وقاص خواست
یک پنجم غنائم را برای عمر بفرستد از مسلمانان خواست تا از سهم خود از بهار کسری صرفنظر کنند پس آن را برای عمر فرستاد، و آن
فرشی بود که تمام مظاهر تفریح و تفرج در آن تعبیه شده، مخصوص پادشاهان ایرانی بود تا در فصل زمستان که درختان و گلها و ریاحین
خشکیده می شد بر روی آن می نشستند و بساط عیش و طرب بر آن می گستراندند، و هر یک از طول و عرض آن شصت ذراع بود، و با انواع
زیور آلات و طلاجات مزین شده بود. عمر نمی دانست آن را چکار کند، با چند نفر مشورت نموده، بعضی به او گفتند: برای خودت باشد، و
کسانی هم اختیارش را به خود او واگذار کردند. حضرت امیر علیه السلام به عمر فرمود: چرا یقینت را به شک مبدل می سازی و خود را به
جهالت می زنی، باید آن را بین مسلمانان تقسیم کنی؛ زیرا اگر آن را به همین حال بگذاری آیندگان آن را تصرف خواهند کرد با این که
مسلمانان کنونی بدان سزاوارترند. عمر گفتار آن حضرت را تصدیق کرد و آن را بین مسلمانان قسمت نمود.
و نیز حضرت امیر علیه السلام صحابه رسول خدا صلی الله علیه و آله را در باره کیفیت نماز خواندن بر جنازه آن وجود مبارک و محل دفن
آن حضرت، ارشاد و راهنمایی نمود و اختلافشان را برطرف ساخت؛ چنانچه شیخ مفید (ره) در ارشاد آورده: مسلمانان در مورد این که چه
کسی به عنوان امام جماعت بر پیکر مطهر رسول خدا نماز بخواند، و نیز در مدفن آن بزرگوار سخنها می گفتند، تا این که امیرالمومنین به
نزد آنان آمد و فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله در هر حال امام و پیشوای ما می باشد چه در زمان حیات و چه پس از وفات و نیازی به
امام نیست و مسلمانان دسته دسته وارد شده بر جنازه مقدس آن حضرت نماز خوانده باز گردند، و اما مدفن آن حضرت نیز، خداوند هیچ
پیامبری را در هیچ مکانی قبض روح نمی کند جز این که آن محل را به عنوان مدفن او برگزیده است، و من آن بزرگوار را در حجره ای که در
آن وفات نموده دفن می کنم، پس مسلمانان، همه نظر آن حضرت را پذیرفته و راضی شدند.
فصل چهل وششم: بیان منشا اشتباه
پرچم سیاه
پیرمردی از بکر بن وائل نقل می کند: در جنگ صفین با حضرت علی علیه السلام بودم عمروبن عاص را دیدم که از میان لشکر دشمن پارچه
سیاهی بر سر نیز های کرده و آن را بلند نمود. گروهی از مردم گفتند: این پرچمی است که رسول خدا صلی الله علیه و آله برای عمرو بسته
(یعنی او بر حق است)، این گفتار بین مردم پیچید تا به گوش حضرت علی علیه السلام رسید. آن حضرت به مردم فرمود: می دانید داستان
99
این پرچم چیست؟ داستانش این است که رسول خدا آن را برای عمرو بست، و آنگاه فرمود: کیست که این پرچم را بگیرد و به شرایطش
عمل نماید. عمرو پرسید؛ شرایطش چیست؟ پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: یک شرطش این است که با آن به جنگ مسلمانان نروی، و
دیگر آن که از جهاد با کفار فرار نکنی. عمرو آن را گرفت و به هیچ کدام از آن دو شرط عمل نکرد به خدا سوگند هم با آن از جنگ
مشرکین گریخت، و هم امروز به جنگ مسلمانان آمد، قسم به خدائی که مردم را آفریده، و دانه را شکافته، این گروه هرگز اسلام نیاورده اند،
ولیکن بناچار اسلام را بر زبان جاری نموده و کفر را پنهان کرده اند و هر وقت که یارانی برای خود بیابند باز همان دشمنی که با ما داشته اند
اظهار خواهند نمود الا اینکه آنان در صورت ظاهر، نماز را ترک نکرده اند.
فریبکاری
در تاریخ طبری آمده: مغیره بن شعبه ادعا می کرد که او تازه عهدترین مردم به رسول خدا صلی الله علیه و آله است و به مردم می گفت: من
انگشتر خود را در میان قبر پیغمبر صلی الله علیه و آله انداختم تا با این بهانه داخل در قبر شده بدن رسول خدا صلی الله علیه و آله را مس
نمایم تا من آخرین کسی باشم که از رسول خدا جدا گشته است. طبری از عبدالله بن حرث نقل کرده که می گوید: من در زمان خلافت عمر
یا عثمان به همراه علی علیه السلام برای انجام عمره وارد مکه شدیم و آن حضرت در منزل خواهر خود (ام هانی) اقامت گزید و آنگاه که از
اعمال عمره فارغ گردید به خانه بازگشت و غسل نمود در این موقع گروهی از عراقی ها به نزد آن حضرت آمده عرضه داشتند: از شما سوالی
داریم امام علیه السلام به آنان فرمود: گمانم می خواهید از مطلبی که مغیره به شما گفته از این که او تازه عهدترین مردم به رسول خداست
بپرسید؟
گفتند: آری.
آن حضرت فرمود: دروغ گفته است، تازه عهدترین مردم نسبت به مردم رسول خدا قثم بن عباس می باشد و او آخرین نفر ما بوده که از
میان قبر پیغمبر صلی الله علیه و آله خارج گشته است.
مسح بر کفش
امام باقر علیه السلام فرمود: روزی عمر اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله را در حالی که امیرالمومنین علیه السلام نیز در میان آنان بود
گرد آورده از آنان درباره حکم مسح بر کفش ها پرسش نمود. (- مغیره در این ادعایش بر رسول خدا صلی الله علیه و آله افترا بسته، چرا که
مغیره مردی منافق بوده و نفاق او را خلیفه سومشان عثمان و نیز عبدالرحمن بن عوف یکی از شش نفر شورای آنان و از عشره مبشره
تصدیق نموده، و علت این که امیرالمومنین علیه السلام به جای تکذیب او به او فرمود: که آن مخالف آیات قرآن است؛ زیرا تکذیب او شاهد
خارجی نداشت و اثبات آن مشکل بود.گذشته از این که صدوق (ره) فرموده: کفش داشتن رسول خدا صلی الله علیه و آله سند تاریخی ندارد
جز کفشی که نجاشی برای آن وجود مبارک (ص) هدیه فرستاده و تازه آن هم رویش شکافته بوده و پیغمبر (ص) در حالی که کفش به پا
داشته بر روی پاهایش مسح نموده و کسانی که درست متوجه نبوده اند می گفته اند: پیغمبر بر کفشهایش مسح نموده است. (مولف ))
امیرالمومنین علیه السلام فرمود: آیا پیش از نزول سوره مائده یا پس از آن؟
مغیره: نمی دانم.
علی علیه السلام قرآن حکم مسح را بیان نموده که لازم است بر روی پا باشد، و سوره مائده که متضمن این حکم است حدود دو یا سه ماه
قبل از رحلت رسول خدا صلی الله علیه و آله نازل شده است.
فصل چهل وهفتم: حد غلات و خوارج
کیفر غلات
هفتاد نفر از اهل زط (نژادی از اهل سودان و هند) پس از جنگ صفین نزد امیرالمومنین علیه السلام آمده و پس از سلام، سخنانی به زبان
خودشان به آن حضرت گفته و آن حضرت نیز به همان لغت به آنان پاسخ داد. و در ضمن گفتارشان به آن حضرت نسبت خدایی دادند.
100
امیرالمومنین علیه السلام به آنان فرمود: من خدا نیستم بلکه بنده ای از بندگان خدا هستم ولی آنان نپذیرفته، همچنان بر مطلب خویش
اصرار می ورزیدند، تا این که حضرت امیر به آنان فرمود: اگر از این عقیده تان دست بر ندارید و به درگاه خدا توبه نکنید، شما را خواهم
کشت، ولی آن همه موعظه و اندرز در آنان اثر ننموده و توبه نکردند.
پس آن حضرت دستور داد، گودالهایی حفر نموده و بین گودالها روزنه قرار دادند، و آنان را میان گودالها انداخت، و سر آنها را پوشاند و میان
یکی از گودالها که کسی در آن نبود آتشی افروخت و با دود همه را هلاک کرد.
پروردگار من و شما خداست
حضرت امیر علیه السلام در خانه ام عمرو از طائفه عنزه (یکی از همسران آن حضرت) تشریف داشت، قنبر به نزد آن حضرت آمد و گفت: ده
نفر بر در خانه آمده و شما را به خدایی می خوانند.
امیرالمومنین به قنبر فرمود: آنان را بیاور، پس بر آن حضرت وارد شدند.
علی علیه السلام چه می گویید؟
غلات: تو پروردگار و آفریدگار و روزی رسان ما هستی؟
علی علیه السلام: وای بر شما! چنین نگویید من هم مانند شما مخلوق خدایم. ولی آنان نپذیرفتند.
علی علیه السلام وای بر شما! پروردگار من و شما خداست، توبه کنید و از این عقیده برگردید.
غلات: تو پروردگار و روزی دهنده و خالق ما هستی.
علی علیه السلام به قنبر فرمود: برو چند کارگر بیاور، قنبر ده کارگر با ابزار حفاری حاضر کرد، علی علیه السلام به کارگران دستور داد گودالی
در زمین حفر کنند و آنگاه در میان گودال، هیزم افکنده آتشی بزرگ افروختند و در این موقع که آتش زبانه می کشید به آنان فرمود: وای بر
شما! توبه کنید و از عقیده خود دست بردارید.
گفتند: هرگز.
پس علی علیه السلام همه آنان را به تدریج در میان آتش انداخت و آنگاه فرمود: هر زمان که چنین امر منکری ببینم، آتشم را می افروزم و
قنبر را می خوانم.
من هم بنده خدایم
حضرت امیر علیه السلام در روز ماه رمضان بر جماعتی می گذشت که به خوردن غذا مشغول بودند.
علی علیه السلام: مسافرید یا بیمار؟
نه مسافریم و نه بیمار.
اهل کتاب هستید؟
نه.
پس چرا در روز ماه رمضان غذا می خورید؟
آنان پاسخی گفتند که معنایش این بود که تو خدا هستی.
امیرالمومنین علیه السلام چون مقصود آنان را فهمید از اسب پیاده شد و به سجده افتاد و گونه های صورت را بر خاک گذاشت و سپس به
آنان فرمود: وای بر شما! من هم بنده ای از بندگان خدا هستم. ولی آنان گوش نکرده و بر پندار خود ثابت بودند.
در این هنگام علی علیه السلام دستور داد تا دو چاه در کنار هم حفر کنند، یکی باز و دیگری سربسته، و روزنه ای بین آنها قرار دهند و سپس
آن گروه را در گودال سربسته قرار داد و درمیان گودال دیگر آتشی افروخت و با دود، آنان را عقوبت می داد و در آن حال پیوسته ایشان را به
اسلام دعوت می نمود ولی نمی پذیرفتند، تا این که دستور داد آنان را با آتش سوزاندند.
101
پیدایش غلات
ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه آورده: نخستین کسی که در زمان امیرالمومنین علیه السلام به آن حضرت غلو ورزید و او را خدا خواند،
عبدالله به سبا بود، هنگامی که حضرت خطبه می خواند عبدالله برخاست و چند بار به وی خطاب کرد تو خدا هستی، پس گروهی از اصحاب
آن حضرت که از جمله آنها عبدالله بن عباس بود برای او نزد آن حضرت شفاعت کردند و گفتند: توبه نموده و از عقیده خود بازگشته است،
پس علی علیه السلام او را بخشید ولی مشروط به این که از کوفه خارج شود. و هنگامی که خبر شهادت علی علیه السلام به عبدالله بن سبا
رسید گفت: به خدا سوگند اگر مغز سرش را در هفتاد همیان برایم بیاورید باز هم می گویم نمرده و نخواهد مرد تا زمامدار تمام عرب شود.
گروهی به عبدالله بن سبا گرویده و با او هم عقیده شدند، از جمله عبدالله بن صبره همدانی و عبدالله بن عمرو کندی و چند تن دیگر. و
عده ای از این افراد به شبهاتی بی اساس تمسک جسته اند. از جمله به گفتار عمر که، هنگامی که آن حضرت به موجب حدی چشم مردی را
کور کرد، گفت: ما اقول فی یدالله فقات عینا فی حرم الله؛ چه گویم درباره دست خدا که چشمی را در حرم خدا کور کرد.
مؤلّف: اصل این قضیه داستانی است که ابن اثیر در نهایه آورده: که مردی در حال طواف به زنهای مسلمین نگاه می کرد، پس امیرالمومنین
علیه السلام سیلی به صورتش زد آن مرد به نزد عمر شکایت برد، عمر به او گفت: او بحق تو را زده است چشمی از چشمان خدا تو را رسیده
(مقصودش امیرالمومنین بود).
و مانند گفتار خود آن حضرت که می فرماید: بخداسوگندمن درخیبررا با نیروی بشری بیرون نیاوردم بلکه با تاییدو نیروی الهی بیرون آوردم.
و مانند گفتار رسول خدا صلی الله علیه و آله در: لا اله الا الله وحده وحده صدق وعده و نصر عبده که فرمود: کسی که تمام احزاب را مغلوب
ساخت علی بن ابیطالب بود؛ زیرا وقتی که بزرگ و سردار آنان عمرو بن عبدود را به قتل رساند، ترس و رعب شدیدی در میان آنان پدید
آمده همگی پا به فرار گذاشتند. و اما کیفیت جهاد با خوارج را نیز آن حضرت مبتکر بوده؛ زیرا این گروه در زمان پیغمبر صلی الله علیه و آله
نبودند تا آن حضرت حکمشان را روشن سازد.
و امام صادق علیه السلام فرموده: نبرد علی علیه السلام با اهل قبله (گروههای منحرف به ظاهر مسلمان) دارای برکت بوده و اگر با آنان
نمی جنگید، پس از او کسی نمی دانست با این گروهها چه باید کرد.
و در مناقب ابن طلحه آمده: شافعی می گوید مسلمانان روش مقابله با مشرکین را از رسول خدا صلی الله علیه و آله فرا گرفتند، و روش
مقاتله با باغیان را از علی علیه السلام.
دو رویه مختلف
هنگامی که امیرالمومنین علیه السلام در جنگ جمل بر دشمن پیروز گردید به یاران خود فرمود: دشمنی را که از جنگ گریخته تعقیب
نکنید، مجروحان را نکشید، و کسانی که در خانه ها پناهنده شده اند در امان هستند، ولی در جنگ صفین، دشمنان را بدون استثنا می کشت.
ابان بن تغلب به ابن شریک گفت: چرا امیرالمومنین در دو جنگ جمل و صفین، دو رویه مختلف معمول داشت؟
ابن شریک گفت: زیرا در جنگ جمل فرماندهان لشکر که طلحه و زبیر بودند در همان ابتدای جنگ کشته شدند ولی در جنگ صفین،
فرمانده لشکر، معاویه زنده بود و لشکریان را جمع نموده به جنگ وا می داشت.
اسیران شامی
در جنگ جمل هرگاه دشمنی از شامیها به دست علی علیه السلام اسیر می شد، اگر کسی از یاران آن حضرت را نکشته بود او را آزاد می کرد
و گرنه او را می کشت، و اگر دوباره به جنگ می آمد و اسیر می شد او را به قتل می رساند.
آزادی اسرای شامی
و نیز آن حضرت علیه السلام در جنگ با شامیها هر دشمنی را که اسیر می کرد اسلحه و حیوان سواری او را می گرفت و او را سوگند می داد
که دیگر به دشمن کمک ننموده، سپس آزادش می کرد.
102
فدا از بیت المال
امیرالمومنین علیه السلام می فرمود: هرگاه مسلمانی به دست کفار اسیر شود و زخم کاری به دشمن نزده باشد از بیت المال فدا داده
نمی شود، ولی بستگانش اگر بخواهند، او را از مال خودش فدا داده و آزادش می کنند.
فصل چهل وهشتم:توضیح
در سقیفه چه گذشت؟
هنگامی که پس از وفات رسول خدا صلی الله علیه و آله برای تعیین خلیفه سقیف های تشکیل دادند چند نفر از کسانی که در سقیفه حضور
داشتند نزد امیرالمومنین علیه السلام آمده و از ماجرا گزارش دادند.علی علیه السلام: انصار درباره خلافت چه گفتند؟
به قریش گفتند: خلیف های از ما و خلیف های از شما.چرا در پاسخ آنان نگفتید رسول خدا درباره انصار سفارش نموده به نیکانشان احسان کنند
و از گنهکارانشان درگذرند.
چگونه این مطلب پاسخ انصار می شود؟
زیرا اگر خلافت در بین انصار می بود پیامبر صلی الله علیه و آله سفارش آنان را به دیگران نمی نمود.
قریش چه گفتند:
آنان گفتند: شجره رسول خدا هستند، و برای تصدی این منصب از دیگران سزاوارترند.
آری، آنان احتجاج کردند به شجره و ضایع نمودند ثمره را.
عوام الناس
سید رضی در نهج البلاغه آورده: امیرالمومنین علیه السلام درباره عوام الناس فرمود: آنان کسانی هستند که اجتماعشان مضر، و پراکندگیشان
نافع است. کسانی عرضه داشتند: زیان اجتماع ایشان معلوم، ولی منفعت پراکندگی آنان چیست؟ فرمود: زیرا پیشه وران و صنعتگران به کار
خود مشغول شده و مردم از آنان بهره مند می گردند.
فاصله حق و باطل
امیرالمومنین علیه السلام فرمود: آگاه باشید که بین حق و باطل جز چهار انگشت فاصله نیست، معنای آن را از آن حضرت پرسش نمودند؛
امام علیه السلام چهار انگشت دست مبارک را جمع نموده میان گوش و چشم خود قرار داده و آنگاه فرمود: باطل آن است که بگویی شنیدم،
و حق این که بگویی دیدم.
سرزمین کربلا
ابوجحیفه، می گوید: عروه بارقی نزد سعید بن وهب آمد و از او جریانی را که دیده بود سوال نمود و من گفتارشان را می شنیدم، سعید گفت:
مخنف بن سلیم مرا به نزد علی علیه السلام فرستاد و من در کربلا خدمت آن حضرت رسیدم پس دیدم با دست به زمین کربلا اشاره نموده
و می فرماید: اینجاست، اینجاست.
مردی به آن حضرت گفت: یا امیرالمومنین اینجا چه می شود؟
فرمود: اینجا بارهای آل محمد صلی الله علیه و آله فرود می آید، پس وای به حال ایشان از شما! و وای به حال شما از ایشان! مردی پرسید
مقصودتان چیست یا امیرالمومنین؟!
فرمود: وای به حال ایشان از شما که آنان را می کشید، و وای بر شما از ایشان که خداوند شما را به سبب کشتن آنان به دوزخ می برد.
103
پرهیز از فتنه
در کتاب غیبت نعمانی از امام صادق علیه السلام نقل کرده که فرمود: امیرالمومنین علیه السلام بر منبر کوفه می فرمود: در پیشروی شما
فتنه هایی ظلمانی، کور و مبهم خواهد بود که نجات نمی یابد از آن فتنه ها بجز نومه (گمنام) بعضی پرسیدند؛ یا امیرالمومنین! نومه چیست؟
فرمود: کسی که مردم را می شناسد و مردم او را نمی شناسند.
فصل چهل ونهم: معجزات و کرامات
زنی که خواست با پسر خود ازدواج کند
امیرالمومنین علیه السلام به وشاء فرمود: به محلتان برو! زن و مردی را بر در مسجد می بینی با هم نزاع می کنند آنان را به نزد من بیاور،
وشاء می گوید بر در مسجد رفتم دیدم زن و مردی با هم مخاصمه می کنند، نزدیک رفتم و به آنان گفتم امیرالمومنین شما را می طلبد، پس
همگی به نزد آن حضرت رفتیم.
علی علیه السلام به جوان فرمود: با این زن چکار داری؟
جوان: یا امیرالمومنین! من این زن را با پرداخت مهریه ای به عقد خود در آوردم و چون خواستم به او نزدیک شوم، خون دید و من در کار
خود حیران شدم. امیرالمومنین علیه السلام به جوان فرمود: این زن بر تو حرام است و تو هرگز شوهر او نخواهی شد.
مردم از شنیدن این سخن در اضطراب و تعجب شدند.
علی علیه السلام به زن فرمود: مرا می شناسی؟
زن: نامتان را شنیده، ولی تاکنون شما را ندیده بودم.
علی علیه السلام تو فلان زن دختر فلان و از نوادگان فلان نیستی؟
زن: آری، بخدا سوگند.
حضرت امیر: آیا به فلان مرد، فرزند فلان در پنهانی بطور عقد غیر دائم، ازدواج نکردی و پس از چندی پسر زاییدی و چون از عشیره و
بستگانت بیم داشتی طفل را در آغوش کشیده و شبانه از منزل بیرون شدی و در محل خلوتی فرزند را بر زمین گذارده و در برابرش
ایستاده و عشق و علاق هات نسبت به او در هیجان بود،
دوباره برگشتی و فرزند را بغل کردی و باز به زمین گذاردی و طفل، گریه می کرد و تو ترس رسوایی داشتی، سگهای ولگرد اطرافت را گرفته
و تو با تشویش و ناراحتی می رفتی و بر می گشتی، تا این که سگی بالای سر پسرت آمد و او را گاز گرفت و تو بخاطر شدت علاقه ای که به
فرزند داشتی سنگی به طرف سگ انداخته سر فرزندت را شکستی، کودک صیحه زد و تو می ترسیدی صبح شود و رازت فاش گردد، پس
برگشتی و اضطراب خاطر و تشویش فراوان داشتی، در این هنگام دست به دعا برداشته و گفتی: بار خدایا! ای نگهدارنده ودیع هها.
زن گفت: بله، بخدا سوگند همین بود تمام سرگذشت من و من از گفتار شما بسی در شگفتم.
پس امیرالمومنین علیه السلام رو به جوان کرد و فرمود: پیشانیت را باز کن، و چون باز کرد آن حضرت جای شکستگی پیشانی جوان را به
زن نشان داد و به او فرمود: این جوان پسر توست و خداوند با نشان دادن آن علامت به او نگذاشت به تو نزدیک گردد؛ و همان گونه از خدا
خواسته بودی فرزندت را حفظ کند، او را برایت نگهداشت، پس شکر و سپاس خدای را به جای بیاور.
ماجرایی شگفت آور
ابن عباس می گوید: روزی عمر در زمان خلافتش برای ادای فریضه صبح به مسجد آمد دید کسی در محراب خوابیده است، عمر به غلام خود
گفت: او را برای نماز خواندن بیدار کن، غلام پیش رفت، دید لباس زنانه به تن دارد، تصور کرد زنی از انصار است او را حرکت داد، ولی
حرکت نکرد، معلوم شد مردی است در لباس زنان که سرش بریده شده است.
عمر دستور داد کشته را در گوشه ای از مسجد قرار دهند و نماز صبح به جای آورد، پس از نماز به حضرت امیر علیه السلام عرضه داشت:
نظرتان در این قضیه چیست؟
104
آن حضرت فرمود: بگو کشته را دفن کنند و منتظر باش تا کودکی را در همین محراب ببینی.
عمر گفت: از کجا می گویی؟
علی علیه السلام: برادر و حبیبم رسول خدا صلی الله علیه و آله مرا از این ماجرا خبر داده است. و چون نه ماه گذشت روزی عمر برای نماز
صبح وارد مسجد شد، ناگهان صدای گریه طفلی به گوشش رسید. گفت: راست گفته خدا و رسول خدا و پسر عم رسول خدا، و آنگاه به غلام
خود گفت: نوزاد را از میان محراب بردارد و پس از ادای نماز، طفل را آورد و در پیش روی حضرت علی علیه السلام گذاشت. امیرالمومنین
فرمود: دایه ای از انصار پیدا کنند تا از طفل نگهداری نمایند. تولد کودک در ماه محرم بود و به غلام عمر فرمود: دایه طفل را پس از نه ماه
در روز عید فطر بیاورید.
دایه طفل را در موقع مقرر، دایه طفل را در موقع مقرر، نزد حضرت امیر علیه السلام آورد، حضرت به او فرمود: کودک را در محل نماز عید
ببر و بنگر هر زنی را که کودک را از تو گرفت و صورتش را بوسید و به وی گفت: ای ستمدیده، فرزند زن ستمدیده! و ای فرزند مرد ستمگر!
او را بگیر و به نزد من بیاور!
دایه، طفل را در آن جا برد، دید زنی از پشت سر او را صدا می زند و می گوید: تو را به حق محمد بن عبدالله صلی الله علیه و آله اندکی توقف
کن! دایه ایستاد آن زن رسید و طفل را از او گرفت و صورتش را بوسید و به او گفت: ای مظلوم، فرزند مظلومه! و ای فرزند مرد ظالم! چقدر
به کودک مرده من شباهت داری، و آن زن بسیار زیبا بود، و هنگامی که طفل را به دایه رد کرد و خواست برود، دایه دامنش را چسبید.
زن گفت: مرا رها کن!
دایه گفت: تو را رها نمی کنم تا به نزد علی بن ابیطالب ببرم، زن مضطرب شد و گفت: علی مرا در میان مردم رسوا می کند و اگر چنین کنی
در روز قیامت با تو مخاصمه خواهم کرد، دایه حرفش را گوش نکرد و خواست او را ببرد در این موقع زن به دایه گفت: مرا رها کن تو را به
خانه می برم و دو برد یمنی و یک حله صنعایی و سیصد درهم هجری به تو می دهم، دایه قبول کرد و با زن به خانه رفت، و اموال را گرفت،
آنگاه به دایه گفت: اگر طفل را در روز عید قربان بازآوری همین هدایا را به تو خواهم داد. و چون مردم از نماز عید برگشتند امیرالمومنین
علیه السلام دایه را طلبیده به وی فرمود: ای دشمن خدا! سفارش مرا چه کردی؟
دایه گفت: کسی را ندیدم.
آن حضرت به وی فرمود: به حق صاحب این قبر (اشاره به قبر پیغمبر) دروغ می گویی. آن زن آمد و طفل را از تو گرفت و بر صورتش بوسه
زد و به تو رشوه ای داد و گفت: اگر در روز عید قربان او را بیاوری همین هدایا را نیز به تو خواهم داد. دایه بر خود لرزید و گفت: ای پسر عم
رسول خدا! مگر غیب می دانی؟!
علی علیه السلام فرمود: جز خدا کسی غیب نمی داند ولیکن رسول خدا صلی الله علیه و آله این قضیه را به من خبر داده است.
زن گفت: بهترین گفتار، گفتار راست است. و ماجرا همان بود که فرمودید، اکنون اگر دستور دهید زن را حاضر کنم.
علی علیه السلام فرمود: هنگامی که آن زن تو را به خانه برد از آن منزل به منزل دیگری منتقل شد، حال باید صبر کنی تا روز عید قربان او
را بیاوری تا خداوند از سر تقصیر تو درگذرد. زن گفت: اطاعت می کنم. و چون روز عید قربان شد دایه به آن محل رفت و زن نیز آمد و طفل
را گرفت و صورتش را بوسید و آنگاه به دایه گفت: با من بیا تا آنچه به تو وعده داده ام به تو بدهم.
دایه گفت: هرگز تو را رها نمی کنم، در این موقع زن سر به سوی آسمان بلند کرده به درگاه الهی عرضه داشت: ای فریادرس درماندگان! و
ای پناه دردمندان!.
و آنگاه با دایه به مسجد رفت. و چون بر حضرت علی علیه السلام وارد گردید، آن حضرت به وی فرمود: تو می گویی یا من بگویم؟!
زن: خودم می گویم.
علی علیه السلام پس بگو!
زن: من دختر مردی از انصارم، پدرم عامر بن سعد خزرجی در یکی از غزوات رسول خدا صلی الله علیه و آله در رکاب آن حضرت کشته شد.
مادرم نیز در عهد خلافت ابوبکر از دنیا درگذشت و من خود تنها مانده با زنان همسایه انس می گرفتم، و یک روز که با چند تن از زنان
105
مهاجر و انصار نشسته بودم، پیرزنی فرتوت که تسبیحی در دست داشت، عصا زنان به نزد ما آمد و از نام همه زنان پرسش نمود. تا این که
به من رسید گفت: اسم تو چیست؟
گفتم: جمیله.
دختر کیستی؟
دختر عامر انصاری.
پدر داری؟
خیر.
ازدواج کرده ای؟
نه.
پس به حال من ترحم نموده گریه کرد و گفت: مایل نیستی زنی نزد تو آمده به تو کمک کند و انیس و مونس تو باشد.
دختر: بله مایلم.
پیرزن: من حاضرم برای تو مادری مهربان باشم، من خوشحال شده گفتم: بفرما خانه خانه توست و امر امر تو، آنگاه آبی از من خواست وضو
گرفت و من در موقع غذا نان و شیر و خرما برایش مهیا کردم و چون آنها را دید گریه کرد، گفتم: چرا گریه می کنی؟
پیرزن: دخترم! خوراک من عبارت است از یک نان جو یا اندکی نمک و باز هم گریه کرد و گفت: حالا هم وقت غذا خوردنم نیست، و من
پس از خواندن نماز عشاء غذا می خورم پس برخاست و به نماز مشغول شد تا این که از نماز عشاء فارغ گردید، من یک قرص نان جو و
مقداری نمک برایش آوردم آنگاه به من گفت مقداری خاکستر برایم بیاور، چون آوردم خاکسترها را با نمک مخلوط نموده با سه لقمه نان
افطار کرد و باز به نماز ایستاد و تا سپیده دم نماز خواند و من چون این رفتار را از او دیدم به وی نزدیک شده بر سرش بوسه زدم و گفتم:
برایم دعا کن، خداوند مرا بیامرزد؛ زیرا دعای تو مستجاب است. در این موقع به من گفت: تو دختری زیبا هستی و من هنگامی که از خانه
خارج می شوم بر تو می ترسم تنها بمانی، باید زنی در کنار تو باشد، و من دختری عابده و خردمند دارم که از تو بزرگتر است، اگر بخواهی او
را نزد تو بیاورم تا یار و همراز تو باشد.
گفتم: چرا نخواهم؟
پس برخاست و از خانه بیرون رفت ولی پس از زمانی خود تنها برگشت.
گفتم: چرا خواهرم را به همراه نیاوردی؟
گفت: دختر من با کسی انس نمی گیرد و زنان مهاجر و انصار به خانه تو زیاد رفت و آمد می کنند و مزاحم انجام عباداتش می شوند.
گفتم: تا موقعی که دختر تو در خانه من است نمی گذارم کسی به خانه بیاید، پیرزن رفت و پس از ساعتی برگشت و زنی با او بود که تمام
بدن را در لباسش پیچانده بود و فقط چشمانش پیدا بود، و بر در اتاق ایستاد، گفتم: چرا داخل نمی شوی؟
عجوزه گفت: از دیدار تو چنان خوشحال شده که از خود بیخود گشته است.
گفتم: الان می روم در خانه را می بندم تا کسی وارد نشود، رفتم در را بستم و به دختر چسبیده و گفتم صورتت را باز کن، ولی قبول نکرد،
پس رویش را از سرش برداشتم ناگهان دیدم جوانی است با ریش سیاه و دست و پا خضاب بسته با لباس زنان، پس من زاری و فزع نموده
به او گفتم: چرا مرتکب چنین جنایتی شدی؟! برخیز و از خانه بیرون شو! مگر از سطوت عمر نمی ترسی؟ و خواستم از او دور شوم که بناگاه
به من چسبید و من در دستش مانند گنجشکی بودم در چنگال عقابی پس با من مباشرت نمود و از شدت مستی که داشت بر زمین افتاد و
بیهوش گردید، و من با کاردی که بر کمرش بسته بود سر از بدنش جدا کردم و به درگاه خدا عرضه داشتم:
خدایا! تو می دانی که این مرد به من ستم نموده و مرا رسوا کرده است و من بر تو توکل می کنم، ای خدایی که هرگاه بنده ای بر او توکل
کند او را کفایت نماید! ای خدایی که نیکو پرده پوشی. و چون شب شد جسدش را برداشته و در محراب مسجد انداختم، و از او آبستن
شدم. و چون فرزند را زاییدم، خواستم او را بکشم ولی گفتم خطاست او را قنداق نموده در محراب مسجد افکندم. این ماجرای من بود ای
پسر عم رسول خدا!
106
عمر گفت: گواهی می دهم که از رسول خدا شنیدم که فرمود: من شهر علمم و علی در آن است.
و نیز فرمود: برادرم علی بحق سخن می گوید.
و آنگاه گفت: یا اباالحسن! حکم آنان چیست؟
امیرالمومنین علیه السلام فرمود: مقتول دیه ای ندارد؛ زیرا مرتکب گناهی بزرگ شده است و بر زن حدی نیست؛ زیرا بدین عمل مجبور شده،
و سپس به زن فرمود: عجوزه را بیاور تا حق خدا را از او بگیرم.
زن گفت: سه روز به من مهلت بدهید، امیرالمومنین به دایه فرمود: فرزند را به مادرش رد کن! زن فرزند را به خانه برد و فردا در جستجوی
پیرزن از خانه بیرون رفت و ناگهان او را در کوچه ای دید، پس او را بگرفت و کشان کشان به نزد علی علیه السلام آورد، چون به نزد حضرت
رسیدند، حضرت علی علیه السلام به پیرزن فرمود: ای دشمن خدا! می دانی که من علی بن ابیطالب هستم و علم من علم پیامبر صلی الله
علیه و آله است اکنون حقیقت حال را بگو!
پیرزن گفت: من این زن را نمی شناسم و از قضیه اطلاعی ندارم!
امیرالمومنین به وی فرمود: قسم می خوری؟
پیرزن: آری.
حضرت به او فرمود: دستت را روی قبر رسول خدا بگذار و سوگند یاد کن، و چون پیرزن سوگند یاد کرد ناگهان صورتش سیاه شد.
امیرالمومنین علیه السلام دستور داد آیینه ای آوردند، و چون پیرزن در آیینه نگاه کرد و صورت خود را سیاه دید از روی ندامت صیحه زد،
علی علیه السلام به درگاه خدا عرض کرد: بار خدایا! اگر این زن راستگوست صورتش را سفید گردان، ولی آن سیاهی برطرف نشد، حضرت به
وی فرمود: چگونه توبه کرده ای با آن که خداوند از سر تقصیر تو نگذشته است؟!
آنگاه عمر دستور داد پیرزن را از مدینه خارج کرده سنگسارش نمایند.
ابن ابی الحدید این قضیه را بطور اختصار نقل کرده و می گوید: این ماجرا در زمان عمر اتفاق افتاده است.
دختری که به زنا متهم شد
در خرائج راوندی است که نه یا ده برادر در قبیله ای عرب زندگی می کردند و تنها یک خواهر داشتند که بسیار به او علاقه مند بودند، آنان
به خواهر گفتند: هر چه خداوند به ما روزی می دهد نزد تو می سپاریم و تو ازدواج نکن؛ زیرا به غیرت ما نمی گنجد که تو ازدواج نمایی،
خواهر با آنان موافقت کرد و به خدمتگزاری آنان پرداخت. برادران نیز خواهر را گرامی می داشتند، تا این که روزی خواهر پس از پاکی از
عادات ماهیانه برای غسل نمودن بر سر چشمه آبی رفت و در میان آب نشست، اتفاقا زالویی در جوف او داخل شد و پس از مدتی زالو بزرگ
شده و شکم زن بالا آمد، برادران پنداشتند که خواهر آبستن شده و به آنان خیانت کرده است، تصمیم گرفتند او را بکشند، ولی بعضی از
آنان ممانعت کرده، گفتند: او را نزد علی بن ابیطالب می بریم، خواهر را نزد علی علیه السلام برده و ماجرا را شرح دادند.
امیرالمومنین: طشتی پر از لجن برایم بیاورید! و به زن دستور داد میان طشت بنشیند و در آن حال زالو از جوف زن بیرون آمد و در میان
طشت قرار گرفت. برادران چون این تدبیر و علاج حیرت آور بدیدند، گفتند: یا علی! تو پروردگار ما هستی و تو غیب می دانی! امیرالمومنین
علیه السلام آنان را از این گفتار، منع نموده و به آنها فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله از طرف خداوند به من خبر داده که این قضیه در
این ماه و در این روز و در این ساعت، واقع خواهد شد.
داستان جویریه
مردی با جویریه بن عمر بر سر ماده اسبی با هم نزاع می کردند، هر کدام، آن را از خود می دانست.علی علیه السلام فرمود: گواه بیاورید؟
گفتند: نه. پس به جویریه فرمود: اسب را به این مرد بده!
جویریه گفت: یا امیرالمومنین! بدون گواه؟
107
علی علیه السلام فرمود: من به تو از خودت آگاهترم، آیا فراموش کرده ای رفتار جاهلانه ات را در عصر جاهلیت. و حضرت او را از کردارش خبر
داد. (بحار، ج 41 ، ص 288 . گرچه اخبار این فصل مرسله هستند، ولی تعجب ندارد که آن اعمال حیرت آور از آن شخصیت نامتناهی سر
زده باشد، و به همین جهت بوده که پاره ای از مردم آن حضرت را خدای خود دانسته اند. و خود آن حضرت آنان را با آتش سوزانده است)
فصل پنجاه:قضایایی که مدعی علیه را ذیحق نموده
چهار نفر مالک یک شتر بودند، یکی از آنان شتر را عقال نمود، شتر راه می رفت و با ریسمان خود بازی می کرد که ناگهان به زمین خورد و
هلاک گردید، در این موقع آن سه نفر دیگر با این یکی به منازعه برخاسته و قیمت شتر را از او مطالبه کردند. حضرت امیر علیه السلام به
آن سه نفر فرمود: شما باید سهم آن یکی را بدهید؛ زیرا او از حق خود نگهداری نموده و شما چون از حق خود مراقبت نکرده اید حق او را
نیز تلف کرده اید.
و گذشت در فصل سیزدهم خبر یکم که آن حضرت صاحب سه گرده نان را که مدعی چهار درهم بود، تنها یک درهم داد، و مدعی علیه را
ذیحق نمود.خاتمه پاره ای از قضایا و رفتار و گفتار خلفا به نقل از تواریخ عامه و یادآوری نکات و اشاراتی پیرامون آنها.
فصل پنجاه ویکم:اولین وآخرین فتنه
مبرد در کمال آورده: روزی رسول خدا صلی الله علیه و آله به مردی که در حال سجده بود اشاره نمود تا اینکه گوید پیامبران به حاضران
فرمود: آیا کسی از شما این مرد را می کشد؟ در این موقع ابوبکر آستینها را بالا زد و شمشیر را به دست گرفت و به سوی آن مرد حرکت
کرد، ولی دیری نپایید که برگشت و به پیامبر گفت: آیا مردی را بکشم که لا اله الا الله می گوید؟!
رسول خدا به او پاسخی نداد و دگر بار به حاضران فرمود: آیا کسی این مرد را می کشد؟ عمر برخاست ولی او نیز اعمالی مشابه آنچه که
ابوبکر انجام داده بود انجام داد، سومین بار پیامبر فرمود: آیا کسی از شما این مرد را می کشد؟ این دفعه علی بن ابیطالب علیه السلام
برخاست و به طرف آن مرد روانه گردید، ولی پیش از آن که بر او دست یابد او فرار کرده بود.
رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: این اولین و آخرین فتنه بود.
و نیز مبرد همین روایت را بطریق دیگری نقل کرده و در آن آورده که ابوبکر نزد رسول خدا (ص) چنین عذر آورد که او را در حال رکوع
دیده، وعمر به این که او را در حال سجده دیده است و آنگاه پیغمبر فرمود: اگر این مرد کشته می شد هیچ دو نفری در دین خدا با هم
اختلاف نمی کردند.
و خبر را ابن طاووسی نیز در طرائف از کتاب حافظ محمد بن موسی شیرازی و او از تفاسیر دوازده گانه معتبر: تفسیر یعقوب بن سفیان،
یوسف بن موسی القطان، ابن جریح، مقاتل بن سلیمان، مقاتل بن حیان، وکیع، قاسم بن سلام، علی بن حرب، سدی، مجاهد، ابوصالح، قتاده،
نقل کرده است.
مؤلّف: مردی را که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمان قتلش را داده بود ذوالخو یصره تمیمی بوده که در جنگ صفین پس از آن که
قرآنها بر بالای نیز هها رفت رئیس و سرکرده منافقین گردید، و پیش از آن نیز موقعی که رسول خدا غنائم خیبر را تقسیم کرد به آن
حضرت نسبت بی عدالتی داد و با این جسارتش، پیامبر را به خشم آورده تا جائی که حضرتش به او فرمود: وای بر تو! اگر من به عدالت عمل
نکنم چه کسی خواهد کرد؟ و با این اسائه ادبش از اسلام خارج گردیده مرتد شد.
شهرستانی در کتاب ملل و نحل وقوع این ماجرا را اولین شبهه ای دانسته است که در میان امت اسلام اتفاق افتاده، و دومش جلوگیری عمر
بوده از وصیت کردن رسول خدا صلی الله علیه و آله و سومش تخلف او بوده با ابوبکر و عثمان از لشکر اسامه، و چهارمش انکار او بوده وفات
پیغمبر صلی الله علیه و آله را.
و با توجه به این که رسول خدا صلی الله علیه و آله خود دیده بود که آن مرد در حال نماز است، پس چه توجهی برای آن عذرها خواهد
بود؟! بعلاوه، عمر که دید رسول خدا عذر ابوبکر را نپذیرفت پس چگونه باز به همان مطلب معتذر گردید. بنابر این، چه فرق است بین آن
گفتار ذوالخو یصره به رسول خدا و گفتار اینها، جز این که تخطئه ذوالخو یصره در باب اموال و تخطئه اینها درباره خون (که مهم ترست)
108
بوده، و این که اول بالمطابقه و دوم بالالتزام بوده است و اگر آنان به حقیقت صدیق و باطل فرقی نگذاشته اند؟ و چرا در آن ادعایی که رسول
خدا با یک نفر اعرابی داشت او را تصدیق نکردند؟ و چرا بین پیغمبر و دیگران فرقی نگذاشتند که داستان آن در بخش نخست عنوان یک از
فصل چهل و سوم گذشت و چرا گفتار خدا را در باره رسولش فرموده: و ما ینطق عن الهوی، ان هو الا وحی یوحی (پیامبر هرگز به هوای
نفس سخن نمی گوید، سخن او هیچ غیر وحی خدا نیست. (سوره نجم آیه 3 و 4) ) تصدیق ننمودند؟!
حسرت ابوبکر
عبدالرحمن بن عوف می گوید: در مرض وفات ابوبکر به عیادتش رفته بودم، از او می شنیدم که می گفت: من تنها بر سه چیز تاسف می خورم
که چرا آنها را انجام دادم و ای کاش از من سر نمی زد! و سه کار انجام نداده ام و آرزو داشتم آنها را انجام می دادم، و آرزو داشتم سه مطلب از
رسول خدا صلی الله علیه و آله می پرسیدم.
امام سه عملی که آرزو داشتم از من سر نمی زد؛ یکی این که متعرض خانه فاطمه نمی شدم و اگر چه مستلزم جنگ و قتالی بود... و دیگر
این که فجاه را نمی سوزاندم بلکه یا با شمشیر او را می کشتم و یا آزادش می کردم تا اینکه گوید و اما سه موضوعی که دوست داشتم از
رسول خدا می پرسیدم؛ یکی این که خلیفه پس از او چه کسی خواهد بود تا با او نزاع و تشاجر نکنیم، و دیگر این که میراث عمه و دختر
خواهر را از او سوال می کردم....
سند خبر:
و همین خبر را شیخ صدوق (ره) نیز در کتاب خصال از طریق عامه نقل کرده ولیکن در آخر آن چنین آمده: دوست داشتم از رسول خدا از
میراث برادر و عمه پرسش می نمودم.
و نیز روایت را ابن قتیبه در خلفا نقل کرده ولیکن در آخر آن چنین آورده: دوست داشتم از رسول خدا صلی الله علیه و آله از میراث دختر
برادر و عمه می پرسیدم.
و همچنین فضل بن شاذان در ایضاح خبر مذکور را از طریق عامه روایت نموده و در ضمن آن آورده: دوست داشتم از لشکر اسامه تخلف
نمی کردم، و دوست داشتم عیینه و طلیحه را نمی کشتم.
بررسی خبر:
شیخ صدوق در خصال پس از نقل این خبر می گوید: و هنگامی که انصار، محاجه صدیقه طاهره را با آنان درباره خلافت شنیدند به آن
مخدره گفتند: اگر ما پیش از آن که با ابوبکر بیعت کنیم این سخنان شما را شنیده بودیم هرگز از علی به ابوبکر عدول نمی کردیم، ولی
فاطمه،- سلام الله علیها در پاسخ آنان فرمود: آیا روز غدیر خم برای کسی عذری باقی گذاشت؟!.
ابن قتیبه در خلفا بعد از ذکر محاجه امیرالمومنین علیه السلام با انصار در باره خلافت آورده: بشیر بن سعد انصاری نخستین کسی که با
ابوبکر بیعت نمود، حتی پیش از عمر، بخاطر حسادتی که نسبت به پسر عمویش سعد بن عباده داشت از این که مبادا مردم با او بیعت کنند
به آن حضرت گفت: اگر انصار سخنان شما را پیش از آن که با ابوبکر بیعت کنند شنیده بودند هرگز درباره خلافت شما اختلاف نمی کردند.
و نیز آورده: علی، شبها فاطمه را بر استر سوار نموده به مجالس و مجامع انصار می برد تا از آنان استنصار کند، و آنان در پاسخ فاطمه
علیهاالسلام می گفتند ای دختر رسول خدا! اگر همسر و پسر عم تو قبل از ابوبکر از ما بیعت خواسته بود ما با دیگری بیعت نمی نمودیم و
علی علیه السلام به آنان می گفت: آیا صحیح بود که من در آن موقع پیکر پاک رسول خدا صلی الله علیه و آله را در میان خانه بگذارم و از
خانه خارج شده بر سر خلافت آن بزرگوار با مردم به مشاجره و مخاصمه برخیزم؟! و فاطمه علیهاالسلام نیز به آنان گفت: اباالحسن کاری بر
خلاف وظیف هاش انجام نداده و آنها مرتکب اعمالی شدند که خدا با آنان حساب و هم مطالبه جواب خواهد نمود.
مؤلّف: بر فرض این که حدیث غدیر خم ثابت و قطعی نباشد با این که کتابها در این خصوص از طریق اهل سنت نوشته شده و با چشم
پوشی از سخنان متواتر و مکرر رسول خدا درباره مسأله خلافت که از نخستین روزهای آغاز بعثت تا آخرین لحظات زندگی بر آن تاکید
می نمود، بویژه نسبت به خویشان نزدیکش که به دستور خداوند آنان را به این امر مهم دعوت و ارشاد می کرده و با صرفنظر از رفتار و اعمال
آن حضرت در این باره، به گونه ای که هر کس معتقد به نبوت آن حضرت بوده عادتا به جانشینی امیرالمومنین علیه السلام از برای آن
109
بزرگوار نیز اذعان و اعتقاد پیدا می کرده، و بر فرض نبودن آیات قرآنی، و براهین عقلی، و فطرت بشری، کافی است در اثبات عدم صحت
مسلک آنان، شک و تردیدی که خلیفه آنان در امر خلافت خود داشته است.
وانگهی، چگونه ابوبکر می گوید: دوست داشتم از رسول خدا صلی الله علیه و آله از خلیفه بعد از او پرسش می نمودم تا در این باره نزاعی
پیش نیاید، با این که رسول خدا خواست که در هنگام وفاتش این کار را انجام دهد، و آن را کتبا به ثبت برساند تا بعد از او در گمراهی
نیفتند، ولی عمر نگذاشت و به حاضران گفت: پیامبر بر اثر شدت بیماری هذیان می گوید. و عمر خود بعدا اعتراف نموده که از اراده و
تصمیم پیغمبر باخبر بوده ولی از آن جهت که آن اقدام با نیات او سازگار نبوده از آن جلوگیری کرده است.
چنانچه ابن ابی الحدید از ابن عباس نقل کرده که می گوید: من در سفری همراه عمر بودم، یک روز در حالی که من و او تنها بودیم به من
گفت: ای پسر عباس! شکایت پسر عمت علی را به تو می کنم که از او خواستم در این سفر با من بیاید ولی نپذیرفت و می بینم گرفته و
افسرده است، به نظر تو علتش چیست؟
ابن عباس: خودت علتش را می دانی.
عمر: یقینا به خاطر از دست دادن خلافت است.
ابن عباس: من هم نظرم همین است؛ زیرا او عقیده دارد که رسول خدا صلی الله علیه و آله او را جانشین خود قرار داده است.عمر: ولی چه
سود که خدا این را اراده نکرده است. تا اینکه گوید و مضمون خبر نیز با تعابیر دیگری نقل شده است.
مؤلّف: مقصود او از خبر دیگر، روایتی است که عمر در آن اظهار داشته که رسول خدا صلی الله علیه و آله می خواست در بیماری وفاتش،
موضوع خلافت را بیان کند ولی من به خاطر خوف وقوع فتنه و اختلاف، از آن ممانعت به عمل آوردم، و رسول خدا نیز نیت و منظور مرا
دریافته از بیان آن خودداری نمود؛ و البته آنچه که خدا بخواهد واقع خواهد شد.
و اما راجع به این که عمر در خبر اول گفته: رسول خدا می خواست خلافت را برای او علی (ع) قرار دهد ولی خدا نخواست مغالطه ای بیش
نیست؛ زیرا اراده پیامبر جز به فرمان خدا نبوده و خواست پیامبر خواست خداست، و این درست نظیر این است که گفته شود: پیامبران الهی
اگر چه مردم را به ایمان آوردن به خدا دعوت کرده اند ولی خدا آن را نخواسته چرا که می بینیم آنان ایمان نیاورده اند.
و اما گفتار او در خبر دوم که گفته: رسول خدا صلی الله علیه و آله می خواست در مرض وفاتش او امیرالمومنین را به عنوان خلیفه بعد از
خود معرفی کند ولی من نگذاشتم واقع این سخن نسبت بیهوده گویی به خدای متعال است، چنانچه درباره پیغمبر صلی الله علیه و آله به
( صراحت آن را گفته: زیرا خداوند درباره رسولش می فرماید: و ما ینطق عن الهوی ان هو الا وحی یوحی(سوره نجم، آیه 3 و 4
و آنجا که گفته: من نگذاشتم پیامبر تصمیمش را عملی کند بخاطر ترس از وقوع فتنه... معنایش این است که او عمر نسبت به مصالح اسلام
و مسلمین از خدا و رسولش آگاه تر است!
و اما داستان فجاه که ابوبکر او را سوزانده بود و پیش از مرگ، آرزو می کرد که یا او را آزاد می نمود و یا به نحو دیگری وی را به قتل
می رساند او، ایاس بن عبد یا لیل سلمی بوده که از ابوبکر اسلحه خواست تا با مرتدین از اسلام نبرد کند، و چون اسلحه گرفت با آن به
جنگ مسلمانان رفت. پس ابوبکر طریقه بن حاجز را مامور دستگیری او نمود، تا اینکه طریقه وی را اسیر و دستگیر نموده به نزد ابوبکر
آورد. ابوبکر دستور داد در بیرون شهر مدینه آتشی بزرگ افروخته ایاس را دست بسته در میان آن انداختند.
ابوبکر دست مهمان را قطع کرد
فضل بن شاذان در ایضاح از ابوبکر بن ابی عیاش و هیثم و حسن لولوی (قاضی) نقل کرده که ابوبکر مردی را که دست راستش قطع شده بود
به مهمانی خود فرا خواند. مهمان ظاهری آراسته داشت، ابوبکر به وی گفت: بخدا سوگند کردار تو به کردار سارقان نمی ماند، بنابراین چه
کسی دست تو را بریده است؟
مهمان گفت: یعلی بن متیه در یمن از روی تعمدی و ستم دست مرا قطع کرده است.
110
ابوبکر گفت: من در این باره تحقیق می کنم و چنانچه صحت ادعایت ثابت گردید، دست یعلی را در قصاص دست تو قطع خواهم کرد. اتفاقا
در آن روزها گردنبند اسماء بنت عمیس مفقود گردید و هر چه تفحص کردند آن را نیافتند، طلحه بن عبیدالله به نزد ابوبکر آمد و گفت:
مهمان را تفتیش نمی کنی؟
ابوبکر: من هرگز گمان دزدی درباره او نمی دهم.
طلحه اصرار کرد و گفت: بخدا سوگند من باید او را بازرسی کنم، تا این که مهمان را تفتیش کرده گردنبند را از اتاقش بیرون آورد. ابوبکر
چون این را دید دست چپ مهمان را نیز قطع کرد.
پس از نقل این خبر، ابراهیم بن داوود و حسن لولوی به راوی حدیث ابوعلی گفتند: آیا ابوبکر می توانسته دست چپ آن مرد را ببرد؟
ابوعلی گفت: چاره ای ندارم جز این که بگویم ابوبکر اشتباه کرده است؛ زیرا در این حکم شکی نیست که کسی که یک دستش در اثر دزدی
قطع شده، بار دیگر پای چپش قطع می شود، و در نوبت سوم، حکم قطع ندارد بلکه زندانی شده به قدر ضرورت از بیت المال به او آذوقه
می دهند. و خطای دیگر این که مهمان، همانند یک تن از اهل خانه، مامون است، و حکم قطع درباره او روا نیست.
ابوبکر و حکم قسامه
بلاذری در فتوح البلدان آورده: قیس در جریان قتل داذویه که در صنعا کشته شده بود متهم گردید. ابوبکر وی را به وسیله مهاجر بن
ابی امیه که عامل او در صنعا بود نزد خود فرا خواند، و هنگامی که قیس بر ابوبکر وارد گردید، ابوبکر او را در کنار منبر رسول خدا صلی الله
علیه و آله پنجاه بار سوگند داد که او را داذویه را نکشته و سپس آزادش کرد.
مؤلّف: حکم قسامه برای مدعی قتل و به منظور اثبات آن، تشریع شده نه برای منکر.
ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه از ابوجعفر نقیب نقل کرده که بارها اتفاق می افتاد که ابوبکر، قضاوتی می نمود و کسانی از صحابه رسول
خدا صلی الله علیه و آله همانند بلال و صهیب و امثال آنان، حکم او را نقض می کردند، و در این خصوص قضایایی نیز نقل کرده است.
ابوبکر و حکم میراث اجداد
درکتاب اسد الغابه از قاسم بن محمد بن نقل کرده که دو جده (مادر مادر و مادر پدر) که هر کدام خواستار میراث بودند نزد ابوبکر آمدند.
1 ترکه میت را به مادر مادر داد و مادر پدر را محروم کرد. عبدالرحمن بن سهل مردی از انصار که در جنگ بدر نیز حضور داشته / ابوبکر 6
به ابوبکر گفت: ای خلیفه! کسی را ارث دادی که اگر او مرده بود و این میت زنده می بود از او ارث نمی برد، و برعکس. کسی را محروم
1 را بین آنان بطور مساوی قسمت نمود. / نمودی که اگر او مرده بود و این میت زنده بود از او ارث می برد. ابوبکر به خطای خود پی برد و 6
و همین روایت را نیز شیخ طوسی (ره) درتهذیب با اختلافی در لفظ نقل نموده است.
و نیز قضیه دیگری نقل کرده که جده ای (مادر پدر) به نزد ابوبکر رفت و گفت: از پسر پسرم ارث می خواهم، ابوبکر گفت: من آیه ای از قرآن
1 داده است. / در این باره به خاطر ندارم، ولی از دیگران می پرسم، و چون پرسید، مغیره به او گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله جده را 6
ابوبکر به مغیره گفت: جز تو کسی هم این را از رسول خدا شنیده است؟
1 ترکه را به آن زن داد. پس از گذشت مدتی مادر مادر همان میت نزد / مغیره گفت: بله، محمد بن مسلمه. پس ابوبکر طبق گواهی آنان 6
ابوبکر رفته از او مطالبه میراث نوه اش را نمود. ابوبکر به او گفت: آنچه که از رسول خدا صلی الله علیه و آله در این خصوص نقل کرده اند
1 را بین هر دو نفرتان قسمت کنید، / شامل تو نمی شود و به جده پدری اختصاص دارد از این رو حکم مسأله تو را نمی دانم. و چنانچه 6
خودتان بهتر می دانید.
حکم عمر درباره نژاد خروس
جاحظ در کتاب حیوان آورده: در زمان خلافت عمر، دو مرد به وسیله خروس، قمار بازی می کردند، عمر این را شنید پس به قتل نژاد
خروس فرمان داد. مردی از انصار به نزد عمر رفت و به او گفت: آیا به کشتن دسته ای مخلوقات خدا که تسبی حگوی پروردگارشان هستند
فرمانی می دهی؟! عمر متوجه خطای خود شده حکم خود را لغو کرد.
111
عمر و خرافات جاهلیت
و نیز در همان کتاب در ضمن بیان خرافات اهل جاهلیت آورده: از جمله معتقدات آنان یکی این بوده که طائفه جرهم از فرشتگان و دختران
آدم به وجود آمده اند و معتقد بوده اند که هرگاه فرشته ای در آسمان، خدایش را عصیان کند خداوند او را در صورت و طبیعت بشری به
زمین فرو می فرستد؛ و آفرینش هاروت و ماروت و بلقیس، ملکه سبا را از این قبیل می دانسته اند.
و همچنین ذوالقرنین را که گویند مادرش فیری از نسل آدم و پدرش عبری از فرشتگان بوده است، و بر همین مبنای خرافی بود که
هنگامی که عمر شنید مردی، مرد دیگر را ذوالقرنین صدا می زد به او گفت: آیا نامهای پیامبران را تمام کرده اید که به اسماء فرشتگاه بالا
رفته اید.
عمر و شیوه کشف جرم او
ابن قتیبه در شعرا آورده: گویند عمر بن الخطاب از غلام بنی الحسحاس. شنید که این شعر را با خود زمزمه می نمود:
ولقد تحدر من کریمه بعضهم /عرق علی جنب الفراش و طیب
عرق و بوی خوش از بعض دختران آنان در کنار بستر فرو ریخت عمر برآشفته غلام را تهدید به مرگ نمود، و آنگاه برای اینکه بفهمد مقصود
او کدام زن بوده، دستور داد به او شراب نوشانده و زنانی را از مقابل او عبور دهند، و چون زن مورد علاقه غلام از برابر او گذشت، غلام نسبت
( به وی اظهار تمایل و عشق نمود؛ پس عمر دستور داد غلام را به قتل برسانند. ) شعراء، ص 92
مؤلّف: چقدر فرق است بین این گونه کشف جرم که عمر از آن استفاده نموده، با آن گونه که امیرالمومنین علیه السلام اعمال کرده است، و
قبلا گذشت که آن حضرت در ماجرای زنی که پسر خود را انکار می کرد، نخست از اولیای او وکالت گرفت و آنگاه به زن فرمود: اگر طبق
اظهارات تو این نوجوان فرزند تو نیست الان تو را به او تزویج می نمایم. در این موقع زن فریاد برآورد و گفت: آیا می خواهی مرا به پسرم
تزویج کنی؟!
و نیز در مورد غلامی که مولای خود را انکار می کرد و می گفت: من مولا و او غلام من است دستور داد تا هر دو سرهایشان را در میان دو
سوراخ داخل نموده و آنگاه به قنبر فرمود: گردن غلام را بزن، پس غلام با شنیدن این سخن، فورا سرش را بیرون کشید و دیگری همچنان
سرش را نگهداشت.
و همچنین در مورد نزاع دو زن بر سر یک کودک که هر کدام کودک را از خود می دانست به آنان فرمود: کودک را با اره دو نصف می کنم
برای هر کدامتان یک نصف، پس آن زنی که مادر کودک نبود، پذیرفت ولی دیگری فریاد بر آورد: یا علی! اگر می خواهی چنین کنی من از
حق خودم صرفنظر نموده کودکم را به او می بخشم.
مطلب دیگر این که: حد زنا با چهار دفعه اقرار ثابت می شود نه به مجرد اظهار تمایلی نسبت به زنی، آن هم در حال مستی، بعلاوه، حد در
این قضیه (که بر حسب ظاهر زنای غیر محصن بوده) تازیانه است نه قتل. و بالاخره عمر در این ماجرا حد ملوک را که نصف حد آزاد است،
چندین برابر حد آزاد قرار داده است.
عمر و سنن شرعی
ابن قتیبه در معارف آورده: نام سابق عبدالرحمن بن حرث، ابراهیم بوده، وی در زمانی که عمر خلیفه بود به نزد او رفت، و آن هنگامی بود که
عمر تصمیم گرفته بود نام کسانی را که به اسماء انبیاء موسوم بودند تغییر بدهد، پس اسم او را نیز عبدالرحمن گذاشت، و این نام برایش
ثابت و باقی ماند.
مؤ لّف: نامگذاری به اسماء مبارک پیامبران الهی در شرع مقدس، مورد ترغیب و تاکید قرار گرفته، چنانچه از امام محمد باقر علیه السلام که
از سوی جدش رسول خدا صلی الله علیه و آله به باقرالعلوم لقب یافته، موقعی که به جابر بن عبدالله انصاری خبر داد که زنده خواهد ماند تا
آن امام بزرگوار را ادراک نماید و به او فرمود: سلام مرا به او برسان، منقول است که فرمود: برترین نامها نام پیامبران است. ولی عمر نام
ابراهیم را که پس از رسول خدا افضل انبیای الهی بوده به نام دیگری تغییر می دهد.
112
سوال عمر از نسل بنی آدم
و نیز در معارف آمده: عمر از کعب پرسید؛ نسل آدم از قابیل بوده یا هابیل؟
کعب پاسخ داد: از هیچکدام. امام مقتول (هابیل) در خاک نهان شده و فرزندی از خود بر جای نگذاشت، و اما قابیل نسل او هم در طوفان
نوح همگی به هلاکت رسیدند، و مردم همه از فرزندان نوح و نوح از فرزندان شیث (و شیث پسر آدم). است.
مؤ لّف: آیا عمر آیه قرآن را نشنیده بود: وجعلنا ذریته هم الباقین؛ (سوره صافات، آیه 77 )و قرار دادیم نژاد نوح را بازماندگان روی زمین.
عمر و اشعار عرب
ابن قتیبه در شعراء آورده: مردی به نام حطیئه در میان طائفه زبرقان بن بدر، سکونت گزیده، آنان نسبت به وی بی حرمتی کردند. حطیئه از
نزد آنان کوچ نموده در میان طائفه بغیض اقامت گزید و مورد اکرام و احترام آنان قرار گرفت. و سپس قصید های در ذم زبرقان و مدح بغیض
سرود که در شعر آخرش آمده:
دع المکارم لا تنهض لبغیتها
واقعد فانک انت الطاعم الکاسی ) واگذار! مکرمت ها را و برای طلب آنها بار سفر مبند و بر جای بنشین که هم می خوری و هم می پوشی)
زبرقان از شنیدن اشعار او بسیار ناراحت شده از او به نزد عمر شکایت برد و شعر آخر حطیئه را برای عمر خواند.
عمر به او گفت: حطیئه در این شعرش نسبت به تو هیچگونه توهین و هتکی ننموده است،مگردوست نداری اینکه، هم بخوری و هم بپوشی؟
زبرقان گفت: ولی هیچ مذمت و هجوی از این بدتر تصور نمی شود، عمر در این باره از حسان بن ثابت داوری خواست، حسان به عمر گفت:
حطیئه با این شعرش زبرقان را هجو ننموده بلکه بر او نجاست کرده است.
زنی که عمر را راهنمایی کرد
ابن جوزی دراذکیاء آورده: عمر بن خطاب در خطابه ای از مردم خواست مهریه همسرانشان را از چهل اوقیه ) هر اوقیه، هفت مثقال است
(زیادتر نکنند، اگر چه همسر آنان دختر ذی الغصه یعنی یزید بن حصین صحابی حارثی باشد، و هر کس از این مقدار بیشتر قرار دهد،
زیادی را در بیت المال خواهم ریخت.در این هنگام زنی بلند قامت از میان صف زنان برخاست و به عمر گفت: تو چنین حقی نداری؟
عمر گفت: چرا؟
زن: زیرا خداوند در قرآن می فرماید: و آتیتم احداهن قنطارا فلا تاخذوا منه شیئا اتاخذونه بهتانا و اثما مبینا.... ) سوره نساء، آیه 20 (و مال
بسیاری مهر او کرده باشید البته نباید چیزی از مهر او بازگیرید، آیا به وسیله تهمت زدن به زن، مهر او را می گیرید و این گناهی نیست
آشکار.
عمر گفتار زن را تصدیق کرد و گفت: زنی حق گفت و مردی خطا کرد.
مؤلّف: در اینجا برادران اهل سنت ما، در مقام توجیه برآمده گفته اند: این اعتراف عمر به حق گویی زنی و لغزش خودش، دلیلی است بر
تواضع او، اما نگفته اند که اصل ارتکاب خطا دلیلی است بر چه چیز؟. (و هل یصلح العطار ما افسد الدهر).
و همچنان که تعیین چهل اوقیه با آیه قرآن سازگار نیست، با سنت رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز توافقی ندارد؛ زیرا مقدار مهر سنت،
دوازده اوقیه و نیم است نه چهل اوقیه.
و این که عمر گفته: اگر چه آن زن، دختر ذی الغصه باشد خصوصیتش این است که بنا به نقل مورخین، صد سال رئیس و بزرگ قبیله بنی
حارث بوده است.
به همین مناسبت نقل می شود: هنگامی که مصعب بن زبیر، عایشه، دختر طلحه را به هزار هزار درهم نقره مهر کرد، برادر او که خلیفه بود
مقرری کافی به لشکریان خود نمی داد. ابن الزنیم دیلمی در این باره چنین سرود:
بضع الفتاه بالف الف کامل/ و تبیت سادات الجیوش جیاعا
دختری به هزار هزار درهم مهر می شود در حالی که فرماندهان لشکرها گرسنه می خوابند.
113
زنی که از شوهرش شکایت داشت
ابن جوزی در اذکیاء آورده: زنی از شوهرش شکایت داشت، به نزد عمر رفته و اظهار داشت: شوهرم روزها را روزه می گیرد و شبها را به
عبادت خدا به صبح می آورد. و با این حال دوست ندارم از او شکایت کنم. عمر مقصود زن را نفهمید و در پاسخ او گفت با این خصوصیات
که گفتی، شوهرت نیکو شوهری است. زن بناچار سخنان سابق خود را تکرار نمود و عمر نیز همان پاسخ قبلی را، تا چند بار این گونه گفت
و شنود بین آنان رد و بدل شد. اتفاقا کعب اسدی در آنجا حاضر و به قضیه ناظر بود، و منظور زن را دریافت، پس به عمر گفت: این زن از
شوهرش شکایت دارد که او با آن برنامه هایش از او کناره گرفته است. عمر به کعب گفت: حال که تو مقصود زن را درست یافتی پس بین او
و شوهرش نیز داوری کن.
کعب پذیرفت و گفت: شوهرش را حاضر کن! او را آوردند، کعب به مرد گفت: این زنت از تو شکایتی دارد.
مرد: چه شکایتی؟
زن: ای قاضی! او را راهنمایی کن... تا این که کعب به مرد گفت: خداوند به تو اجازه داده تا چهار زن بگیری، بنابر این، سه شبانه روز برای
خودت باشد تا خدایت را عبادت کنی و یک شبانه روز هم برای همسرت که نزد او باشی.
عمر از این استنباط و داوری کعب در شگفت شده به وی گفت: بخدا سوگند نمی دانم از کدام امر تو تعجب کنم، از این که به فطانت،
مقصود زن را دریافتی و یا از حکمی که بین ایشان نمودی، برو که قضاوت بصره را به تو واگذار نمودم. و همین روایت را ابن قتیبه نیز نقل
کرده است.
عمر و جوان انصاری
ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه آورده: روزی عمر در بین راه به نوجوانی از انصار برخورد نمود، عمر تشنه بود از جوان انصاری تقاضای آب
نمود، جوان آبی آمیخته با عسل برای عمر آورد، عمر از نوشیدن آن امتناع ورزید و گفت: خدای تعالی می فرماید: اذهبتم طیباتکم فی
حیاتکم الدنیا) سوره احقاف، آیه 20 (خوشیهایتان را در زندگانی دنیایتان صرف نمودید.
جوان در پاسخ عمر گفت: مقصود از این آیه نه تو هستی و نه هیچ کس از اهل این قبله (مسلمانان)، پیش از این آیه را بخوان تا معنایش
( برای تو روشن شود: و یوم یعرض الدین کفروا علی النار اذهبتم طیباتکم فی حیاتکم الدنیا) سوره احقاف، آیه 20
روزی که کافران را بر آتش عرضه بدارند و به آنان بگویند خوشی هایتان را در زندگانی دنیایتان بردید.
مؤلّف: بعلاوه بر آنچه که جوان انصاری به عمر گفته، باید گفت که مراد از صرف طیبات در زندگی دنیا چیزی مانند نوشیدن عسل و امثال
اینها در صورتی که از راه حلال و با رضایت صاحبش به دست آمده باشد نیست؛ زیرا خداوند فرموده: قل من حرم زینه الله التی اخرج لعباده
( و الطیبات من الرزق. ) سوره اعراف، آیه 32
بگو ای پیغمبر! چه کسی ممنوع کرده زینت ها و روزیهای حلال را که خداوند برای بندگانش مهیا نموده است.
بلکه مراد، جاه و مقام و سلطنت و ریاست ناحق دنیوی است که در کام دنیاپرستان از هر لذتی شیری نترست.
سه خطای عمر
و نیز ابن ابی الحدید آورده: عمر شبها پاسبانی می کرد، شبی به هنگام گشت، صدای مرد و زنی از خانه ای به گوشش رسید، شکی در دلش
افتاد، از دیوار خانه بالا رفت و به درون خانه نگاه کرد، زن و مردی را دید که در کنار هم نشسته و کاسه شرابی در جلو آنهاست. عمر به مرد
نهیب زد و گفت: ای دشمن خدا! آیا می پنداری که تو خدا را معصیت می کنی و او بر تو می پوشد؟!
مرد گفت: ای خلیفه! اگر من تنها یک گناه مرتکب شده ام تو مرتکب سه گناه شده ای:
اول این که خداوند می فرماید: ولا تجسسوا؛ ( سوره حجرات، آیه 12 )تجسس نکنید، و تو تجسس کرده ا ی
دوم این که می فرماید: واتوا البیوت من ابوابها؛ ( سوره بقره، آیه 188 )از درهای خانه ها داخل شوید و تو از دیوار بالا آمده ای.
سوم اینکه می فرماید:فاذا دخلتم بیوتا فسلموا؛( سوره نور، آیه 60 )هر وقت داخل خانه ای شدیدبه اهل آن خانه سلام کنیدوتو سلام نکردی.
114
و در تفسیر ثعلبی آمده: مردی که عمر از دیوار خانه اش بالا رفته ابومحجن ثقفی است که در آن موقع به عمر اعتراض نموده به او گفته: این
کار تو نارواست و خداوند تو را از تجسس برحذر داشته است. عمر به همراهان خود گفت: این مرد چه می گوید؟ زید بن ثابت و عبدالله بن
ارقم به او گفتند، راست می گوید این عمل شما تجسس است. عمر چون این را شنید از خانه بیرون شد و او را به حال خود واگذاشت.
در شرح حال همین ابومحجن آورده اند که او به علت شدت علاقه ای که به نوشیدن شراب داشته سروده:
اذا مامت فادفنی الی جنب کرمه /تروی عظامی بعد موتی عروقها/ ولا تدفننی فی الفلاه فاننی
اخاف اذا مامت لا اذوقها ) آنگاه که مردم مرا در کنار درخت انگوری به خاک بسپارید، تا استخوانهایم از ریش ههای آن سیراب گردد و مرا در
فلاه دفن نکنید، که می ترسم پس از مرگ از چشیدن آن بی بهره بمانم)
عمر و نقض احکام خویش
و نیز نقل کرده: بسیار اتفاق می افتاد که عمر حکمی می کرد و سپس آن را نقض نموده بر خلافش فتوا می داد. و از ابن سیرین نقل شده که
می گوید: از ابو عبیده سلمانی مسأله ای درباره میراث جد پرسیدم وی گفت: من در این خصوص یکصد قضیه از عمر به خاطر دارم که همه با
هم مغایر است.
ماجرای عمر با هرمزان
بلاذری در فتوح البلدان بطور مسند از انس بن مالک نقل کرده که می گوید: در جریان فتح شوشتر هرمزان به اسارت لشکریان اسلام در
آمد، و من به دستور ابوموسی اشعری او را به نزد عمر بردم، عمر به هرمزان گفت: سخن بگو!
هرمزان: سخن انسان زنده یا مرده؟عمر: هر چه می خواهی بگو که در امان هستی.
هرمزان: آنگاه که در بین ما و شما خدایی نبودم ما گروه عجم پیوسته در جنگها بر شما پیروز می شدیم ولی از آن زمان که شما به خدا
معتقد شدید و خدا در تمام کارها یار و مدد کارتان گردید، دیگر نتوانستیم بر شما غلبه کنیم و مغلوب و مقهور شما گشتیم.
در این موقع عمر به انس رو کرده و گفت: درباره هرمزان چه می گویی؟
انس با کشتن او مخالفت کرد.
عمر گفت: سبحان الله! آیا قاتل براء بن مالک و مجزاه بن ثور سدوسی را آزاد کنم؟!
انس پاسخ داد: در هر حال تو را راهی به کشتن او نیست. عمر گفت: هرمزان چقدر مال به تو داده تا از او دفاع کنی؟
انس: هیچ و لیکن تو خودت به او امان دادی.عمر: بر این مطلب گواه می آوری یا تو را کیفر دهم؟ انس می گوید: از نزد عمر بیرون رفته زبیر
بن عوام را دیدم که او نیز آنچه را که من از عمر شنیده بودم شنیده و به خاطر داشت، زبیر به همراه من نزد عمر آمده برایم گواهی داد، و
هرمزان آزاد گردید، و اسلام آورد و عمر برایش مقرری قرار داد.
مؤلّف: براء بن مالک که در فتح شوشتر به شهادت رسیده معروف است. و اما مجزاه بن ثور همان کسی است که عمر ریاست طائفه بکر را
برایش قرار داده و در روز فتح شوشتر نیز به شهادت رسیده است. و در عقد الفرید آمده: مالک بن مسمع که پدر او؛ یعنی مسمع، بنام قتیل
الکلاب مشهور بوده، بدانجهت که وقتی در میان قبیله ای رفته، سگ قبیله به او حمله نموده، و او هم سگ را کشته، پس اهل قبیله او را
قصاص کشتن سگشان به قتل می رسانند با شقیق بن ثور (برادر مجزاه بن ثور) منازعه می نمود، مالک به شقیق گفت: تنها مایه افتخار تو
قبری است در شوشتر (یعنی قبر برادرش مجزاه بن ثور). شقیق به او پاسخ داد: ولی تو را خوار نموده است قبری در مشقر ) نام محلی است.
عقد الفرید ((یعنی قبر پدرش مسمع)
عمر ادعا را با سوگند پذیرفت
فضل بن شاذان در ایضاح آورده: عمر زنانی را که در جریان فتح شوشتر به اسارت مسلمانان در آمده و استرقاق شده بودند به شهرهایشان
باز گرداند، بدانجهت که ابوموسی نزد وی ادعا کرد که با آنان پیمان عدم استرقاق بسته است. از این رو موقعی که عمار یاسر و یارانش آنان
115
را اسیر نمودند و ابوموسی چنان ادعایی را اظهار نمود، عمر ابوموسی را بر آن ادعایش سوگند داده و اسیران را به دیارشان باز گرداند. فضل
." بن شاذان می گوید: ابوموسی در این قضیه مدعی بوده، و مدعی باید شاهد بیاورد، بنابراین چگونه عمر او را قسم داده است! " 5
نظیر این جریان را اعثم کوفی در فتح رامهرمز نقل کرده: که جریر بن عبدالله بجلی شهر رامهرمز را فتح کرده و گروهی از اهل آن سامان را
به اسارت گرفت، از طرفی ابوموسی اشعری نزد عمر ادعا کرد که تا شش ماه به آنان امان داده است، عمر دستور داد ابوموسی را سوگند
دهند و آنگاه اسیران را به شهرهایشان بازگرداند، با این که یکی از همراهان معروف جریر به عمر نامه نوشت و در آن قسم یاد کرد که تمام
کارها و اعمال جریر با اطلاع و اجازه ابوموسی بوده و عمر نیز به صدق مضمون نامه پی برد، و به همین جهت ابوموسی را سرزنش نموده او
را کم عقل دانست. ) ترجمه تاریخ، اعثم کوفی، ص 89 . ضبه بن محصن عنزی که از اهل بصره و در این فتح، همراه ابوموسی بوده و بعدا
مواردی از تخلفات ابوموسی را در جریان این فتح برای عمر گزارش کرده از جمله، به همین مطلب اشاره نموده و گفته است: تنها انگیزه
ابوموسی از این انکار این بوده که چون رامهرمز به وسیله لشکر کوفه، فتح شده و آنان غنیمت فراوانی از آنجا به دست آورده بودند از اینرو
ابوموسی از روی حسادت به دروغ سوگند یاد کرد که مردم رامهرمز را تا شش ماه امان داده، تا آن غنائم از کوفیان باز گرفته شود. و اگر
آنان را امان داده بود جریر بن عبدالله را چرا فرستاد و این امان را کی و کجا داد که هیچ وضیع و شریف سپاه آگاه نشد. مترجم. (ناسخ، ج
( 4، ص 320
عمر از سلب خمس گرفت
هرگاه مسلمانی حریف خود را در نبرد تن به تن بکشد، می تواند اشیای همراه او را برای خود تصرف نموده و خمس به آنها تعلق نمی گیرد. و
این را سلب گویند.
بلاذری در فتوح البلدان مسندا از ابن سیرین نقل کرده که می گوید: براء بن مالک در نبردی تن به تن مرزبان زاره را به قتل رساند و آنگاه
دستبند و کمربند و قبا و سایر اشیای قیمتی او را گرفت و برای خود تصرف نمود. پس عمر خمس آنها را به علت زیاد بودنشان از او گرفت،
و برای اولین بار از سلب خمس گرفت.
عمر و تبعیضات
جزری در کامل آورده: هنگامی که عمر به خلافت رسید، گفت: زشت است که در میان عرب بردگی باشد و گروهی مالک گروهی دیگر
بشوند، با این که ما قادر هستیم که با فتح بلاد عجم از آنان برده بگیریم. و آنگاه درباره تعیین قیمت بردگان بجز کنیزان ام ولد مشورت کرد
و ارزش هر یک را شش یا هفت شتر قرار داد به استثنای دو قبیله حنیفه و کنده که برای آنان تخفیف قائل شد و به علت این که مردانشان
در جنگها کشته شده بودند.
مؤلّف: اجبار مردم بر فروش اموالشان یک خلاف، و تعیین نرخ برای آنها خلافی دیگر.
عمر و لغت
ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه آورده: عمر می گفت کسی که مزاح کند سبک می شود و علت این که شوخی کردن را مزاح گویند این
است که مردم را از حق دور می کند.
مؤلّف: مزاح بر وزن فعال مصدر مزح می باشد، نه بر وزن مفعل از ماده زاح.
عمر و سوره بقره
و نیز آورده: عمر سوره بقره را در مدت دوازده سال یاد گرفت و در پایان آن، شتری نحر کرد.
مؤلّف: و اما امیرالمومنین علیه السلام کسی است که پیروان مکتب آسمانی را بر طبق کتابهایشان فتوا داده است.
116
عمر و آیات قرآن
و همچنین می نویسد: روزی عمر به مسجد می رفت و پیراهنی که از پشت چهار وصله داشت در بر کرده و آیاتی از قرآن را با خود زمزمه
می نمود، تا این که به این آیه رسید: وفا کهه وابا، ) سوره عبس، آیه 31 (پس گفت: اب به معنای چیست؟ و پس از قدری فکر و تامل با
خود گفت: این کلمه تکلف دارد و برای تو عیب نیست اگر معنای آن را ندانی.
مؤلّف: در بخش نخست گذشت این که، ابوبکر نیز معنای اب را نمی دانست!
عمر و نماز عید
عمر از ابو واقد لیثی پرسید، رسول خدا صلی الله علیه و آله در نماز عید چه سوره هایی را می خوانده؟
ابوواقد گفت: در رکعت اول سوره ق، و در رکعت دوم اقربت الساعه را.
استنباط عمر از آیات قرآن
خطیب در تاریخ بغداد از شعبی از فاطمه دختر قیس نقل کرده که می گوید: هنگامی که شوهرش او را سه طلاقه کرد و رسول خدا از آن
باخبر گردید، فرمود: او حق سکنی و نفقه از شوهرش طلب ندارد و دستور داد تا در منزل ابن ام مکتوم (اعمی) عده اش را سپری کند. و
وقتی که این جریان را به عنوان دلیل حکم آن مسأله برای عمر نقل کردند، گفت: ما نمی توانیم با خبر دادن یک زن از دایه قرآن دست
برداریم، شاید او فراموش کرده باشد.
مؤلّف: مقصود عمر از آیه قرآن، این آیه مبارکه است لا تخرجوهن من بیوتهن و لا یخرجن... و آن زنان را (تا در عده اند) از خانه بیرون
مکنید، و نباید بیرون بروند... ولیکن توجه نداشته که: مورد این آیه طلاق رجعی است، و حکمتش هم این است که لعل الله یحدث بعد ذلک
امرا؛ ( سوره طلاق، آیه 1 )شاید خدا پس از طلاق کاری از نو پدید آرد اما زنی که سه بار طلاق داده شده، دیگر شوهرش حق رجوع به او و
یا ازدواج با او را ندارد مگر این که با مرد دیگر ازدواج نموده طلاق بگیرد که در این صورت شوهر اول می تواند با او ازدواج نماید. بنابر این،
آنچه که فاطمه بنت قیس از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل کرده صحیح است و عمر دچار اشتباه شده است.
اظهار تردید عمر
و نیز بطور مسند از ابوسعید خدری نقل کرده که می گوید: عمر برای ما خطبه خواند و گفت: بسا من شما را از چیزهایی نهی کنم و در واقع
به صلاح شما باشد، و بسا شما را به کارهایی فرمان دهم و واقعا به ضرر و زیان شما باشد، و آخرین آیه ای که از قرآن نازل شده آیه ربا بوده
و رسول خدا صلی الله علیه و آله از دنیا رحلت نمود و خصوصیات آن را برای ما روشن نفرمود، اینک شما در این باره تنها آنچه را که به
حکمش یقین دارید عمل کنید و از موارد مشتبه و مشکوک، اجتناب نمایید.
حکم عمر درباره اهل فامیه
قریه از قراء واسط.
در عیون ابن قتیبه آمده: در زمان خلافت مامون یک نفر از اهل دربار با مردی پیشه ور نزاعشان در گرفت، درباری، طرف خود را کتک زد،
مضروب فریاد برآورد: واعمراه. ماجرا به مامون گزارش شد، مامون مضروب را احضار نموده از او پرسید؛ اهل کجا هستی؟
گفت: اهل فامیه. مامون: عمر درباره اهل فامیه گفته ، هرگاه کسی محتاج شود و همسایه ای نبطی داشته باشد می تواند همسایه اش را
بفروشد و نیاز خود را برطرف سازد، اینک اگر تو در آرزوی سیره و روش عمر هستی این است حکم عمر درباره شما، و آنگاه دستور داد هزار
درهم به او بدهند.
فضل بن شاذان در ایضاح از اسد بن قاضی نقل کرده که عمر گفته: اگر کسی بدهکار باشد و نتواند قرضش را اداء نماید و همسایه ای از اهل
عراق داشته باشد، همسایه اش را بفروشد و قرضش را ادا کند.
مؤلّف: پیامبر بزرگ ما فرموده: المسلمون اخوه تتکافا دماوهم...؛ مسلمانان همه با هم برادر و برابرند، و عربی را بر عجمی برتری نیست.
117
دیه قتل خطا
در تاریخ بغداد آمده: رای عمر درباره دیه انسانی که بطور خطا کشته شده این بود که آن به عاقله اختصاص دارد، پس موقعی که در منی
بود این مسأله را از مردم سوال نمود، از آن میان ضحاک بن سفیان به او گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله به من نوشت که همسر
هشیم ضبابی را (که بطور خطا کشته شده بود) از دیه شوهرش ارث دهم.
عمر و حکم مجوس
و نیز در همان کتاب آمده: عمر می گفت: به خدا سوگند نمی دانم درباره مجوس چه کنم؟عبدالرحمن بن عوف برخاست و به او گفت: از
رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم موقعی که از آن حضرت، از حکم مجوس پرسیدند، فرمود: سنت آنان مانند سنت اهل کتاب است
(یعنی حکم اهل کتاب را دارند).
عمر و حکم میراث
شرقاوی در حاشیه تحریر زکریای انصاری در مسأله میراث زنی که وفات نموده و شوهری و مادری و دو برادر مادری، و یک برادر پدر و
مادری از خود بر جای گذاشته، آورده: این مسأله به مسأله حماریه معروف شده، از آن جهت که آن در زمان خلافت عمر اتفاق افتاده و عمر
تمام ورثه را ارث داده به جز برادر ابوینی را، پس آنان عمر را مورد اعتراض قرار داده، گفتند: فرض کن پدر ما حماری بوده ولی آیا تمام ما
از یک مادر نیستیم؟! عمر به خطای خود پی برده همگی را در میراث شریک نمود.
و نیز آورده: که عمر یک بار برادر ابوینی را ارث نداد و سال دیگر او را ارث داد کسانی این تناقض او را به گوشزد نمودند، وی در پاسخ گفت:
آن یکی قضاوت گذشته ما بود و این هم قضاوت کنونی ما.
مؤلّف: این که عمر برادران مادری را با وجود خود مادر ارث داده بنابر عول و تعصیب است. اما تعصیب، بدانجهت که برادران در طبقه دوم
قرار دارند، و با وجود طبقه اول که زوج و مادر باشد، نوبت به طبقه دوم نمی رسد. و اما عول؛ بدانجهت که فرض وجود نصف برای زوج و ثلث
برای مادر و ثلث دیگر برای برادران غیر ممکن است. ولیکن عقیده ما این است که نصف ترکه برای زوج می باشد و نصف دیگر برای مادر، و
نصف مادر، دو سومش که ثلث مجموع ترکه است بطور فرض به او داده می شود و یک سومش هم به طور رد.
گفتگوی عمر با عمار
عمار یاسر می گوید: مردی نزد عمر آمد و از او پرسید؛ جنب شده ام و آب برای غسل کردن نیافته ام تکلیفم چیست؟
عمر گفت: نماز نخوان! عمار که ناظر جریان بود، به عمر گفت: یادت هست من و تو در سریه ای جنب شده بودیم و برای غسل کردن، آب
نیافتیم پس تو نماز نخواندی ولی من به منظور تیمم نمودن در میان خاکها غلتیدم و نمازم را خواندم، و چون رسول خدا صلی الله علیه و
آله از این عمل من باخبر گردید به من فرمود: تو را کافی بود که تنها دستهایت را به زمین بزنی و آنها را بر صورت و پشت دستهایت
بکشی؟ عمر از شنیدن سخنان عمار بر آشفته، او را تهدید نمود و گفت: ای عمار! از خدا بترس، عمار گفت: اگر می خواهی این مطالب را
جایی نقل نکنم. پس عمر از او تشکر کرد.
مؤلّف: آیه صریح قرآن در این باره می فرماید: و ان کنتم جنبا فاطهروا و ان کنتم مرضا و علی سفر او جاء احد منکم من الغائط اولا مستم
النساء فلم تجدوا مائا فتیمموا صعیدا طیبا.... (سوره مائده، آیه 6) اگر جنب هستید غسل کنید و اگر بیمار یا مسافر باشید و یا یکی از شما
را قضای حاجتی دست داد و یا با زنان مباشرت کرده اید و آب نباید در این صورت به خاک پاکیزه و پاک تیمم کنید.و غرض عمر از تهدید
عمار این بود که او این مطالب را جایی نقل نکند تا کسی مطلع نشود که آگاهی او نسبت به احکام شرعی در قبل و بعد چگونه بوده است!
عمر و فرمان رسول خدا
ابوموسی سه بار از عمر اجازه و دستوری خواست، عمر اجازه اش نداد. و آنگاه عمر به او گفت: چرا آن کار را انجام دادی؟
ابوموسی: از طرف رسول خدا به آن مامور بودیم.عمر: بر این ادعایت گواه می آوری یا تو را کیفر دهم؟
118
پس ابوسعید خدری برای او گواهی داد.
عمر گفت: ولی این دستور رسول خدا صلی الله علیه و آله بر من بخاطر گرفتاریهای زندگیم پوشیده ماند.
عمر حله معیوبی را به زبیر قالب کرد
ابن جوزی در اذکیاء آورده: مقداری حله از یمن برای عمر آورده بودند، وقتی عمر آنها را ملاحظه کرد دید یکی از آنها معیوب است بطوری
که هیچ کس آن را نمی پذیرد، از این رو فکری کرد و حله را تا نمود و در زیر فرش خود قرار داد، و یک طرف آن را که خوشرنگ و جالب
توجه بود بیرون گذاشت و بقیه حله ها را در پیش روی خود، و شروع کرد به قسمت نمودن، در این موقع زبیر وارد شد و نگاهش به آن حله
افتاده نظرش را گرفت. پس به عمر گفت: چرا آن حله آنجا گذاشته ای؟
عمر: این حله به درد تو نمی خورد از آن صرفنظر کن، ولی زبیر اصرار کرد و جدا خواستار آن گردید، عمر با او شرط کرد که اگر آن را گرفت
دیگر قابل تعویض نیست. زبیر قبول کرد و عمر هم حله را جلویش انداخت زبیر حله را باز نموده آن را معیوب یافت، پس به عمر گفت: این
را نمی خواهم.
عمر گفت: هیهات که دیگر کار گذشته است و سهم تو همین حله می باشد.
عمر وفات رسولخدا
را انکار نمود ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه آورده: هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله از این جهان فانی به سرای باقی ارتحال
نمود و خبر وفات آن بزرگوار در میان مردم منتشر گردید، عمر شروع کرد به گردش نمودن در میان مردم و تکذیب کردن خبر وفات آن
حضرت و پخش این مطلب که رسول خدا نمرده ولیکن همانند موسی علیه السلام برای مدتی از میان ما غائب گشته، البته باز خواهد آمد و
دست و پای تمام کسانی را که پنداشته اند او مرده قطع خواهد نمود، و به هر کس که می رسید اگر چنان باوری داشت بشدت او را تهدید
می کرد، تا این که ابوبکر آمد و در بین مردم رفت و بر خلاف اظهارات عمر گفت: ای مردم! اگر کسی از شما محمد صلی الله علیه و آله را
می پرستیده همانا او مرده است و هر کس که پروردگار محمد را می پرستیده او زنده است و نمرده، و آنگاه این آیه را تلاوت نمود: افائن مات
( او قتل انقلبتم علی اعقابکم. ( سوره آل عمران، آیه 144
آیا اگر او (محمد) به مرگ یا شهادت درگذشت باز شما به دین جاهلیت خود رجوع خواهید کرد؟!. می گویند انگار که مردم هرگز پیش از
آن این آیه را نشنیده بودند، و عمر نیز گفت: موقعی که من این آیه را از ابوبکر شنیدم قرار و آرام گرفته یقین کردم که رسول خدا صلی الله
علیه و آله وفات نموده است.
علت آن انکار
عکرمه از ابن عباس نقل کرده که می گوید: قسم به خدا زمانی که عمر خلیفه بود روزی من و او به تنهایی با هم قدم می زدیم و عمر با خود
حدیث نفس می کرد و با چوبدستی خود پاهایش را نوازش می داد، تا این که به من رو کرده و گفت: ای ابن عباس! می دانی چرا من بعد از
رحلت رسول خدا آن سخن را که پیغمبر وفات ننموده است گفتم؟
ابن عباس: نمی دانم، خودت بهتر می دانی.
عمر: بخدا سوگند به خاطر این آیه بود: و کذلک جعلناکم امه وسطا لتکونوا شهداء علی الناس و یکون الرسول علیکم شهیدا ) سوره بقره، آیه
142 )و ما همچنان شما مسلمین را به آیین اسلام هدایت کردیم تا گواه مردم باشید و پیغمبر بر شما گواه باشد.
و چنین اعتقاد داشتم که رسول خدا صلی الله علیه و آله زنده خواهد ماند تا بر پایان اعمال امتش گواهی دهد، و جز این علتی نداشته است.
مؤلّف: هرگاه عمر با دیدن قرائن و شواهد قطعی بر وفات رسول خدا صلی الله علیه و آله مانند مشاهده حالت احتضار آن حضرت و غیر آن
به وفات آن بزرگوار یقین ننموده، چگونه با آیه ای که ابوبکر برایش خوانده باور نموده است، با این که آن آیه دلالتی بر وقوع مرگ ندارد. و
فقط متضمن تعلیقی است، و تعلیق هم صحیح است که به امر محالی تعلق می گیرد چه رسد به ممکن غیر موجودی، و ابوبکر نمی دانسته
آیه ای را که دلالت تام بر وفات پیغمبر صلی الله علیه و آله داشته تلاوت کند انک میت و انهم میتون؛ (سوره زمر، آیه 30 )ای پیغمبر تو
119
می میری و همه می میرند.و اما عذری که عمر برای آن انکارش اظهار داشته، در حقیقت بهانه ای بیش نیست، و واقع مطلب این بوده که
ابوبکر در هنگام رحلت رسول خدا در سنح (محلی نزدیک مدینه) بوده و عمر خواسته با القای آن شبهه در اذهان مردم آنان را در حال شک
و تردید و تحیر نگهداشته تا ابوبکر از سفر بازگشته و با مشاوره و کمک یکدیگر اهداف و مقاصد خود را دررابطه با امر خلافت رسول خدا
صلی الله علیه و آله پیاده کنند. به همین جهت به محض رسیدن ابوبکر هردو با هم شروع به فعالیت نموده ماجرای سقیفه را به وجود
آوردند.
کتک زدن به جای تسلیت گفتن
ابن ابی الحدید آورده: عمر شنید در میان خانه ای نوحه سرایی و مرثیه خوانی هست، پس در حالی که تازیانه در دست داشت وارد خانه
گردید، دید زنانی به سوک نشسته و در مصیبت فقدان تازه گذشته خود گریه و زاری می کنند، عمر شروع به زدن آنان کرد تا این که به زن
نوحه خوان رسید پس چنان با تازیانه بر سر و صورتش نواخت که خمارش (روسر یاش) از سرش بیفتاد، آنگاه به غلام خود گفت: بزن این
نائحه را که او احترامی ندارد و پس از آن به زنان مصیبت زده گفت: این زن به خاطر مصیبت شما نمی گرید، بلکه می خواهد پولتان را
بگیرد، او مرده ها و زنده های شما را آزار می دهد او شما را از صبر و شکیبایی باز می دارد، و خدا به آن دستور داده، او شما را به جزع و
بی تابی وا می دارد، و خدا از آن نهی نموده است.
مؤ لّف: وارد شدن در خانه دیگران بدون اجازه بر خلاف حکم قرآن و همچنین ضرب و شتم انسانهایی بی گناه، و نظر کردن به زنانی نامحرم،
و ستم نمودن بر بانوانی داغدیده همه نزد خدا گناهانی بزرگ و نزد مردم، اعمالی بس زشتند، و کسب زن نوحه گر در صورتی که به باطل
نوحه نکند حلال و مباح می باشد.
و این که عمر گفته: زن نائحه، مردگان شما را آزار می دهد، افترایی است بر خدا؛ زیرا خداوند می فرماید: ولا تزر وازره وزر اخری، بلکه آن
احترامی است برای بازماندگان، و تجلیلی است از مردگان. و چگونه گریه کردن بر اموات مذموم باشد حال آن که رسول خدا بنابر آنچه که
در روایات آمده آن هنگام که صدای گریه ای از خانه عمویش حمزه که در جنگ احد به شهادت رسیده بود نشنید، فرمود: لکن حمزه لابوا
کی له؛ اما حمزه گریه کننده ندارد. و به همین جهت زنان انصار نخست بر حضرت حمزه سوگواری و مرثیه خوانی می کردند و سپس بر
شهیدان خود، و این سنتی شد در مدینه.
و نیز رسول خدا صلی الله علیه و آله در مصیبت وفات فرزندش ابراهیم گریه کرد و فرمود: تدمع العین و لا نقول ما یسخط الرب؛ دیدگان
اشک می ریزند ولی سخنی که خشم خدا را موجب گردد نمی گوییم.
و رسول خدا صلی الله علیه و آله پیش از آن نیز یک بار وی را از این کار بازداشته بود ولی او اعتنایی نکرده و باز هم مرتکب شده بود.
چنانچه در عقد الفرید آمده: رسول خدا صلی الله علیه و آله بر گروهی از زنان که در مصیبت فقدان عزیزشان گریه می کردند می گذشت، در
این موقع زنان را از این عمل منع نمود، رسول خدا به عمر فرمود: آنان را به حال خود بگذار، چرا که مصیبت دید هاند، اشکشان جاری و
داغشان تازه است.
شیخ کلینی (ره) در کافی از امام صادق علیه السلام نقل کرده که فرمود: مردی نزد پیامبر خدا صلی الله علیه و آله آمده عرضه داشت: من
تاکنون هیچگاه کودکی را به نوازش نبوسید هام. و چون پشت کرد، رسول خدا فرمود: به اعتقاد من این مرد اهل آتش است.
رفتار عمر با جارود عبدی
جارود عبدی بر عمر وارد گردید در حالی که عمر در میان جمعی نشسته و تازیانه ای در دست داشت، یکی از حاضران به جارود اشاره نموده
گفت: این مرد، بزرگ و رئیس قبیله ربیعه است، عمر و حاضران و خود جارود این ستایش را شنیدند، پس هنگامی که جارود نزدیک عمر
آمد، عمر چند تازیانه به او زد، جارود شگفت زده به عمر گفت: مرا با تو چکار؟!
عمر: وای بر تو! شنیدی آن مرد چه گفت؟!
جارود: آری، ولی چه ارتباطی با این موضوع دارد؟
120
عمر: از این می ترسیدم که مردم تو را بشناسند و بگویند این امیر است، پس دوست داشتم قدری تو را تحقیر نموده از مقامت بکاهم.
مؤلّف: برای مثل چنین اعمالی بوده که می گفتند: تازیانه عمر از شمشیر حجاج ترسناکترست.
رفتاری مشابه با ابی بن کعب
و نیز آمده: عمر دید گروهی به دنبال ابی بن کعب راه می رفتند، عمر تازیانه اش را برای ابی کشید.
ابی گفت: یا امیرالمومنین! از خدا بترس!
عمر گفت: پس این گروه کیستند که به دنبال تو می آیند.
عمر و غلیان ثقفی
و همچنین ابن ابی الحدید آورده: غیلان بن سلمه ثقفی مسلمان شد در حالی که ده زن داشت، رسول خدا صلی الله علیه و آله به او فرمود:
چهار تا از زنانت را بگذار و بقیه را طلاق ده. غیلان این کار را کرد، تا این که در زمان خلافت عمر چهار زنش را طلاق داده و اموالش را بین
فرزندان قسمت نمود، عمر این را بشنید، پس غیلان را به نزد خود احضار نموده به وی گفت: گمانم که شیطان خبر مرگ تو را در دلت
انداخته و بدین سبب زنانت را طلاق داده تا آنان را از میراث محروم نمایی، و شاید بیش از اندک زمانی زنده نباشی، به خدا سوگند زنان و
اموالت را باز می گردانی یا زنانت را از تو ارث داده و دستور دهم قبرت را مانند قبر ابورغال سنگسار کنند.
مؤلّف: غیلان کار حرامی انجام نداده بود،و با اینحال چگونه عمر او راتهدید نموده که اگر آنان را باز نگرداند دستورمی دهد قبرش همچون
قبر ابورغال راهنمای حبشه درویران نمودن خانه کعبه سنگسار شودو چگونه خواسته زنانش راپس از طلاق وبیگانه شدن آنان را از او ارث
دهد؟!
رفتار عمر با پسرش عبدالرحمن
و نیز آورده: عبدالرحمن پسر عمر شراب نوشیده بود، عمر و بن عاص در میان خانه خود به او حد زد، این خبر به عمر رسید، عمر برآشفت و
در نامه ای به عمرو بن عاص چنین نوشت: وای بر تو! عبدالرحمن را در میان خانه ات سرمی تراشی و به او حد می زنی... آنگاه که نامه ام به
تو برسد عبدالرحمن را در میان عبایش پیچانده، او را بر شتر ناهمواری سوار و نزد من بفرست تا سزای کردار زشتش را ببیند.
عمرو عبدالرحمن را به همان کیفیت به نزد عمر فرستاد و به عمر نوشت: من عبدالرحمن را در میان خانه خودم حد زده ام و به خدا سوگند
دیگران را نیز در همین جا حد می زنم... تا این که پس از چند روز عبدالرحمن در نهایت ضعف و بی حالی بر عمر وارد گردید، عمر او را مورد
عتاب و سرزنش قرار داده و
گفت: آیا شراب می نوشی؟ تازیانه ها! عبدالرحمن بن عوف به عمر گفت: یا امیر المومنین! یک بار به او حد زده اند. عمر به حرف او اعتنایی
ننموده او را از سخن گفتن بازداشت، و آنگاه عبدالرحمن در زیر ضربات تازیانه ها قرار گرفت و فریاد می کرد و می گفت: بیمارم، به خدا
سوگند مرا می کشی! ولی عمر به او توجهی نکرده تا این که حد کاملی بر او جاری نمود و آنگاه او را به زندان انداخت، تا این که در زندان
بیمار شده، پس از یک ماه از دنیا درگذشت.
مؤلّف: این گونه اعمال و رفتار عمر چه توجیهی می تواند داشته باشد، از یک طرف می بینیم پسرش عبدالرحمن را که به او علاقه ای نداشته
به اسم اجرای حد بر او می کشد، و از سویی هم قدامه بن مظعون را که مورد توجه و علاقه اش بوده و خواهر عمر همسر او و خواهر او همسر
عمر بوده حد نمی زند.
چنانچه در کتاب اسد الغابه آمده: قدامه عامل عمر در بحرین بود، جارود عبدی از بحرین به مدینه نزد عمر رفت و بر شرب خمر قدامه
گواهی داد، و ابوهریره نیز، بر این که او شراب را قی کرده است، عمر به ابوهریره گفت: گواهی تو ناتمام است، با این که شهادت او نیز نقصی
نداشت؛ زیرا تا شراب ننوشیده آن را قی نکرده است و قدامه پس از این شهادتها به نزد عمر آمد و عمر متعرض او نگردید، تا این که جارود
از عمر مطالبه اجرای حد بر او را نمود ولی عمر به او اعتنا نکرده غضبناک در وی نگریست و به او گفت: تو خصمی یا گواه؟
جارود: گواه.
121
عمر: بسیار خوب گواهیت را ادا نمودی.
پس جارود ساکت شده موضوع را تعقیب نکرد. با این که بر عمر لازم بود که از باب وجوب امر به معروف جارود را مامور حد زدن قدامه
گرداند ولی این کار را نکرده، تازه موقعی که جارود آن را از عمر خواستار گردیده با تهدید او مواجه شده و به همین جهت پس از این،
جارود به عمر گفت: به خدا سوگند حق نیست که پسر عموی تو شراب نوشد و تو مرا عقوبت دهی.
و نیز در رابطه با مغیره بن شعبه که مرتکب زنای محصنه شده و سزایش سنگساری بوده و سه نفر هم بر آن گواهی داده، عمر از ادای
شهادت نفر چهارم جلوگیری می کند و علتش هم این بوده که مغیره مرد زیرک و با فراستی بوده و عمر در کارها و برنامه های خود به فکر و
تدبیر او نیازمند بوده است.
و از اینجا می توان دریافت که علت آن رفتار عمر با جارود که او را تازیانه زده بود همین مناقشه ای بوده که قبلا بین جارود و عمر در قضیه
قدامه روی داده است.
و نیز آن برخورد تحقیرآمیزی که با ابی بن کعب داشته بدانجهت بوده که ابی خلافت او را قبول نداشته است، چنانچه ابونعیم در کتاب
حلیه مسندا از قیس بن عباد نقل کرده که می گوید: به منظور دیدار با اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله وارد مدینه شدم، و از همه
بیشتر به ملاقات ابی علاقه مند بودم پس در صف مقدم نماز جماعتش شرکت نموده او را دیدم که کسی از ادای نماز برای حاضران
سخنرانی کرده، جملگی سراپا گوش بودند، شنیدم از او که می گفت: قسم به پروردگار کعبه که هلاک شدند اهل عقد (اصحاب سقیفه)، و
دیگران را نیز به هلاکت رساندند، و من تاسفی برای خود آنان ندارم، تاسف من برای کسانی است که به وسیله آنان گمراه و تباه گردیدند.
و همچنین آن برخوردی که عمر با عمار یاسر داشته بدانجهت بوده که می دانسته عمار از شیعیان امیرالمومنین علیه السلام است، وگرنه آیا
پاسخ عمار که او را از یک حکم شرعی آگاه کرده بود، تهدید او بود با این که بزرگی و جلالت قدر عمار مورد اتفاق همه است، و او کسی
است که بدون خلاف، آیه شریفه: الا من اکره و قلبه مطمئن بالایمان (سوره نحل، آیه 106 )در حق او نازل شده است.
و کسی مانند عایشه درباره او گفته: عمار از کف پا تا نرمی گوش پر از ایمان به خداست. و اینجاست که معنا مفهوم سخنان امیرالمومنین
علیه السلام به خوبی روشن می شود که درباره او فرمود: فصیرها فی حوره خشناء یغلظ کلمها، و یخشن مسها، و یکثرالعثار فیها، والاعتذار
منها، فصاحبها کراکب الطعبه ان اشنق لها خرم و ان اسلس لها تقحم، فمنی الناس لعمر الله بخبط و شماس و تلون و اعتراض، فصبرت علی
طول المده و شده المحنه. ) خطبه شقشقیه)
پس اولی ابوبکر امر زمامداری را در طبعی خشن قرار داد که دلها را سخت مجروح می کرد و تماس با آن خشونتی ناگوار داشت، در چنان
طبعی خشن که منصب زمامداری به آن تفویض شد، لغزشهای فراوان به جریان می افتد و پوزشهای مداوم به دنبالش دمساز طبع درشتخو
چونان سوار بر شتر چموش است که اگر افسارش را بکشد، بینی اش بریده شود و اگر رهایش کند از اختیارش به در رود، سوگند به خدا
مردم در چنین خلافت ناهنجار به مرکبی ناآرام و راهی خارج از جاده، و سرعت در رنگ پذیری و به حرکت در پهنای راه به جای سیر در
خط مستقیم مبتلا گشتند، من به درازی مدت و سختی مشقت در چنین وضعی تحمل کارها نمودم.
جرم عبیدالله پسر عمر
ابن ابی الحدید آورده: کنیز عبیدالله پسر عمر از عبیدالله به نزد عمر شکایت برد، و از عبیدالله با کنیه ابوعیسی یاد کرد، عمر از او پرسید
ابوعیسی کیست؟
کنیز: پسرت عبیدالله.عمر: وای بر تو! او را ابوعیسی می خوانی؟ و آنگاه عبیدالله را به نزد خود فراخوانده به او گفت: عجب کنیه خود را
ابوعیسی گذاشته ای؟!
عبیدالله ترسید وفزع بیتابی نمود و سپس عمر دست او را به دندان گاز گرفت و او را کتک زد و به وی گفت: وای بر تو! آیا عیسی را پدری
هست؟ آیا کنیه های بیشمار عرب را نمی دانی: ابوسلمه، ابوحنظله، ابوعرفطه، ابومره. و عادت عمر این بود که هرگاه بر یکی از افراد
خانواده اش غضب می کرد تا او را به دندان گاز نمی گرفت خشمش فرو نمی نشست و دلش تشفی نمی یافت.
مؤلّف: کنیه ابومره که عمر آن را نیز شمرده در شرع، مورد نهی قرار گرفته است چنانچه در کافی در این خصوص روایتی آمده است.
122
تازیانه به جای هدیه
در کامل ابن اثیر آمده: از جمله مرتدین قبیله سلیم ابوشجره بن عبدالعزی سلمی پسر خنساء (شاعره معروفه) بوده. وی قصید های سرود که
شعر اولش این است:
صحا القلب عمن هواه واقصرا /و طاوع فیها العاذلین وابصرا
تا این که گفته:
فرویت رمحی من کتیبه خالد /وانی لارجو بعدها ان اعمرا
و پس از مدتی باز مسلمان شده و در زمان خلافت عمر به مدینه رفت، پس عمر را دید که از مستمندان دستگیری می کند، پیش رفت و
ازاو درخواست کمک نمود، عمر به او گفت: تو کیستی؟
ابوشجره خود را معرفی کرد، عمر او را شناخت و به او گفت: فهمیدم تو کیستی تو همان دشمن خدایی، نه به خدا سوگند چیزی به تو
نخواهم داد آیا تو آن کسی نیستی که می گفتی:
فرویت رمحی من کتیبه خالد/ و انی لارجو بعدها ان اعمرا
و تازیانه را بر سرش فرود آورد، در این موقع ابوشجره بسرعت دوید و سوار بر شترش شده به قوم خود ملحق گردید و گفت:
ضن علینا ابوحفص بنائله /وکل مختبط یوم له ورق
عمر و تقاضای اعرابی
در نهایه ابن اثیر آمده: مرد عربی به عمر گفت: شترم از حرکت باز ایستاده بارم را حمل کن، عمر به او گفت: بخدا سوگند دروغ می گویی، و
تقاضای او را اجابت نکرد، پس اعرابی گفت:
اقسم بالله ابوحفص عمر /ما مسها من نقب ولادبر
فاغفر له اللهم /ان کان قد فجر
سوگند یاد کرد ابوحفص، عمر که آسیبی به شترم نرسیده، خدایا بیامرز او را که به دروغ، قسم خورده است.
و از این شعر اعرابی بر می آید که عمر به دروغ سوگند یاد کرده بود.
ملامت بیجا
بلاذری در فتوح البلدان آورده: عمر به طلیحه پس از این که مسلمان شده بود گفت: تو همان کسی هستی که به دروغ ادعای پیامبری
می کردی و می گفتی: خداوند ارزشی برای صورت به خاک گذاشتن و زشتی پشتهای شما قائل نبوده، باید خدای را ایستاده و با عفت
بستایید...
طلیحه به عمر گفت: آنها از فتن کفر بوده که اسلام همه را محو و نابود نموده، و بر من ملامتی نیست، پس عمر ساکت گردید.
نویسنده ات را از کار برکنار کن
و نیز آورده: کاتب ابوموسی در نامه ای به عمر چنین نوشت: از ابوموسی به سوی عمر... عمر از دیدن نامه و مقدم بودن نام ابوموسی بر نام
خودش برآشفت و به ابوموسی نوشت: آنگاه که نامه ام به تو برسد نویسنده ات را تازیانه بزن و او را از کارش برکنار کن.
به جرم سوال از تفسیر قرآن
ابن ابی الحدید آورده: مردی از ضبیع تمیمی به نزد عمر شکایت برد وگفت: ضبیع تفسیر حروفی از قرآن را از ما پرسیده است.
عمر گفت: خدایا! مرا بر ضبیع متمکن گردان، تا این که یک روز که عمر نشسته و به مردم طعام می داد ناگهان ضبیع وارد شد در حالی که
جامه هایی در بر و عمامه ای بر سر داشت، پس جلو رفت و به خوردن غذا مشغول گردیده، پس از صرف غذا از عمر پرسید معنای: والذاریات
ذروا فالحاملات وقرا( سوره ذاریات، آیه 1 و 2 )چیست؟
123
عمر گفت: وای بر تو! تو ضبیع هستی؟ پس آستینها را بالا زد و به جان او افتاد. و به حدی او را زد که عمامه اش از سرش افتاد و زلفهایش
نمایان گردید، در این موقع عمر به او گفت: به خدا سوگند اگر سرت را تراشیده دیده بودم گردنت را می زدم، و آنگاه او را در اتاقی زندانی
کرد و هر روز صد ضربه به او می زد و سپس وی را بر شتر برهنه ای سوار نموده به بصره فرستاد و به ابوموسی نوشت تا مردم را از معاشرت با
او منع کند و به مردم بگوید که ضبیع علم را فراگرفته اما در آن به خطا رفته است.
ضبیع پس از این ماجرا تا پایان عمر در میان قوم و قبیله خود و عموم مردم خوار و ذلیل گردید با این که پیش از آن، رئیس و بزرگ قوم
خود بود.
مؤلّف: آیا سزای کسی که در مقام فهمیدن کلام خدا برآمده کتک زدن است، و آیا در صورتی که سرش تراشیده بود جزایش سر بریدن! و
اما امیرالمومنین علیه السلام پس در حالی که بر منبر بود ابن کوا از آن حضرت علیه السلام معنای والذاریات را پرسید، فرمود: مقصود
بادهاست، معنای فالحاملات را پرسید. فرمود: ابرهاست. معنای الجاریات را پرسید، فرمود: کشتی هاست.
فالمقسمات را پرسید، فرمود: فرشتگان است. و تمام مفسرین این آیات را به همین نحو تفسیر کرده اند.
و عجب این که عمر از یک طرف با ضبیع به جرم سوال نمودنش از تفسیر آیات قرآن این گونه برخورد می کند و از سوی دیگر از وصیت
کردن رسول خدا صلی الله علیه و آله جلوگیری می کند و می گوید: حسبنا کتاب الله؛ قرآن برای ما کافی است. در حالی که خودش معنای
اب را که به معنای علوفه دام است نمی دانسته.
من نبودم، دوستم بود
دمیری در حیوه الحیوان از قبیصه بن جابر نقل کرده که می گوید: در حال احرام آهویی صید کردم، پس در حکم آن شک نمودم از این رو
نزد عمر رفته تا حکم مسأله را از او جویا شوم، دیدم مردی سفید چهره و لاغر اندام در کنار او نشسته است، او عبدالرحمن بن عوف بود.
مساله ام را از عمر پرسیدم، عمر به عبدالرحمن رو کرده و به او گفت: به نظر تو قربانی گوسفندی برای او کافی است؟
عبدالرحمن گفت: آری.
پس عمر به من گفت: تا گوسفندی ذبح کنم. و چون از نزد او برخاستم مردی که همراهم بود به من گفت: مثل این که امیرالمومنین عمر
حکم مسأله را بلد نبود و از دیگری پرسید. عمر بعضی از سخنان او را شنید، پس با تازیانه ضربه ای به او زد و آنگاه هم متوجه من شد تا مرا
نیز بزند ولی من گفتم من که چیزی نگفتم، رفیقم بود، پس از من صرفنظر کرد.
برداشت عمر
ابن ابی الحدید آورده: مردم پس از وفات رسول خدا صلی الله علیه و آله در کنار درختی که آن حضرت در زیر آن با مسلمانان بیعت (بیعۀ
الرضوان) نموده بود می رفتند و نزد آن نماز می خواندند. عمر به مردم گفت: می بینم شما را که به پرستش عزی بازگشته اید،از این پس کسی
را نزد من نیاورند که چنین عملی انجام داده باشد وگرنه او را می کشم آن گونه که مرتد کشته می شود. و آنگاه دستور داد درخت را بریدند.
عمر و قیافه شناس
ابن قتیبه در عیون آورده: دو نفر بر سر یک کودک با هم نزاع می نمودند. هر کدام از آنان کودک را از خود می خواند، خصومت به نزد عمر
بردند، عمر از مادر کودک سوال نمود، او گفت: هر دوی آنها با فاصله یک حیض با من مباشرت نموده اند، عمر دو نفر قیافه شناس را طلبید،
یکی از آن دو گفت: آشکار بگویم یا پنهان؟ کودک از هر دوی آنهاست. عمر چنان او را زد که نقش بر زمین گردید، و سپس از دیگری
پرسش کرد، دومی هم مانند اول اظهار نظر نمود. عمر گفت: من نمی دانستم چنین چیزی امکان پذیر است، ولی می دانستم که چند سگ نر
با یک ماده سگ جمع شده، هر توله ای از او به یک نر مربوط می شود.
مؤلّف: عجبا از این اجتهاد و استکشاف حکم! پس بنابر آنچه که عمر استنباط نموده، تعدد ازدواج بلا مانع خواهد بود!
124
حکم بدون دلیل
در اغانی آمده: عمر مردی از قریش را به نام ابوسفیان مامور کرد تا در قراء و روستاها بگردد و کسانی را که هیچ قرآن نمی دانستند مجازات
و تنبیه کند. فرستاده عمر ماموریت را آغاز نموده تا این که به محله بنی نبهان رسید، در آنجا به پسر عموی زید الخیل که اوس نام داشت
برخورد نمود، اوس هیچ قرآن نمی دانست پس ابوسفیان چنان او را زد که منجر به مرگ وی گردید. دختر اوس برای پدر، مراسم عزا به پا
نمود. در این هنگام حریث بن زید الخیل وارد قبیله شد، دختر اوس ماجرا را برای او تعریف کرد، حریث خشمگین شده با نیزه به ابوسفیان
حمله ور شد و او و چند تن از همراهانش را به قتل رساند و سپس به شام گریخت. و در این باره گفت:
الا بکر الناعی باوس بن خالد/ اخی الشتوه الغبراء فی الزمن المحل
تا اینکه گفت:
اصبنا به من خیرة القوم سبعه/ کراما ولم ناکل به حشف النخل
و مقصودش از مصراع اخیر این است که برای او خونخواهی نمودیم و یک دانه خرما بعنوان دیه او نگرفتیم.
عمر و مسائل حقوقی
در عیون ابن قتیبه آمده: عمر اشعار زهیر بن ابی سلمی را می خواند تا این که به این بیتش رسید:
فان الحق مقطعه ثلاث/ یمین او نفار او جلاء
و پیوسته از علم زهیر نسبت به مسائل قضایی و تفصیلی که بیان داشته اظهار تعجب می نمود و می گفت: حق از این سه بیرون نیست:
سوگند، حکم قرار دادن کاهن، گواه.
مؤلّف: تعجب عمر از علم زهیر ناشی از عدم اطلاع اوست از مسائل قضایی، چرا که نفار از قوانین جاهلیت است اسلام تنها به وسیله گواه و
سوگند، حکم می کند.
رسوایی دنیا از رسوایی آخرت آسانترست
طبری در تاریخش از فضل بن عباس نقل کرده که می گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله در آغاز بیماری وفاتش به نزد من آمد تا این که
می گوید پیامبر به مردم فرمود: هر کس بر خود از چیزی می ترسد (کار زشتی انجام داده و از آن بر خود ترس دارد) برخیزد برایش دعا کنم.
فضل می گوید: مردی برخاست و عرض کرد: یا رسول خدا! من منافقم، من دروغگو هستم، و هیچ کار زشتی نبوده مگر این که مرتکب
شده ام. در این وقت عمر برخاست و زبان به اعتراض او گشود و گفت: ای مرد!
تو آبروی خودت را بردی. پس رسول خدا صلی الله علیه و آله به عمر فرمود: ای پسر خطاب! رسوایی دنیا به مراتب از رسوایی آخرت آسانتر
است، و آنگاه برای آن مرد دعا نموده به درگاه خدا عرضه داشت:
اللهم ارزقه صدقا و ایمانا، و صیره امره الی خیر؛ بار خدایا به این مرد صداقت و ایمانی روزی فرما و کارش را نیکو گردان.
عمر و بیماری وبا
ابن ابی الحدید آورده: عمر به شام می رفت، در بین راه امرای ارتش (ابوعبیده جراح و همراهانش) را دید، آنان از شیوع بیماری وبا در شام به
او خبر دادند. عمر به ابن عباس گفت: مهاجرین را به نزد من بخوان. ابن عباس مهاجرین را طلبیده عمر در این باره از آنان نظر خواست، آنها
اختلاف کردند، بعضی گفتند تو به منظور انجام ماموریتی بیرون آمده ای صلاح نیست آن را انجام نداده باز گردی، تا این که عبدالرحمن بن
عوف که از پی کاری غایب شده بود آمد، پس به عمر گفت: من در این باره از رسول خدا صلی الله علیه و آله مطلبی دارم، از آن حضرت
شنیدم که می فرمود: هرگاه شنیدید که در محلی بیماری وبا هست به آنجا نروید، و هرگاه در محلی بودید و وبا آمد به عنوان فرار از وبا از
آنجا خارج نشوید. پس عمر سپاس الهی به جای آورد.
125
عمر و اراضی مفتوح العنوه
بلاذری آمده: عمر به منظور تقسیم زمین های جابیه که مفتوح العنوه بودند به آنجا سفر کرد، معاذ بن جبل به عمر گفت: اگر این زمینها را
تقسیم کنی بی عدالتی خواهد شد؛ زیرا اینها بتدریج از بین رفته و سرانجام، این مال بسیار، ملک یک نفر خواهد شد، و در نتیجه نسل آینده
که حافظ و نگهدار اسلام خواهند بود از آنها نصیبی نخواهند داشت؛ بنابراین، به گونه ای عمل کن که منافع تمام مسلمین حال و آینده را در
نظر گرفته باشی، پس عمر بر طبق گفته معاذ عمل کرد.
نسیان
ابن ابی الحدید آورده: عمر در اواخر عمرش نسیانی عارضش شده بود بطوری که عدد رکعات نماز را فراموش کرد بدین جهت مردی را پیش
روی خود قرار می داد و با تلقین او نمازش را به جا می آورد.
چاره اندیشی
ابن قتیبه در عیون آورده: مردی در نماز جماعت عمر، محدث شد، همین که عمر از نماز فارغ گردید، آن شخص را قسم داد که برخیزد و
وضو بگیرد و نمازش را دوباره بخواند، ولی هیچ کس برنخاست. جریر بن عبدالله به عمر گفت: ما همگی و خودت بر می خیزیم و وضو
می گیریم و نمازمان را اعاده می کنیم و در نتیجه نماز ما مستحب و آن کسی که حدث از او سر زده واجب خواهد شد. عمر به جریر گفت:
خدا رحمتت کند که در جاهلیت شریف بودی و پس از اسلام فقیه شدی.
مؤلّف: هم گفتار عمر و هم چاره اندیشی جریر در رکاکت برابرند، و صحیح این بود که عمر چنانچه احتمال می داد که آن مرد حکم باطل
بودن نمازش را نمی داند بطور عموم بگوید: کسی که در مسجد مبطلی از او سرزده باید پس از بازگشت به خانه وضو و نمازش را اعاده کند.
خلیف هام یا پادشاه؟!
ابن ابی الحدید می نویسد: روزی عمر در حالی که مردم در اطرافش حلقه زده بودند، گفت: به خدا سوگند نمی دانم خلیفه ام یا پادشاه؟! پس
اگر پادشاه باشم در خطر بزرگی افتاده ام. یکی از حاضران به وی گفت: همانا که بین خلیفه و پادشاه فرق هست، و کار تو به خواست خداوند
نیکوست.
عمر: فرقشان چیست؟
مرد: خلیفه نمی گیرد مگر به حق و صرف نمی کند مگر در حق تو و بحمدالله چنین هستی. و پادشاه مردم را به بیراهه می برد و مال این
یکی را می گیرد و به دیگری می دهد. پس عمر ساکت شد و گفت: امیدوارم خلیفه باشم.
مؤلّف: گو اینکه همین اظهار تردید و تشکیک عمر در کار خود که نمی دانسته خلیفه است یا پادشاه کافی است در اثبات شق دوم، ولی به
خدا سوگند او می دانسته خلیفه نیست و خودش هم به این تصریح نموده و اهل کتاب نیز از پیش از اسلام به او خبر داده بودند.
اما اول:
خطیب در تاریخ بغداد از عتبه بن غزوان نقل کرده که می گوید: عمر در زمان خلافتش سخنرانی کرد و گفت: ما هفت نفر بودیم با رسول
خدا صلی الله علیه و آله که بر اثر خوردن برگ درختان، گوشه لبهایمان زخم شده بود تا این که من مقداری شیر به دست آورده آن را بین
خود و سعد تقسیم کردم، و امروز هر کدام ما فرمانروایی شهر و دیاری هستیم، و هیچ نبوتی نبوده جز این که با گذشت زمان به پادشاهی و
سلطنت مبدل شده است
و اما دوم:
ابواحمد عسکری نقل کرده که: عمر با ولید بن مغیره به منظور تجارت برای ولید به شام می رفتند و در آن موقع عمر هیجده ساله بود، و
کارش برای ولید، شتر چرانی و حمل بارها و نگهداری کالاهای او بود، و چون به بلقا رسیدند، یکی از علمای روم با آنان برخورد نموده، عالم
پیوسته به عمر نگاه می کرد، نگاههایی طولانی، و آنگاه به عمر گفت: گمانم نام تو عامر یا عمران یا مانند اینها باشد، عمر پاسخ داد: اسم من
عمر است.
126
عالم گفت: رانهایت را برهنه کن، و چون برهنه کرد بر یکی از آنها خال سیاهی به قدر کف دستی بود، عالم از عمر خواست سرش را برهنه
کند، پس اصلع بود، عالم از او خواست بر دستش تکیه کند، و او چپ دست بود سپس عالم به او گفت: تو پادشاه عرب خواهی شد.
عمر خنده ای مسخره آمیز بر لبان گرفت.
عالم گفت: می خندی؟ به حق مریم بتول تو پادشاه عرب و فارس و روم خواهی شد، عمر با بی اعتنایی عالم را ترک گفت و به کار خود
مشغول گردید، و بعدا که شرح این قصه را نقل می کرد می گفت که: آن عالم رومی در آن سفر، پیوسته مرا همراهی می نمود تا زمانی که
ولید کالاهای خود را فروخت و....
آری، تنها کسی که متصف به صفات خلفای بر حق الهی بوده (آنان که نمی گیرند مگر به حق و صرف نمی کنند مگر در حق) امیرالمومنین
علی علیه السلام است. چنانچه دوست و دشمن و خود عمر درباره او به این مطلب اقرار نموده اند. چنانچه عمر در شوراء گفت: علی کسی
است که اگر شمشیر بر گردنش باشد او را از انجام حق باز نمی دارد. و ابن ملجم قاتل آن حضرت نیز درباره او گفته که: او همواره پایبند به
حق و آمر به معروف و عدل بود، و ما تنها حکمیت او را منکریم. و هرگز آن حضرت اهل سیاست به معنای خدعه و نیرنگ نبود، و به همین
جهت هم از حق خود صرفنظر کرد آنگاه که عبدالرحمن بن عوف به آن حضرت گفت: در صورتی با شما بیعت می کنم. و همچنین حاضر
شد خلافتش متزلزل باشد پس از به خلافت رسیدنش ولی راضی نشد که معاویه راحتی برای یک ساعت هم بر سر کارش نگهدارد. (هنگامی
که مغیره بن شعبه به عنوان خیرخواهی به آن حضرت گفت: صلاح کار شما در این است که معاویه را بر سر کارش باقی بگذارید).
مقاسمه عمر با عمال خود
بلاذری در فتوح البلدان آورده: ابوالمختار یزید بن قیس، گزارشاتی از عمال عمر در اهواز و دیگر مناطق، در ضمن قصید های برای عمر
فرستاد و خواستار رسیدگی به اموال و داراییهای آنان گردید، که از جمله اشعارش این است:
فارسل الی الحجاج فاعرف حسابه /وارسل الی جزء وارسل الی بشر
تا این که می گوید:
فقاسمهم اهلی فداوک انهم /سیرضون ان قاسمتهم منک بالشطر
آورده: پس عمر با تمام آنان بالمناصفه مقاسمه نمود. و از جمله کسانی که عمر نیز با او مقاسمه کرد ابوبکره بود. وی به عمر گفت: من که
عامل تو در جایی نبوده ام؟
عمر گفت: برادرت ماموریت المال واخذ مالیاتهای ابله بود و به تو مال می داده، با آنها تجارت می کرده ای، و ده هزار از او بگرفت و بعضی
گفته اند: بخشی از اموالش را گرفت.
بلاذری افراد مذکور در شعر ابوالمختار را به تفصیل با ذکر نام و نشان و خصوصیات و محل ماموریتشان شرح داده است.
و در تاریخ یعقوبی آمده: معاویه نسبت به تمام عاملان خود، آنگاه که از دنیا می رفتند، خود را مانند یک تن از وارثان آنان در مالشان شریک
می دانست، و هنگامی که به او اعتراض کردند گفت: هذه سنه سنها عمر بن الخطاب؛ این سنت و روشی است که عمر بن الخطاب آن را رواج
داده است.
و در کتاب سلیم بن قیس آمده: اگر عاملان عمر خائن بوده اند و اموالشان در دستشان نامشروع، پس برای عمر جایز نبوده که چیزی از آنها
را برایشان باقی بگذارد، بلکه واجب بوده همه را بگیرد؛ زیرا اموال تمام مسلمین بوده اند، بنابر این مقاسمه چرا؟ و اگر درستکار و امین
بوده اند جایز نبوده از آنان چیزی بگیرد چه کم و چه زیاد. و عجی بتر، باز گرداندن آنهاست بر سر کارها و ماموریتشان؛ زیرا اگر خیانتکار
بوده اند جایز نبوده آنان را به کار بگمارد، و اگر درستکار بوده اند، جایز نبوده از اموالشان چیزی تصرف کند.
مؤلّف: و همچنان که او بخشی از اموال ابوبکره را مصادره نموده، به جرم اینکه برادرش از عاملین او بوده، با قنفذ با این که از عاملینش بوده
مصادره نکرده است، به علت تشکر و قدردانی از مظالمی که او فاطمه زهرا علیهاالسلام روا داشته است. چنانچه سلیم بن قیس می گوید: در
میان مسجد رسول خدا صلی الله علیه و آله به جسله ای رسیدم که اهل آن همه از بنی هاشم بودند به جز سلمان و ابوذر و مقداد و محمد
بن ابوبکر و عمر بن ابی سلمه و قیس بن سعد بن عباده، در این موقع عباس از امیرالمومنین علیه السلام پرسید؛ به نظر شما چرا عمر با این
127
که از تمام عاملین خود بخشی از اموالشان را گرفت ولی از قنفذ چیزی نگرفت با این که او هم از عاملین وی بود در این هنگام علی
علیه السلام نگاهی در میان حاضران انداخت و سپس در حالی که دیدگانش پر از اشک شده بود، فرمود: به منظور سپاسگزاری از تازیانه هایی
که قنفذ به فاطمه علیهاالسلام زده بود، که آن مظلومه بر اثر آن تازیانه ها دنیا را وداع گفت، و دیدند که بازویش همانند بازوبندی ورم کرده
و کبود شده بود.
ابن عبد ربه، در عقد الفرید آورده: عتبه بن ابوسفیان مدتی از سوی عمر فرماندار و مامور اخذ مالیاتهای طائف بوده و سپس معزول شده بود،
پس از گذشت زمانهایی اتفاقا عمر او را در بین راهی ملاقات نمود در حالی که مبلغ سی هزار به همراه داشت، عمر متوجه شد، از عتبه
پرسید؛ این مال را از کجا آورده ای؟
عتبه: به خدا سوگند نه مال توست و نه مال مسلمین، بلکه ملک شخصی خودم می باشد که در نظر دارم با آن زمینی بخرم.
عمر گفت: با عامل خود مالی یافته ایم راهی ندارد جز بیت المال.
و هنگامی که عثمان به خلافت رسید به ابوسفیان گفت: اگر به آن مال نیاز داشته باشی آن را به تو باز گردانم؛ زیرا هیچ وجه دلیلی برای
تصرف عمر به نظرم نمی رسد.
ابوسفیان گفت: به خدا سوگند به آن احتیاج داریم ولی تو عمل خلیفه پیش از خودت را نقض نکن که این موجب می شود که خلیفه پس از
تو نیز کارهای تو را نقض نماید.
اقرار به حق
ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه از موفقیات زبیر بن بکار در ضمن خبری طولانی از ابن عباس نقل کرده که گوید: عمر به من گفت: کسی
که پندارند می تواند در دریای علم و دانش شما به همراهتان غوص نموده تا به قعر آن رسد، حقا که گمانی کرده بی اساس، و قطعا از آن
عاجز است، من از خدا برای خودم و تو طلب آمرزش می کنم، و درباره موضوع دیگر صحبت کن. و آنگاه شروع کرد به سوال نمودن، و من به
او پاسخ می گفتم و هر بار به من می گفت: صحیح گفتی حق با توست (خداوند پیوسته تو را به گفتن حق موفق بدارد). به خدا سوگند تو
شایسته تری از تو پیروی کنند.
مؤلّف: این که عمر با ذکر سوگند به ابن عباس می گوید: تو شایسته تری از تو پیروی کنند بر یک قضیه عقلی و فطری تنبه داده که آیات
( قرآن نیز بر آن تصریح دارد: افمن یهدی التی الحق احق ان یتبع امن لا یهدی الا ان یهدی فما لکم کیف تحکمون. ( سوره یونس، آیه 34
آیا کسی که خلق را به راه حق رهبری می کند سزاوارترست پیروی شود یا آن که ره نمی یابد مگر این که خود هدایت شود، پس شما را چه
شده چگونه حکم می کنید.
و در جایی که عمر به ابن عباس این چنین گفته، پس چه رسد به امیرالمومنین علیه السلام حال آن که ابن عباس قطره ای است از دریای
بیکران او.
شورای عمر
و نیز ابن ابی الحدید از عمرو بن میمون نقل کرده که می گوید: من در مجلس عمر حاضر بوده و سخنان او را می شنیدم، هنگامی که شش نفر
افراد شورا نزد او نشسته بودند و با آنان سخن می گفت به جز علی بن ابیطالب و عثمان کسی با او حرف نمی زد، تا این که پس از زمانی امر
کرد همه آنان از مجلس خارج شده و آنگاه به حاضران رو کرد و گفت: هرگاه تمام آنان بر خلافت یک نفر اتفاق نمودند پس هر کس که
مخالفت کرد باید گردنش زده شود، و سپس گفت: اگر آن احلج- علی بن ابیطالب- خلیفه شود مردم را در راه حق رهنمون خواهد شد، در
این موقع یکی از حضار به عمر گفت: حال که چنین است پس چرا عهد خود را به او نمی سپاری؟
عمر گفت: خوش ندارم بار خلافت را در حال حیات و پس از مرگ بر دوش کشم.
مؤلّف: عمر خود بخوبی می دانست که افراد شورا، جملگی بر خلافت عثمان اتفاق خواهند نمود، بخصوص که عبدالرحمن بن عوف- داماد
عثمان- را نیز حکم قرار داده بود، و بنابر این پس آنجا که گفته:... هر کس که مخالفت کرد باید کشته شود جز به قتل امیرالمومنین-
128
علیه السلام- فرمان نداده است، همان انسان کاملی که به نص قرآن کریم، نفس رسول خدا بوده، و همان کسی است که به اقرار خود عمر،
اگر خلیفه شود مردم را در طریق حق رهبری خواهد کرد و روشن است که تنها هدف و آرمان انبیای الهی و جانشینان آنان هم جز این چیز
دیگر نبوده است.
بعلاوه، اگر عمر واقعا مایل نبود که مسوولیت خلافت را پس از مرگ نیز تحمل کند تنها راهش این بود که مردم را به خلافت برگزینند نه
این که آن را به شورا بگذارد؛ چنان شورایی که بنی امیه را نیز بر سر کار آورد، آنان که دشمنان خدا و رسول خدا و متجاهرین به کفر و
الحاد بودند.
و این که عمر گفت: خوش ندارم بار خلافت را تحمل کنم در حال حیات و پس از مرگ دلیلی است بر این که تصدی او برای خلافت ورزی
بوده که در حال حیات آن را بر دوش کشیده و پس از مرگ خواسته از آن شانه خالی کند.
ولی در حقیقت کراهت داشته از این که خلافت پس از مرگش نیز به امیرالمومنین علیه السلام برسد همانند یاورانش از قریش در روز
سقیفه، همان کسانی که پس از قتل عثمان و بیعت نمودن مردم با آن حضرت نیز بر سر تافته گروهی پیمان شکستند، و گروهی ستمگری
پیشه نمودند، و جمعی از راه منحرف گشته، و دسته ای هم عزلت گزیدند.
گفتگوی معاویه با ابن حصین
در عقد الفرید آمده: زیاد بن ابیه ابن حصین را به منظور ابلاغ پیامی به نزد معاویه فرستاد، ابن حصین مدتی نزد معاویه اقامت گزید. در آن
ایام روزی معاویه وی را به نزد خود فراخوانده و در تنهایی به او گفت: شنید هام که تو مردی خردمند و زیرک هستی، می خواهم از تو مطلبی
بپرسم ببینم نظرت در آن باره چیست؟
ابن حصین: بپرس.
معاویه: به نظر تو علت این همه اختلافات و پراکندگی مسلمین چیست؟
ابن حصین: قتل عثمان.
معاویه: درست نگفتی.
ابن حصین: جنگ جمل.
معاویه: خیر.
ابن حصین: جنگ علی با تو.
معاویه: نه.
ابن حصین: مطلب دیگری به خاطرم نمی رسد.
معاویه: خودم به تو بگویم، تنها سبب تفرق و پراکندگی مسلمین شورای شش نفره عمر شد، زیرا ابوبکر عمر را بالخصوص به عنوان خلیفه
بعد از خود معرفی نمود و هیچ مشکلی پیش نیامد، ولی عمر خلافت را در میان شورا گذاشت، و اعضای شورا هر کدام خود و قوم و قبیله اش
خلافت را برای خود آرزو داشته، در انتظارش بودند و همین سبب شد که بین آنان رقابت و کشمکش پدید آید، و اگر عمر نیز همانند ابوبکر
فرد خاصی را برای خلافت تعیین و نصب می نمود هرگز آن همه تفرقه و تشتت پیش نمی آمد.
مؤلّف: جا دارد به معاویه گفته شود آیا تو هم این را می گویی؟ با این که این شورای عمر بود که شما بنی امیه را به قدرت رساند زیرا برای
عمر امکان نداشت که یار شما (عثمان) را بالخصوص و با تصریح بنام، به عنوان خلیفه مسلمین تعیین و به مردم معرفی کند؛ زیرا عثمان
سابقه خوبی نداشت. جز این که رسول خدا صلی الله علیه و آله را چند مورد از کشتن بستگان مشترک خود- که در ظاهر اظهار اسلام
نموده ولی از بدترین دشمنان اسلام بودند- باز دارد.
از جمله در مدینه برای پسر عمویش معاویه بن مغیره که پس از جنگ احد در مدینه به منظور جاسوسی مانده بود و رسول خدا صلی الله
علیه و آله خونش را مباح کرده ولی عثمان او را در منزل خود پناه داده بود، تا این که این خبر به سمع مبارک رسول خدا صلی الله علیه و
آله رسید، آن حضرت دستور جلب وی را صادر کرد، پس هنگامی که او را می بردند عثمان نیز به همراه وی نزد رسول خدا رفت، و آن
129
حضرت را مجبور به عفو او نمود.و همچنین پس از فتح مکه برای عبدالله بن ابی سرح برادر رضاعی خود نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله
شفاعت کرد با این که آن حضرت دستور قتل او را داده بود ولو آن که در زیر پرده های خانه کعبه دیده شود. و چگونه عمر می توانست با
وجود امیرالمومنین علیه السلام همان کسی که پس از رسول خدا اسلام مجسم و ریشه و اساس و شاخ و برگ آن بود، عثمان را با آن
سوابقش به عنوان خلیفه مسلمین معرفی کند. و ما در اینجا تنها به نقل گوشه ای از تاریخ که بیانگر نمونه ای از عملکرد امیرالمومنین و نیز
عثمان می باشد بسنده می کنیم:
اما درباره عثمان؛ طبری در تاریخش آورده: مردم در روز جنگ احد از اطراف رسول خدا صلی الله علیه و آله پا به فرار گذاشته تا مقدار
زیادی از میدان نبرد دور شدند، و عثمان بن عفان نیز به همراه دو نفر از انصار گریخته تا به جعلب کوهی در نزدیک اعوص رسیدند، و زمانی
در آنجا ایستاده و سپس به نزد پیغمبر صلی الله علیه و آله باز گشتند.
و اما امیرالمومنین؛ آنگاه که در جنگ احد علمداران سپاه دشمن را به خاک و خون کشید ناگهان رسول خدا گروهی از مشرکین قریش را
در رزمگاه مسلمین مشاهده نموده به علی علیه السلام فرمان حمله داد، حضرت به آنان هجوم برده آنها را متفرق ساخت و عمرو بن عبدالله
جمحی را نیز به هلاکت رساند.
دگر بار پیامبر خدا صلی الله علیه و آله متوجه گروه دیگری از مشرکین قریش شده، از علی علیه السلام خواست تا آنان را متفرق سازد، امام
برق آسا به آنان حمله نموده شیرازه آنها را از هم پاشید و شیبه بن مالک را نیز به قتل رساند. در این موقع جبرئیل گفت: یا رسول الله! حقا
که این مواسات است. پس رسول خدا فرمود: انه منی و انا منه؛ علی از من است و من از علی. و آنگاه جبرئیل گفت: و من از هر دوی شما.
پس صدایی شنیده شد که می گفت: لا سیف الا ذوالفقار، و لا فتی الا علی.
و اما علت اظهار مخالفت معاویه با شورای عمر این بوده که، معاویه تصمیم داشته برای پسرش یزید از مردم بیعت بگیرد و سعد ابن ابی وقاص
که یکی از اعضای شورای عمر بوده، در آن موقع زنده بوده و با وجود او معاویه جرات اظهار چنین مطلبی را نداشته و به همین جهت سمی
فرستاده او را به قتل رسانیده است. و نیز به همین علت امام حسن مجتبی علیه السلام را مسموم نموده؛ زیرا امام حسن در ضمن
صلحنامه اش با او شرط کرده بود که پس از خودش خلافت را به اهلش بسپارد.
نظرخواهی عمر از کعب الاحبار
ابن ابی الحدید آورده: عمر در اواخر عمرش نسبت به اداره امور خلافت در خود احساس ناتوانی و ضعف می کرد، و به همین جهت پیوسته از
خدا می خواست که هر چه زودتر مرگش را برساند، در آن موقع روزی به کعب الاحبار گفت: حدس می زنم مرگم نزدیک شده از این رو
دوست دارم برای خود جانشینی معین کنم، نظر تو درباره علی چیست؟ و در این باره در کتابهای آسمانیتان چه خوانده ای؛ زیرا شما
معتقدید که تمام حوادث و رویدادهای این پدیده بزرگ تاریخ (نبوت و خلافت دین اسلام) در کتابهایتان مذکور است.
کعب پاسخ داد: اما نظر شخصی خودم این است که آن صلاح نیست؛ زیرا علی مردی است انعطاف ناپذیر که در امر دینش هیچ گونه گذشت
و اغماضی نداشته و لغزش و خطایی را تحمل ننموده به رای و اجتهاد شخصی خود عمل نمی کند، و اینها همه دور از سیاست مملکت و
زمامداری است.
و اما آنچه که در این باره در کتابهایمان آمده: این است که نه او و نه فرزندانش متصدی این امر- خلافت- نخواهند شد و اگر بشوند هرج و
مرج شدید به وجود خواهد آمد.
عمر: چرا؟
کعب: زیرا او خونها ریخته است و بدین جهت خداوند او را از ملک و سلطنت محروم نموده است. چنانچه داود پیغمبر هنگامی که خواست
دیوارهای بیت المقدس را بالا ببرد، خداوند به او وحی نمود، تو این کار را نکن، آن را به سلیمان بسپار؛ زیرا تو خونها بر زمین ریخته ای.
عمر: مگر خونهایی که علی ریخته به حق نبوده؟
کعب: بله، داوود هم به حق خون ریخته بود.
عمر: بنابراین خلافت به چه کسی خواهد رسید؟
130
کعب: آنچه که درکتابهایمان یافته ام این است که خلافت پس از صاحب شریعت ودو تن از اصحاب او به دشمنان محارب اومنتقل خواهدشد.
در این موقع عمر چند بار استرجاع گفت و به ابن عباس که در آنجا حضور داشت رو کرده و گفت: شنیدی سخنان کعب را، به خدا سوگند
خود من هم نظیر این مطالب را از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنید هام؛ از آن حضرت شنیدم که می فرمود: بزودی بنی امیه بر منبر من
بالا خواهند رفت.
مؤلّف: باید توجه داشت که پیدایش حوادث و پدید هها دارای دو جنبه است؛ یکی تقدیر الهی به معنای علم و آگاهی خداوند به صدور اعمال
از عاملین آنها به اراده و اختیار خودشان، و دیگری به کارگیری تدبیرها و نقشه های خود عاملین در مقام انجام دادن آن اعمال، و روشن
است که جهت اول علت و عذر برای دوم نخواهد شد. و اینک به منظور روشن شدن مقصود و این که چه کس و چه چیز سبب وقوع آن
وقایع و حوادث در تاریخ اسلام گشته، به چند سند تاریخی اشاره می کنیم:
در کتاب انساب بلاذری آمده: هنگامی که حسین علیه السلام به شهادت رسید عبدالله بن عمر به یزید بن معاویه چنین نوشت: اما بعد؛
مصیبت حسین مصیبتی بزرگ و حادثه ای عظیم بود، و هیچ روزی مانند روز حسین نخواهد بود.
یزید در پاسخش نوشت: اما بعد؛
ای مرد نادان! بدان که ما وارث نظام و حکومتی هستیم که از حریم آن دفاع نموده با دشمنانش نبرد کرده ایم، اگر در این مبارزه حق با ما
بوده پس از حق خود دفاع نموده ایم، و اگر حق با دشمن ما بوده پس پدر تو اول کسی بوده که این گونه رفتار نموده و حق را از صاحبانش
گرفته است.
و نیز مسعودی در مروج الذهب و دیگر مورخین نقل کرده اند که، معاویه در پاسخ نامه محمد بن ابی بکر چنین نگاشت: اما بعد؛ نامه تو به
دستم رسید، در نامه ات از فضائل علی بن ابیطالب و سوابق درخشان او در تاریخ اسلام، و نصرت و مواسات او نسبت به رسول خدا صلی الله
علیه و آله یاد کرده بودی... ما و پدر تو در زمان حیات رسول خدا صلی الله علیه و آله با هم بودیم و لزوم مراعات حق پسر ابیطالب و
فضیلت بزرگی او بر همه ما ثابت و مسلم بود تا این که رسول خدا پس از اتمام دعوت و ابلاغ رسالتش بدرود حیات گفت، پس در آن هنگام
پدر تو و فاروق او (عمر) اولین کسانی بودند که حق او (امیرالمومنین) را از او گرفته و در امر خلافت با او به مخالفت برخاسته، در این باره با
یکدیگر عهد و پیمان بستند. و سپس او را به بیعت با خود تکلیف نموده ولی او نپذیرفت تا این که او را تحت فشار قرار داده به او قصد سوء
نمودند پس بناچار با آنان بیعت کرد، ولی تصمیم گرفتند که او را در کار خود (خلافت) شرکت ندهند، و بر اسرار خود مطلع نسازند تا این
که مرگشان فرا رسید حال اگر این قدرتی که ما در دست داریم حق و صواب است پس پدر تو آغازگر آن بوده، و اگر باطل و ناحق است باز
هم پدر تو ریشه و اساس آن بوده و ما، همکاران و شرکای او، که از او پیروی نموده ایم. و اگر آن اعمال و رفتار پدر تو نبود ما هرگز با پسر
ابوطالب مخالفت نمی کردیم؛ بلکه مطیع و تسلیم او بودیم، ولی ما کارهای پدر تو را دیدیم پس قدم بر جای قدم او نهاده به او اقتدا کردیم،
بنابر این، اگر ایراد و انتقادی داری باید بر پدرت وارد سازی، وگرنه درگذر.
و همچنین ابن قتیبه در عیون از شعبی نقل کرده که می گوید: خبر حرکت حسین بن علی علیه السلام به سوی عراق به عبدالله بن عمر
رسید، وی که به هنگام خروج آن حضرت از مدینه غایب بود، پس از طی سه روز راه، خود را به آن بزرگوار رسانیده به امام عرضه داشت: به
کجا می روید؟
حسین علیه السلام: به جانب عراق. و آنگاه آن حضرت دعوتنامه ها و طومارهایی را که برایش فرستاده بودند به وی نشان داد، عبدالله امام را
سوگند داد برگردد، ولی آن حضرت نپذیرفت و چون عبدالله از مراجعت آن حضرت مایوس گردید گفت: حال که چنین است پس من
حدیثی برایتان نقل کنم: همانا جبرئیل به نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمد. و آن بزرگوار را بین زندگانی دنیا و آخرت مخیر ساخت، و
آن حضرت آخرت را برگزید و شما نیز پاره تن پیامبرید. به خدا سوگند خلافت نه به شما خواهد رسید و نه به کسی از اهل بیت شما، و
البته این تقدیر الهی به خیر و صلاحتان خواهد بود.
مؤلّف: اگر کسی بگوید که واقعیت چنان نیست که در آن خبر (خبر ابن ابی الحدید) آمده- از این که خلافت پس از رسول خدا صلی الله علیه
و آله و دو تن از یارانش به دشمنان محارب آن حضرت منتقل شده است؛ زیرا خلافت بعد از آن دو به عثمان رسیده و عثمان از دشمنان
پیغمبر نبوده، و دشمنان محارب رسول خدا ابوسفیان و معاویه و حکم بن ابی العاص و مروان و گروهی دیگر از بنی امیه بوده اند- پاسخش
131
این است که سلطنت عثمان در حقیقت سلطنت بنی امیه بوده که امیرالمومنین علیه السلام در این باره می فرماید: وقام معه بنوابیه
یخضمون مال الله خضم الابل نبته الربیع.
به همراه او فرزندان پدرش برخاستند و چونان شتر که علفهای بهاری را می خورد، مال خدا را می خوردند.
جوهری در سقیفه آورده: هنگامی که مردم با عثمان بیعت کردند، ابوسفیان گفت: ابتدا این امر (خلافت) در قبیله تیم بود (ابوبکر)، ولی تیم
کی شایستگی اداره چنین مسولیتی را داشت و سپس در طائفه عدی قرار گرفت (عمر) و آنگاه دورتر شد، تا این که سرانجام در جای واقعی
خود (بنی امیه) قرار گرفت، هم اکنون شما ای بنی امیه! آن را همانند توپ کودکان به یکدیگر پاس دهید.
و نیز آورده: ابوسفیان به عثمان گفت: پدرم فدای تو باد! به مردم انفاق و بخشش کن و مانند ابوحجر (عمر) بخیل مباش، و شما ای بنی
امیه! خلافت را همانند توپ کودکان بین خودتان بگردانید که به خدا سوگند نه بهشتی هست و نه دوزخی، اتفاقا زبیر در آنجا حاضر بود و
سخنان او را می شنید، از اینرو عثمان به ابوسفیان گفت: آهسته تر بگو!
ابوسفیان گفت: مگر کسی هست؟
زبیر گفت: بله من هستم.
و از این خبر بخوبی روشن می شود که ابوسفیان نسبت به عثمان کاملا مطمئن بوده که او از این گفتارش که گفته: خلافت را همچون توپ
به همدیگر پاس دهید هیچ گونه ابا و انکاری ندارد، و گمان می کرد که غیر از بنی امیه کسی آنجا نیست- چون نابینا بود- و موقعی که
عثمان به او گفت: آهسته تر بگو! فهمید افراد دیگری هم هستند... و عثمان در زمامداریش تمام کارهای حکومت را به مروان واگذار کرده و
در واقع مروان حاکم بود و عثمان در صورت ظاهر...
چنانچه در تواریخ آمده: هنگامی که مصریان از عامل عثمان در مصر، یعنی، ابن ابی سرح به نزد عثمان شکایت بردند عثمان ولایت مصر را به
محمد بن ابی بکر سپرد، وی به همراه مصریان از مدینه به سوی مصر حرکت کرد تا این که پس از طی سه روز راه، ناگهان غلام سیاهی را
دیدند که شتابان از مدینه به جانب مصر در حرکت بود، پس او را تفتیش نموده چیزی با او نیافتند و آنگاه بعضی از وسائل و ادوات او را
شکافته به نامه ای برخوردند، (از عثمان برای ابن ابی سرح) که در آن نوشته شده بود: آن هنگام که محمد بن ابی بکر با همراهانش به نزد تو
آمدند همگی آنان را به قتل رسانده نامه ماموریتش را پاره نموده و خودت تا اطلاع ثانوی همچنان بر کارت ثابت باش.
آنان چون نامه را مطالعه کردند دهشتزده به مدینه بازگشته به نزد عثمان رفتند و نامه و غلام و شتر او را نیز به همراه برده به عثمان
گفتند: این غلام، غلام تو و این شتر شتر تو، و مهر، مهر تو می باشد! عثمان گفت: درست است ولی من این نامه را ننوشته ام، آنان دریافتند
که نویسنده و فرستنده نامه مروان بوده از این رو از عثمان خواستند تا مروان را به آنان تحویل دهد، ولی او نپذیرفت، لاجرم او را محاصره
نموده به قتل رساندند.
محاجه عمر و ابن عباس
ابن ابی الحدید آورده: عبدالله بن عمر می گوید: روزی نزد پدرم بودم، عده دیگری نیز در مجلس او حضور داشتند سخن از شعر به میان آمد،
عمر از حاضران پرسید؛ به نظر شما ماهرترین شعرای عرب کیست؟
حاضران هر کدام از شاعری نام بردند، در این اثناء ابن عباس از دور نمایان شد، چون نگاه عمر به او افتاد گفت: مرد خبیر و آگاه آمد، و آنگاه
سوال خود را از ابن عباس پرسید، ابن عباس گفت: به اعتقاد من زهیر بن ابی سلمی. عمر گفت: از زیباترین اشعار وی برایم بخوان.اب نعباس
گفت: زهیر قصیده غرایی در مدح طائفه بنوسنان (تیر های از غطفان) سروده و در آن چنین گفته است:
لو کان یقعد فوق الشمس من کرم/ قوم باولهم او آخر هم قعدوا
عمر گفت: بخدا بکشد او را، چقدر زیبا سروده! من این قطعه شعر را جز در مدح بنی هاشم بخاطر قرابتی که با رسول خدا- صلی الله علیه و
آله- دارند، شایسته هیچ کس نمی دانم.
ابن عباس گفت: خدا تو را موفق بدارد و همواره موفق هستی. آنگاه عمر به ابن عباس گفت: می دانی چرا مردم از شما روگردان شدند؟
ابن عباس: نه.
132
عمر: ولی من می دانم.
ابن عباس: به چه علت؟
عمر: زیرا قریش مایل نبود که نبوت و خلافت هر دو در خاندان شما جمع شده در نتیجه بر مردم اجحاف نمایید، پس قریش فردی را برای
تصدی خلافت انتخاب نموده و در این گزینش نیز موفق شده به حق رسید.
ابن عباس: از خلیفه می خواهم بر من غضب ننموده آرام به سخنانم گوش دهد.
عمر: هر چه می خواهی بگو!
ابن عباس: اما این که گفتی: قریش خوش نداشت که نبوت و خلافت هر دو در خاندان شما جمع شود. خداوند هم درباره گروهی از مردم
( فرموده: ذلک بانهم کرهوا ما انزل الله فاحبط اعمالهم. ( سوره محمد، آیه 8
این بدان سبب است که آنها از قرآن که خدا نازل فرمود کراهت داشتند پس خدا اعمالشان را محو و نابود کرد.
و اما این که گفتی: در آن صورت ما به دیگران اجحاف می کردیم چنین نیست؛ زیرا ما قومی هستیم که اخلاق و کردارمان از اخلاق و کردار
رسول خدا- صلی الله علیه و آله- نشات گرفته که خدایش درباره او می فرماید: و انک لعلی خلق عظیم؛ ( سوره قلم، آیه 4 )حقا که تو بر
نیکو خلقی عظیم آراسته ای.
و نیز می فرماید: و اخفض جناحک لمن اتبعک من المومنین؛ ) سوره شعراء، آیه 215 ( پر و بال مرحمت بر تمام پیروان با ایمانت به تواضع
بگستران.
و اما اینکه گفتی: قریش خود خلیفه انتخاب کردند، خداوند هم در این باره می فرماید: و ربک یخلق ما یشاء و یختار ما کان لهم الخیره؛
(سوره قصص آیه 68 )و خدای تو هر چه بخواهد بیافریند و برگزیند و دیگران را هیچ اختیاری نیست. و توای خلیفه! به خوبی می دانی که
خداوند چه کسی را برای این امر (خلافت) برگزیده و اگر قریش نیز از آن دید و نظر که خدا انتخاب نموده انتخاب می کردند، قطعا موفق
شده به حق می رسیدند.
عمر: ای پسر عباس! آرام، که دلهای شما بنی هاشم پیوسته به قریش پر از کینه و غش بوده است.
ابن عباس:
ای خلیفه به من مهلت ده و این چنین دلهایی بنی هاشم را به داشتن غش و کینه متهم مکن، چرا که قلبهای آنان با قلب رسول خدا-
صلی الله علیه و آله- که خدایش آن را از هر کدورت و زشتی پاک و منزه نموده، ارتباط دارد، و اینها خاندانی هستند که خداوند درباره آنان
) فرموده: انما یرید الله لیذهب عنکم الرجس اهل البیت و یطهرکم تطهیرا؛. ) سوره احزاب، آیه 33
اما این که گفتی: دلهای بنی هاشم نسبت به قریش کینه دارد. چگونه کینه نورزد کسی که حق خود را در دست دیگران مغصوب و به ناحق
ماخوذ می بیند. و آنگاه عمر به ابن عباس گفت: از تو سخنی به من رسیده که دوست ندارم آن را با تو در میان بگذارم و در نتیجه قدر و
منزلت تو نزد من زایل گردد.
ابن عباس: چه سخنی؟ آن را به من بگو! اگر حق است، پس موجب برطرف شدن قدر من نزد تو نخواهد شد، وگرنه می کوشم تا خود را از آن
پاک کنم.
عمر: شنیده ام می گوئی خلافت از روی ظلم و حسد از ما گرفته شده است.
ابن عباس: اما این که گفتی: حسد پس ما فرزندان آدم همه محسود هستیم؛ زیرا ابلیس بر پدرمان آدم حسد برد و او را از بهشت بیرون کرد.
و اما این که گفتی: از روی ظلم خلیفه خود می داند صاحب حق (خلافت) چه کسی می باشد. و آنگاه گفت:ای خلیفه! آیا عرب بر عجم
مباهات نمی کند به این که رسول خدا- صلی الله علیه و آله- از عرب است؟ و آیا قریش بر سایر عرب فخر نمی کند که رسول خدا از قریش
است؟ بنابراین،
ما بنی هاشم به داشتن این افتخار از دیگران سزاوارتریم.
سخن که به اینجا رسید عمر به ابن عباس گفت: فعلا کافی است برخیز و به خانه ات برو! اب نعباس برخاست و همین که قدری دور شد عمر
با صدای بلند به او گفت من همچنان حق و احترام تو را پاس می دارم.
133
ابن عباس صورت برگردانده و به عمر گفت: من بخاطر قرابتی که با رسول خدا دارم بر گردن تو و تمام مسلمین حق دارم، و هر کس که این
حق را ادا کند وظیفه خود را انجام داده و گرنه ناسپاسی کرده است.
عمر به حاضران گفت: درود بر ابن عباس هیچ گاه ندیدم با کسی بحث کند مگر این که بر او غالب آید.
مؤلّف: آفرین بر ابن عباس! که در این محاجه اش با عمر، حق مطلب را ادا نموده و حق بودن امیرالمومنین- علیه السلام- را برای تصدی
خلافت از قرآن و سنت و نص صحیح و عقل سلیم، اثبات کرده است.در این مناظره چند نکته مهم آمده است: یکی تایید و تقریر عمر، این
گفتار ابن عباس را که به او گفته: تو ای خلیفه نیک می دانی که خداوند چه کسی را برای این امر (خلافت) برگزیده است؛ (یعنی
امیرالمومنین علی- علیه السلام- را).
و دیگری این گفتارش را که به او گفته: چگونه کینه نورزد کسی که حق خود را در دست دیگران می بیند.
و هم این سخن او را و اما اینکه گفتی: به ظلم، همانا خلیفه خود می داند چه کسی صاحب حق (خلافت) است.
و من در میان فرزندان ابن عباس کسی را سراغ ندارم که این چنین در مسأله خلافت و امامت، بحث و تحقیق کرده باشد جز مامون که با
فقهای عامه چنان محاجه نموده که توان پاسخگویی و رد او را نداشته، بناچار به حق اعتراف کرده اند. (و البته در بین فرزندان عباس غیر از
مامون هم خلفایی متشیع و یا شیعه واقعی وجود داشته است).
محاجه مامون با علماء عامه
چنانچه در عقد الفرید از اسحاق بن ابراهیم نقل کرده که می گوید: یحیی بن اکثم که در آن زمان قاضی القضاه بود به نزد من و جمعی دیگر
از فقهاء فرستاد و گفت: خلیفه (مامون) از من خواسته که بامدادان خودم با چهل نفر از کسانی که قدرت فهم و پاسخگویی مسائل را داشته
باشند نزد او برویم، اینک شما چنین افرادی را به من معرفی کنید.
اسحاق می گوید: من چند تن را به او معرفی نموده و خودش نیز تعدادی بر آنها افزود تا مجموعا چهل نفر شدند، پس آنا را آماده کرد و
صبح روز بعد همگی بر مامون وارد شدیم و پس از گفتگوی کوتاهی مناظره آغاز شد.
اسحاق: من از فرصت استفاده کرده گفتم: من می پرسم.
مامون: بپرس.
اسحاق: به چه دلیل خلیفه ادعا می کند که علی- علیه السلام- پس از رسول خدا- صلی الله علیه و آله- از همه مردم برتر و به تصدی
خلافت سزاوارتر بوده است؟
مامون: به من بگو آیا ملاک برتری در بین مردم به چیست، که می گویند فلانی از فلانی افضل است؟
اسحاق: به داشتن اعمال صالح و نیک...
مامون: حال فضائل علی را به طور اجمال به نقل از راویان خودتان بررسی کن و آنها را با فضائل ابوبکر مقایسه نما، اگر برابر بودند بگو ابوبکر
افضل است، نه بخدا سوگند، بلکه تمام فضائل ابوبکر و عمر و عثمان را روی هم با فضائل علی بسنج اگر همانند بودند، بگو آنان افضلند، نه،
قسم به خدا،
بلکه تمام فضائل ده نفری را که رسول خدا- صلی الله علیه و آله- به بهشت رفتن آنان را گواهی داده یک طرف قرار ده و فضائل علی-
علیه السلام- را در طرف دیگر و آنها را با هم مقایسه کن! اگر متعادل بودند بگو آنان افضلند. و آنگاه گفت:
ای اسحاق! آیا روزی که خداوند پیامبرش را به رسالت برگزید کدام عمل از همه اعمال برتر بوده است؟
اسحاق: ایمان به خدا و رسول از روی اخلاص.
مامون: آیا افضل اعمال سبقت به اسلام نبوده است؟
اسحاق: بله.
مامون: آیه قرآنش را بخوان: والسابقون السابقون اولئک المقربون )سوره واقعه آیه 10 و 11 (که مقصود سبقت گیرندگان به اسلام هستند.
اینک کسی را سراغ نداری که پیش از علی- علیه السلام- اسلام آورده باشد؟
134
اسحاق: درست است که علی پیش از همه اسلام برگزیده ولیکن او در آن موقع کودکی خردسال بوده و شرعا مکلف به تکلیفی نبوده است،
ولی ابوبکر موقعی که اسلام آورده بزرگسال و مکلف بوده است.
مامون: فعلا بگو کدامیک پیش از دیگری اسلام آورده و آنگاه درباره کوچکی و بزرگی با تو گفتگو خواهیم کرد.
اسحاق: علی قبل از ابوبکر اسلام آورده اما بدان گونه که گفتم.
مامون: بسیار خوب، حال بگو آیا اسلام علی بخاطر الهامی الهی بوده که مستقیما در قلب او وارد شده یا بخاطر اجابت دعوت رسول خدا-
صلی الله علیه و آله- بوده است؟
اسحاق در فکر فرو رفت. مامون: نگویی به الهام الهی بوده وگرنه علی را بر رسول خدا مقدم داشته ای؛ زیرا رسول خدا پیش از آن که جبرئیل
بر او نازل شود از آیین اسلام اطلاعی نداشته است.
اسحاق: درست است که اسلام علی بنا به دعوت رسول خدا بوده است.
مامون: آیا این دعوت رسول خدا- صلی الله علیه و آله- به دستور پروردگارش بوده یا از نزد خودش؟
اسحاق می گوید: باز هم در فکر فرو رفتم، پس مامون گفت: رسول خدا را به انجام کاری برخاسته از فکر خودش نسبت ندهی، زیرا خداوند
( در قرآن مجید از قول رسولش می فرماید: و ما انا من المتکلفین. ( سوره ص، آیه 86
اسحاق بنا به امر خدا بوده است.
مامون: آیا ممکن است که خداوند رسولش را نسبت به دعوت کودکی که مکلف به تکلیفی نبوده مامور کند؟
اسحاق: پناه می برم به خدا از این گفتار!
مامون: آیا این مطلب را درباره رسول خدا- صلی الله علیه و آله- روا می داری که او به گونه ای تکلف آمیز کودکان را به قوانینی که در توان
آنها نبوده دعوت کرده و آنان زمانی بنا به دعوت رسول خدا مکلف شوند و زمانی هم برگشته و تکلیفی بر آنها نباشد، و حکم رسول هم در
حقشان غیر نافذ؟
اسحاق: پناه می برم به خدا!
مامون: ولی تو ای اسحاق! در این گفتارت ناآگاهانه به فضیلتی از فضائل علی اشارت نموده ای و آن این که رسول خدا- صلی الله علیه و آله-
با این دعوتش حساب علی را از دیگران جدا نموده تا از این راه بزرگی و عظمت او بر همگان روشن و مبرهن باشد. و چنانچه این موضوع به
علی اختصاص نداشت، می بایست رسول خدا کودکان دیگر را نیز به اسلام دعوت کند، آیا به تو رسیده که پیغمبر، اطفال دیگری را از
خاندان و بستگانش به اسلام دعوت نموده باشد؟
اسحاق: این را نمی دانم.
مامون: پس درباره موضوعی که از آن اطلاعی نداری بحث نکن.
مامون: پس از سبقت به اسلام کدام عمل از تمام اعمال افضل بوده است؟
اسحاق: جهاد در راه خدا.
مامون: درست است، آیا در میان اصحاب رسول خدا- صلی الله علیه و آله- کسی را سراغ داری که جهادش همپایه علی- علیه السلام- باشد؟
اسحاق: در چه وقت؟
مامون: هر وقت که بگویی.
اسحاق: جنگ بدر.
مامون: بسیار خوب، من هم غیر از آن را نخواسته ام، زیرا که نبرد علی در این جنگ از همه بیشتر بوده است.
مامون: شماره کشته های دشمن در بدر چند نفر بوده؟
اسحاق: شصت و اندی.
مامون: از این تعداد چند نفر را علی کشته است؟
اسحاق: نمی دانم.
135
مامون: بیست و دو یا بیست و سه نفر را علی به تنهایی کشته و بقیه را سایر مسلمانان.
اسحاق: ابوبکر نیز در این جنگ در جایگاه مخصوص پیغمبر در کنار آن حضرت بوده است.
مامون: ابوبکر در آنجا چکار می کرده است؟
اسحاق: به رایزنی و تدبیر امور جنگ مشغول بوده.
مامون: آیا به تنهایی یا با مشارکت رسول خدا و یا به گونه ای که رسول خدا به فکر و تدبیر او نیازمند بوده است؟
اسحاق: پناه می برم به خدا! از هر سه قول.
مامون: بنابر این مجرد حضور در جایگاه پیغمبر- صلی الله علیه و آله- چه فضیلتی را برای او اثبات می کند، و آیا آن کس که در پیشاپیش
رسول خدا شمشیر می زده، از کسی که نشسته بوده افضل نیست؟!
اسحاق: تمام لشکریان رسول خدا مجاهد بوده اند.
مامون: قبول دارم ولیکن روشن است کسی که سرگرم کارزار و حرب و قتال بوده از کسی که جنگ نمی کرده افضل است، آیا قرآن
نخوانده ای:
( لا یستوی القاعدون من المومنین غیر اولی الضرر و المجاهدون فی سبیل الله.... ) سوره نساء آیه 94
هرگز مومنانی که بی هیچ عذری مانند نابینایی، مرض، فقر و غیره از کار جهاد باز نشینند با آنان که به مال و جان کوشش کنند یکسان
نیستند.
اسحاق: ابوبکر و عمر نیز مجاهد بوده اند.
مامون: آیا آنان که در جنگ شرکت نموده اند بر آنان که در خانه هایشان مانده و اصلا در صحنه جنگ حضور نداشته اند برتری ندارند؟
اسحاق: بله.
مامون: پس به همین نسبت کسی که در میدان نبرد فداکاری و جانفشانی کرده از عمر و ابوبکر که تنها حضوری داشته ولی نجنگید هاند
افضل می باشد.
اسحاق: صحیح است.
مامون:ای اسحاق! قرآن می خوانی؟
اسحاق: بله.
مامون: بخوان سوره هل اتی... را.
( اسحاق می گوید: خواندم تا به این آیه رسیدم:... و یطعمون الطعام علی حبه مسکینا و یتیما و اسیرا.... ) سوره انسان، آیه 8
مامون: کافی است، این آیات که تلاوت نمودی در شان چه کسی نازل شده؟
اسحاق: در شان علی- علیه السلام.مامون: آیا می دانی هنگامی که علی به مسکین و یتیم و اسیر و طعام می داد می گفت: انما نطعمکم لوجه
الله... آیا شنیده ای که خداوند در قرآن کسی را این گونه بمانند علی وصف نموده باشد؟
اسحاق: خیر.
مامون: راست می گویی؛ زیرا خدای علی، علی را بخوبی می شناخته است.
مامون: آیا گواهی می دهی که عشره مبشره در بهشت هستند؟
اسحاق: بله.
مامون: حال اگر کسی در صحت و سقم این خبر تشکیک کند او را کافر می دانی؟
اسحاق: پناه می برم بخدا!
مامون: اگر کسی درباره سوره هل اتی... تردید کند و بگوید: نمی دانم از قرآن است یا نه، آیا کافر است؟
اسحاق: بله.
مامون: درست است؛ زیرا آن دو با هم تفاوت دارند. (سوره هل اتی قطعی، ولی آن روایت مشکوک است).
136
مامون: نقل حدیث می کنی؟
بله. مامون: حدیث طیر ) حدیثی است مورد اتفاق فریقین، و بزرگان علمای اهل تسنن از قبیل بخاری و مسلم و ترمذی و نسائی و
سجستانی در صحاح معتبر خود و امام احمد حنبل در مسند و ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه و... آن را نقل کرده اند و خبر این است که
روزی زنی مرغ بریانی برای رسول خدا - صلی الله علیه و آله - هدیه آورد، پیغمبر قبل از تناول دست به دعا بلند کرد و بدرگاه الهی عرضه
داشت: بار خدایا! بفرست نزد من محبوب ترین خلق خودت را تا از این مرغ بریان با من بخورد در آن حال علی- علیه السلام- آمد و با آن
حضرت از مرغ بریان تناول نمود. (اقتباس از کتاب شبهای پیشاور(را روایت می نمایی؟
اسحاق: بله.
مامون: آن را برایم نقل کن.
اسحاق می گوید حدیث را خواندم.
مامون: من تا به حال تصور می کردم که تو در پی حق هستی، ولی الان خلاف آن بر من ثابت گردید؛ زیرا از طرفی می بینم این حدیث را
صحیح می دانی و از طرفی علی را از دیگران افضل نمی دانی. و به حکم عقل، کسی که صحت این خبر را باور داشته باشد ولی علی را افضل
نداند باید یکی از سه مطلب را قائل شود؛ یا باید بگوید که دعای رسول خدا- صلی الله علیه و آله- به اجابت نرسیده، یا این که خداوند،
افضل را نشناخته. و یا این که غیر افضل نزد خدا محبوب تر بوده است، حال کدامیک را می گویی؟
اسحاق می گوید: در فکر فرو رفتم.
مامون: هیچ کدام را نگویی، وگرنه کافر شده تو را به توبه خواهم داد، و اگر غیر از این سه صورت، تاویل دیگری در نظر داری بگو.
اسحاق: چیزی به ذهنم نمی رسد.
اسحاق: ابوبکر هم دارای فضیلت بوده.
مامون: قبول دارم؛ زیرا اگر هیچ گونه فضیلتی نداشت نمی گفتند علی افضل است.. حال بگو مقصودت چه فضیلتی است؟
اسحاق: گفتار خدای تعالی: ثانی اثنین اذ هما فی الغار اد یقول لصاحبه لا تحزن... ) آنگاه که یکی از آن دو تن که در غار بودند (یعنی رسول
خدا- ص) به همراه خود گفت: مترس... (سوره توبه، آیه 39 ) (که خدای تعالی در این آیه از ابوبکر به عنوان صاحب (همراه) رسول خدا-
صلی الله علیه و آله- یاد کرده است.
مامون: من در قرآن دید هام که خداوند شخص کافری را به عنوان صاحب فرد مومنی ذکر کرده است: قال له صاحبه و هو یحاوره اکفرت.
( رفیق در مقام گفتگو و اندرز بدو گفت: آیا به خدا کافر شدی... (سوره کهف، آیه 36
اسحاق: صاحب در این آیه کافر بوده حال آن که ابوبکر مومن بوده است.
مامون: قبول دارم لیکن در صورتی که جایز باشد کافری را با عنوان صاحب برای مومنی آورد، جایز خواهد بود که مومن غیر افضلی را نیز به
عنوان صاحب برای پیغمبر- صلی الله علیه و آله- ذکر نمود.
اسحاق: ولی این آیه فضیلت بزرگی را برای ابوبکر اثبات می کند.
مامون: گویا اصرار داری که بطور مشروح درباره این آیه با تو گفتگو کنم. حال بگو آیا حزن ابوبکر در میان غار از روی رضا بوده یا غضب؟
اسحاق: بخاطر ترسی بوده که بر جان رسول خدا داشته که مبادا به آن حضرت آسیبی برسد.
مامون: این مطلب که گفتی پاسخ من نبود، پاسخ من این است که مشخص کنی آیا حزن ابوبکر از روی خشنودی بوده یا سخط؟
اسحاق: از روی رضا و خشنودی.
مامون: بنابر این آیا خداوند پیامبری را برگزیده که مردم را از رضای الهی که طاعت پروردگار است باز دارد؟
اسحاق: پناه می برم بخدا!
مامون: ولی این مقتضای سخن خودت می باشد؛ زیرا گفتی: حزن ابوبکر از روی رضا بوده.
اسحاق: درست است.
137
مامون: از طرفی در قرآن آمده که رسول خدا- صلی الله علیه و آله- به ابوبکر فرمود: لا تحزن؛ محزون مباش. بنابراین پیغمبر ابوبکر را از
داشتن حالتی که طاعت پروردگار بوده باز داشته است.
اسحاق: پناه می برم به خدا!
مامون: من می خواهم با تو با مدارا بحث کنم به امید این که خداوند تو را از باطل بازگردانده به راه حق هدایت کند، چرا که می بینم در
سخنانت زیاد به خدا پناه می بری. و باز هم در این ارتباط از تو می پرسم آیا مقصود خداوند از آیه شریفه فانزل الله سکینه علیه؛ ) سوره توبه،
آیه 40 (پس خداوند وقار و آرامش خاطر به او فرستاد کیست؟ آیا رسول خداست یا ابوبکر؟
و آنگاه به غدیرخم گذشتیم چه افراد زیادی که در آن باره به پیامبر و علی افتراء بسته اند.
و طبری این قصیده را شنیده و کتاب نامبرده را در رد او و بیان طرق حدیث غدیر خم نگاشته است. و مردم از کتابش استقبال نموده به
استماع آن می پرداختند.
مؤلّف: آیا براستی گوینده آن قصیده در غدیرخم حضور داشته و رسول خدا- صلی الله علیه و آله- را در آنجا تنها دیده و سراغ ملی را از او
گرفته و پیغمبر به او فرموده: علی در یمن است؟! و چرا این گوینده که خودش در آن زمان نبوده به تاریخ که بهترین گواه بر حوادث و
پدیده های گذشته است مراجعه نکرده تا بداند که رسول خدا پیش از حرکتش به مکه، علی را به نجران یمن به منظور اخذ صدقاتش
فرستاده و بعد علی- علیه السلام- در مکه به آن حضرت ملحق شده است.و گویا انگیزه واقعی این منکر، این بوده که خواسته به جز انکار
غدیرخم سایر فضائلی را که برای علی- علیه السلام- در آن سفر به وقوع پیوسته نیز انکار نماید؛ مانند شرکت دادن رسول خدا، آن حضرت
را در قربانی خود و این که حج او مانند حج رسول خدا؛ حج قران بوده و همچنین وصف نمودند رسول خدا- صلی الله علیه و آله- او را به
تصلب و قاطعیت در اجرای احکام الهی.
چنانچه طبری در تاریخش آورده: رسول خدا در سال دهم از هجرت علی بن ابیطالب را به منظور اخذ صدقات و جزیه نجران یمن، بدان
سامان گسیل داشت، و خود آن وجود مبارک، پنج روز مانده به آخر ماه ذی القعده برای انجام حج از مدینه به طرف مکه حرکت نمود تا این
که به سرف رسید- در حالی که قربانی خود را نیز به همراه داشت- پس به آنان که قربانی همراه نداشتند فرمود: تا محل شده حج خود را
به عمره مبدل کنند، و آنگاه علی- علیه السلام- در مکه به رسول خدا پیوست و پس از دادن گزارش سفر خود به رسول خدا، آن حضرت به
او فرمودند: تو نیز مانند دیگران طواف نموده از احرام بیرون شود! علی- علیه السلام- عرضه داشت که: من در موقع احرام بستن چنین نیت
کرده ام: خدایا من احرام می بندم آن گونه که بنده و رسول تو احرام بسته است.
پیامبر- صلی الله علیه و آله- به او فرمود: آیا قربانی به همراه آورده ای؟
امیرالمومنین گفت: نه، پس رسول خدا- صلی الله علیه و آله- او را در قربانی خود شریک نمود و مناسک حج را با همدیگر انجام داده و
رسول خدا شتر قربانیش را از طرف خود و امیرالمومنین- علیه السلام- نحر نمود.
و نیز آورده: هنگامی که علی- علیه السلام- از یمن به جانب مکه حرکت می کرد به علت تعجیل در پیوستن به رسول خدا در مکه، از
همراهان خود جدا شده فردی از اصحاب خود را به جای خود بر لشکر امیر نمود، پس آن شخص از حله هایی که امیرالمومنین از یمن آورده
بود بر بعض لشکریان پوشانید، تا این که به نزدیکی مکه رسیدند. علی- علیه السلام- به پیشواز آنان از مکه خارج شد و چون آن گروه را با
آن حله ها دید چهره اش متغیر شد و به جانشین خود فرمود: این چیست؟
گفت: هدفی جز تجمل و نمایش در انظار مردم نداشته ام.
امیرالمومنین به او فرمود: وای بر تو! زود باش پیش از آن که به محضر رسول خدا- صلی الله علیه و آله- شرفیاب شوی آنها را بیرون بیاور.
او اطاعت نمود. ولیکن همراهانش رنجیده، از علی- علیه السلام- به نزد رسول خدا- صلی الله علیه و آله- شکایت بردند.
ابوسعید خدری می گوید: آنگاه رسول خدا- صلی الله علیه و آله- در میان ما بپاخاست و سخنرانی کرد، از او شنیدم که فرمود: ای مردم! از
علی شکایت نکنید که او در ذات خدا- یا راه خدا- متصلب و سرسخت است.
و در هر حال حدیث غدیر خم از حیث سند تمام و صحیح بوده هیچ گونه تردیدی در آن نیست؛ زیرا که متواتر است، و حجیت خبر متواتر
از بدیهیات؛ و دلالت آن نیز بر امامت امیرالمومنین، و این که آن حضرت همانند رسول خدا- صلی الله علیه و آله- بوده صریح و غیر قابل
138
تشکیک؛ چرا که پیامبر در ابتدای آن به حاضران فرموده: الست اولی بکم من انفسکم؟؛ آیا من نسبت به شما از خودتان اولی نیستم؟. و
همگی پاسخ داده اند: بله. و پس از این اقرار به آنان فرموده: من کنت مولاه فعلی مولاه و معنای آن جز این نیست که هر کس که من اولی
هستم به او از خودش، پس علی نیز همانند من اولی است به او از خودش، و تشکیک برادران اهل سنت ما در سند و یا دلالت آن نظیر
تشکیک سوفیست است در بدیهیات.
وانگهی، چگونه عقل تجویز می کند که پیغمبر امیرالمومنین- علیه السلام- را جانشین خود ننموده باشد، با این که امیرالمومنین از ابتدای
رسالت پیغمبر- صلی الله علیه و آله- همراه و همگام با آن حضرت در تمام شوون و سختیها و مشکلات او حضور فعال داشته تا زمانی که
دعوت پیامبر- صلی الله علیه و آله- همه جانبه و فراگیر گشته است، و در همان حال دیگران سرگرم زندگانی خوش خویش و راحت و
آسوده خاطر، و اگر هم گاهی تحرکی داشته اند سرانجام آن فرار بوده است.
یحیی بن محمد علوی- بنا به نقل ابن ابی الحدید- در این باره گفته: احدی از مردم شک ندارد در این که رسول خدا عاقلی کامل و
خردمندی هوشیار بوده، اما اعتقاد مسلمین معلوم، و اما یهود و نصاری و فلاسفه نیز بر این باورند که او حکیمی علیم و فیلسوفی عظیم بوده
که آیینی را هدایت و ملتی را رهبری کرده و حکومتی بزرگ را تشکیل داده است، و او خود بخوبی حس انتقامجویی و خوی خونخواهی
عرب را می شناخته و می دانسته که اگر فردی از قبیله ای، یک فرد از قبیله دیگر را بکشد، اولیای مقتول تا قاتل را به قصاص نکشند از پای
نخواهند نشست. و اگر بر قاتل دست نیابند از فامیل او و اگر از فامیل نیابند حداقل یک یا چند نفر از قبیله او را می کشند، و اسلام هم در
آن زمان کوتاه، سرشت دیرینه آنان را دگرگون ننموده و این عادت و خوی آنان را که در اعماق جانشان ریشه
داشته بکلی عوض نکرده، بنابراین، چگونه کسی احتمال می دهد که این انسان عاقل کامل که خونهای زیادی از- کفار و مشرکین- عرب بر
زمین ریخته، بویژه از قریش، و یگانه یار و یاورش در این خونریزیها و قتل و اسارتها پسر عمش بوده، او را جانشین خود قرار ندهد تا بدین
وسیله خون او و فرزندانش را حفظ نماید؟
آیا این انسان خردمند دانا نمی داند که اگر پسر عمش را با بستگانش به صورت افراد عادی بگذارد و بگذرد، آنان را در معرض استیصال و
نابودی قرار داده تا لقمه ای برای خورندگان و شکاری برای درندگان باشند، اما اگر برای آنان قدرت و شوکتی قرار دهد و صاحب حکومت و
اختیار گرداند در حقیقت خون آنان را حفظ نموده و از نابودی نجاتشان داده است، و این به تجربه ثابت و قطعی است...
آیا احتمال می دهی که این موضوع بسیار مهم از خاطر رسول خدا- صلی الله علیه و آله- رفته باشد و یا این که دوست داشته اهل بیت و
ذریه خود را مستاصل گرداند، پس چه شد آن شدت علاقه و محبتی که به جگر گوشه اش فاطمه زهرا- علیهاالسلام- داشته، آیا می گویی که
او را مانند یک فرد عادی رها نموده، و علی را نیز به همین وضع که بر بالای سرش هزاران شمشیر به انتقام خون عزیزان کشیده باشد...؟!
باز می گردیم به روایت عنوان بحث، آنجا که عمر گفته: رسول خدا- صلی الله علیه و آله- همواره راجع به تصریح به این موضوع منتظر
فرصتی بود تا این که در بیماری وفاتش خواست بصراحت از او علی نام ببرد ولی من نگذاشتم دلالت دارد بر این که رسول خدا صلی الله
علیه و آله همواره در صدد بیان و تصریح به این مطلب بوده ولی از مخالفت آنان بیم داشته تا این که در مرض وفاتش خواسته از آن پرده
بردارد ولی او عمر نگذاشته است.
و همین اقرار و اعتراف عمر بر این موضوع کافی است در اثبات این که رسول خدا صلی الله علیه و آله امیرالمومنین- علیه السلام- را
جانشین خود قرار داده است، و جلوگیری او برخلاف شرع بوده زیرا خدای تعالی فرموده: و ما ارسلنا من رسول الا لیطاع باذن الله؛، ( سوره
نساء، آیه 64 ) و ما رسول فرستادیم مگر این که خلق به امر خدا اطاعت او کنند. و نیز فرموده: فلا و ربک لا یومنون حتی یحکموک فیما
( شجر بینهم ثم لایجدوا فی انفسهم حرجا مما قضیت و یسلموا تسلیما. ( سوره نساء آیه 65
چنین نیست، قسم به خدای تو که اینان به حقیقت اهل ایمان نمی شوند مگر آن که در خصومت و نزاعشان تنها تو را حاکم کنند و آنگاه هر
حکمی کنی هیچ گونه اعتراضی در دل نداشته و کاملا از دل و جان تسلیم فرمان تو باشند.
و این که عمر گفته: تنها انگیزه من از آن ممانعت، خوف وقوع فتنه بوده ثکلی را به خنده وا می دارد، چرا که رسول خدا صلی الله علیه و آله
بطور صریح می فرماید: برایم قلم و دوات بیاورید تا برایتان دستور العملی بنویسم که هرگز پس از من گمراه نشوید، و عمر می گوید: من
نگذاشتم تا مبادا با نوشتار رسول خدا به اسلام صدمه ای وارد شود و یا فتنه ای پدید آید... ولی قسم به خدا که انگیزه ممانعت آنان به جهت
139
دلسوزی برای اسلام نبوده بلکه بخاطر مسائلی دیگر... چه آن که بیانات و تصریحات رسول خدا صلی الله علیه و آله در غدیر خم راجع به
این موضوع و همچنین قبل و بعد از آن مطالبی بوده شفاهی و گذرا، و آنان می توانسته اند که آن موارد را انکار و شاهدان عینی را از ادای
شهادت ارعاب و جلوگیری نمایند. اما از جایی که نوشتن وصیت امری ثابت و پایدار و سندی قطعی بوده و در آینده مجالی برای انکار و یا
تشکیک در آن نمی گذاشته، چاره ای جز این ندید هاند که اساسا از نوشتن آن جلوگیری کنند.
و این که عمر گفته: سوگند به خدا که قریش بر خلافت او امیرالمومنین اتفاق نمی کردند در پاسخش باید گفت که: قریش نسبت به شخص
رسول الله نیز مطیع و تسلیم نبوده اند، تا زمانی که آن حضرت مکه را فتح نموده که در آن موقع مجبور به تسلیم شده اند، و آن وقت هم
واقعا اسلام نیاورده، بلکه در ظاهر اظهار و آن کفر درونی خود را آشکار ساختند، و بارها امیرالمومنین علیه السلام قریش را مورد لعن و نفرین
قرار داده و می فرمود:
اجمعوا علی حربی کاجماعهم علی حرب رسول الله؛ قریش بر محاربه با من اتفاق نمودند، آن گونه که بر محاربه با رسول خدا اتفاق نمودند.
و قریش پس از بیعت نمودن مردم با آن حضرت علیه السلام (بعد از قتل عثمان) نیز به او نگرویده و از او اطاعت ننموده بلکه به معاویه
پیوستند، بطوری که در جنگ صفین سیزده قبیله از قریش با معاویه بود، و تنها پنج نفر از آنان با امیرالمومنین علیه السلام بودند که
عبارتند از: محمد بن ابی بکر از طائفه تیم قریش بخاطر پاکدامنی و نجابتی که از طرف مادرش اسماء بنت عمیس داشت، و هم این که ربیبه
آن حضرت بود، و جعده بن هبیره از قبیله مخزوم قریش به علت این که خواهرزاده آن حضرت علیه السلام بود. (پسر ام هانی خواهر آن
حضرت بو)، و محمد بن ابی حذیفه عبشمی و هاشم بن عتبه زهری، و در خبر آمده: و مردی دیگر.
و اگر این گفتار عمر صحیح باشد که اتفاق قریش شرط صحت خلافت است، پس قول خودشان به امامت آن حضرت پس از قتل عثمان و
بیعت مردم با او نیز باطل نخواهد بود؛ زیرا بنابر آنچه که نقل شد در آن موقع نیز قریش به آن حضرت ایمان نیاورده بلکه، قبله گاهشان
معاویه بود.
و اما این که عمر گفته: اگر او امیرالمومنین خلیفه شود عرب از گوشه و کنار با او پیمان شکنی می کنند، دروغی بیش نیست، بلکه قضیه
برعکس بوده و چنانچه آن حضرت علیه السلام عهده دار خلافت می شد عرب بطور عموم از او پیروی می کردند؛ زیرا از خاندان پیامبرشان
بود. و عرب با ابوبکر پیمان شکنی کرده آن هنگام که دریافتند که خلافت در محل واقعیش قرار نگرفته است. چنانچه اعثم کوفی در
تاریخش نقل کرده که پیمان شکنان با ابوبکر به این مطلب تصریح می نمودند، و ابوبکر آنان را مرتد نامیده به قتل و حرق و اسارت محکوم
می کرد. قدر مسلم از مرتدین کسانی بودند که دعوی پیامبری نموده بودند، مانند: مسیلمه کذاب و اسود عنسی و طلیحه. و از جمله کسانی
که عامل ابوبکر (خالد بن ولید) او را به بهانه ارتداد محکوم به قتل نمود مالک بن نویره بود که قطعا فردی مسلمان بود، و عمر نیز اسلام او
را قبول داشت و بدین جهت از ابوبکر خواست تا از قاتل او قصاص بگیرد ولی ابوبکر نپذیرفت، و تنها جرمش بنا به ادعای خالد این بود که
در گفتگویش با خالد از ابوبکر به عنوان صاحبک؛ یار تو تعبیر کرده بود.
سبحان الله از این عصبیت، آنان طلحه و زبیر و عایشه را که به جنگ با امیرالمومنین علیه السلام که به نص آیات قرآن همچون رسول خدا
صلی الله علیه و آله بوده و در خبر مستفیض، پیامبر به او فرموده: حربک حربی؛ محاربه با تو محاربه با من است رفته کافر نمی شمرند، بلکه
برای آنان درجات و مقامات قائلند، و همچنین نسبت به معاویه با این که رسول خدا در موارد زیادی او را لعن کرده و نیز او به مقاتله با
امیرالمومنین برخاسته و سب بر آن حضرت را رواج داده و مرتکب جنایاتی شده که روی تاریخ را سیاه نموده است، ولی مالک بن نویره را به
بهانه ای واهی سر می برند و نام او را از لیست صحابه رسول خدا حذف می کنند، چنان که ابوعمر و بن منده، و ابونعیم و قبل از ایشان جد
ابوعمرو و مورخینی دیگر پس از آنان هیچ کدام مالک را جزء صحابه رسول خدا صلی الله علیه و آله ذکر نکرده اند تا این که نوبت به ابن اثیر
رسیده و او با این که ناصبی است، در کتاب اسد الغابه مالک را در زمره صحابه رسول خدا آورده و از مورخین پیش از خودش که او را در
صحابه عنوان نموده اند اظهار تعجب کرده است.
اسحاق: رسول خدا- صلی الله علیه و آله.
مامون: صحیح است. حال بگو مراد از مومنین در آیه شریفه: و یوم حنین اذ اعجبتکم کثرتکم ) سوره توبه، آیه 25 (... ثم انزل الله سکینه
( علی رسوله و علی المومنین( سوره توبه، آیه 26
140
و در جنگ حنین که فریفته بسیاری لشکر اسلام شدید... آنگاه خدای قادر وقار و سکینه خود را بر رسول خود و بر مومنان نازل فرمود... چه
کسانی می باشند؟
اسحاق: نمی دانم.
مامون: در جنگ حنین تمام کسانی که با رسول خدا بودند فرار کردند و جز هفت نفر از بنی هاشم کسی با آن حضرت- صلی الله علیه و
آله- باقی نماند، علی بود که در پیش روی رسول خدا شمشیر می زد و عباس که مهار استر رسول خدا را در دست داشت، و پنج نفر دیگر
که در اطراف رسول خدا حلقه زده از آن بزرگوار حفاظت و پاسداری می نمودند، تا این که خداوند فتح و پیروزی را نصیب رسولش گرداند.
بنابراین، مومنین که در وقت نزول این آیه سرگرم جهاد و کارزار بوده اند عبارت بوده اند از علی و چند تن دیگر از بنی هاشم، اکنون از تو
می پرسم کدامیک از دو دسته ای که در جنگ حنین بوده اند افضل هستند، آیا گروهی که در رکاب رسول خدا با دشمنان اسلام نبرد
می کرده اند افضلند یا آنان که فرار نموده و در صحنه جنگ حضور نداشته و در نتیجه مشمول آیه انزال سکینه نگشته اند؟
اسحاق: قطعا دسته نخست افضل هستند.
مامون: آیا کسی که با رسول خدا- صلی الله علیه و آله- در میان غار بوده افضل است یا کسی که در شب هجرت آن حضرت از مکه به
مدینه در بستر او خوابیده و با ایثار جان خود از او نگهداری نموده تا زمانی که آن بزرگوار هجرتش را به پایان رسانده است. بدین شرح که
خدای تعالی رسولش را مامور نمود تا از علی- علیه السلام- بخواهد در بسترش د بخوابد و با جان خود از او محافظت نماید. پس رسول خدا
موضوع را با علی در میان گذاشته علی گریه کرد، رسول خدا- صلی الله علیه و آله- به او فرمود: سبب گریه ات چیست؟ آیا از مرگ
می ترسی؟علی- علیه السلام- : نه. سوگند بخدایی که شما را به حق به پیامبری برگزیده گریه ام بدین جهت نیست بلکه بخاطر ترس د بر
جان شماست، آیا شما سالم می مانید؟
رسول خدا- صلی الله علیه و آله- : بله.
علی- علیه السلام- : مشتاقانه پذیرا هستم و به جان و دل خریدار، و آنگاه برخاست و به طرف رختخواب پیامبر رفت و در میان بستر آن
حضرت آرمید و پیراهن آن بزرگوار را بر روی خود کشید تا این که کفار قریش حمله نموده و آن حضرت را محاصره کرده شک نداشتند که
شخص خوابیده رسول خدا است. و نقشه آنان در این توطئه این بود که از هر طائفه ای از قریش یک تن در این ماجرا شرکت نموده تا بنی
هاشم به هنگام خونخواهی از یک قبیله قصاص نگیرند. و علی- علیه السلام- صدای آنان را می شنید و می فهمید که قصد جان او را دارند،
ولی هرگز نترسید و هیچ بیتابی ننمود، آن گونه که ابوبکر در غار دچار ترس و اضطراب گردید، و علی- علیه السلام- در آن شرایط سخت
استقامت ورزید تا این که خداوند، فرشتگانش را بر او نازل کرد و تا سپیده دم از او محافظت نموده او را از شر مشرکین قریش در امان
نگهداشتند، و چون خورشید سر از افق برآورد و هوا روشن گردید، علی- علیه السلام- از میان بستر برخاست و مشرکین او را دیدند، پس از
او پرسیدند: محمد کجاست؟
علی- علیه السلام- اطلاعی ندارم، او را که به من نسپرده بودید، خواستید او را بیرون کنید او خود بیرون رفت.
بنابراین، علی- علیه السلام- در هر حال و در تمام عمر، هر روز بیش از پیش بر دیگران برتری داشته است.
مامون:
ای اسحاق! آیا حدیث ولایت را روایت می کنی؟
اسحاق: بله.
مامون: آن را روایت کن. اسحاق حدیث را نقل کرد.
مامون: معنای روایت چیست؟ و چه وظیفه و تکلیفی را اثبات می کند؟
اسحاق: مردم می گویند رسول خدا این روایت را بدان جهت بیان فرموده که بین علی و زید بن حارثه اختلافی پیش آمده و زید ولاء و
دوستی علی را منکر شده پس حضرتش- صلی الله علیه و آله- فرمود: من کنت مولاه فعلی مولاه....
مامون: رسول خدا در کجا این روایت را بیان فرموده: آیا پس د از بازگشت از حجه الوداع نبوده؟
اسحاق: بله.
141
مامون: در حالی که قتل زید بن حارثه پیش از آن اتفاق افتاده است. وانگهی، چگونه آن معنا را برای روایت می پذیری با این که اگر خودت
پسر پانزده ساله ای داشته باشی که به مردم بگوید: دوست من دوست پسرعموی من است، ای مردم این را بدانید، آیا بر او اعتراض نمی کنی
که بیان این مطلب چه فاید های دارد.
اسحاق: البته.
مامون: پس چگونه گفتن مطلبی را که درباره پسرت روا نمی داری آن را به رسول خدا نسبت می دهی؟
مامون: حدیث: انت منی بمنزله هارون من موسی را روایت می کنی؟
اسحاق: بله، آن را از دو دسته از راویان شنید هام، دسته ای که آن را تصحیح نموده، و دسته ای که آن را انکار کرده اند.
مامون: به کدامیک بیشتر اطمینان داری؟
اسحاق: به کسانی که آن را صحیح می دانند.
مامون: آیا رسول خدا- صلی الله علیه و آله- این حدیث را بطور شوخی و مزاح بیان فرموده است؟
اسحاق: پناه می برم به خدا!
مامون: آیا نمی دانی که هارون برادر پدر و مادری موسی بوده؟
اسحاق: بله می دانم.
مامون: آیا علی هم برادر ابوینی رسول خدا بوده؟
اسحاق: نه.
مامون: آیا چنین نیست که هارون پیغمبر بوده و علی نبوده است؟!
اسحاق: درست است.
مامون: بنابراین اخوت نسبی و نبوت در هارون بوده و در علی نبوده است. حال که چنین است پس معنای سخن رسول خدا- صلی الله علیه
و آله- که به علی فرموده: انت منی بمنزله هارون من موسی چیست؟
اسحاق: رسول خدا- صلی الله علیه و آله- خواسته با این سخن دل علی را شاد کند در برابر منافقین که گفته بودند: علت این که رسول خدا
علی را با خود به جنگ تبوک نبرده، این است که مصاحبت او را خوش نداشته است.
مامون: آیا پیامبر خدا خواسته با گفتن سخن بی معنایی، دل علی را شاد نماید؟
اسحاق می گوید: در فکر شدم.
مامون: ای اسحاق! این حدیث معنایی دارد که آیات قرآن آن را تبیین نموده است.
اسحاق: چه معنایی؟
مامون: همان مطلبی که خداوند از زبان موسی نقل کرده که به برادر خود هارون گفت: اخلفنی فی قومی و اصلح ولا تتبع سبیل المفسدین؛
( سوره اعراف، آیه 142 )جانشین من باش و راه اصلاح پیش گیر و پیرو اهل فساد مباش.
اسحاق: موسی در حالی که زنده بود و برای مناجات به کوه می رفت برادرش هارون را به جای خود قرار می داد و رسول خدا نیز موقعی که
به بعض غزوات می رفت علی را در مدینه جانشین خود می نمود.
مامون: چنین نیست به من بگو آیا هنگامی که موسی به کوه می رفت کسی از بنی اسرائیل را همراه خود می برد؟
اسحاق: نه.
مامون: پس هارون را در میان قوم خود جانشین خویش قرار می داد.
اسحاق: درست است.
مامون: آیا زمانی که رسول خدا- صلی الله علیه و آله- به غزواتش می رفت کسی جز افراد ناتوان و زنان و کودکان را باقی می گذاشت،
بنابراین، معلوم می شود که جهت تشبیه علی به هارون استخلاف پس از مرگ است نه در حال حیات که فرض معقولی ندارد. و تاویل
دیگری نیز برای آیه به کمک سایر آیات به نظرم رسیده که موضوع خلافت را بخوبی اثبات می کند، و کسی را مجال خدشه در آن نیست، و
142
آن قول خدای تعالی است از زبان موسی که گفت: واجعل لی وزیرا من اهلی، هارون اخی، اشدد به ازری، و اشرکه فی امری کی نسبحک
(33 - کثیرا. ( سوره طه، آیه 29
و از اهل بیت من یکی را وزیر و معاون من فرما، برادرم هارون را، و بدو پشت مرا محکم و استوار ساز و او را در امر رسالت با من شریک ساز
تا دائم به ستایش و سپاس تو پردازیم.
یعنی: فانت منی یا علی بمنزله هارون من موسی وزیری من اهلی و اخی شدالله بک ازری و اشرکک فی امری کی نسبح الله کثیرا.
منزلت تو یا علی! نسبت به، منزلت هارون است نسبت به موسی که وزیر من از اهل بیتم، و برادرم می باشی، خداوند به وسیله تو، پشت مرا
محکم نموده و تو را در امر رسالت من، شریک ساخته تا خدای را بسیار تسبیح گوییم.
و آیا غیر از این معنی، معنای صحیح دیگری را برای این روایت متصور است؟!اسحاق می گوید: در این وقت مجلس به طول انجامیده، و
آفتاب بالا آمده بود. پس یحیی بن اکثم قاضی، به مامون گفت:
ای خلیفه! تو حق را برای کسی که خدا درباره اش اراده خیر داشته به گونه ای غیر قابل انکار روشن و آشکار نمودی. آنگاه مامون به ما رو
کرده گفت: اگر چنین نبود که رسول خدا- صلی الله علیه و آله- فرموده: مردم را در گفتارشان تصدیق کنید این اظهارات شما را
نمی پذیرفتم و سپس گفت: خدایا! من آنچه که شرط نصیحت بود انجام دادم، بارالها! من آنچه که در این باره وظیفه داشتم اداء نمودم...
مؤلّف: بعلاوه، بر آنچه که در مناظره مامون آمده، از این که لفظ صاحب گویای فضیلتی نیست می گوییم همان گونه که لفظ صاحب گاهی
به معنای دوست و موافق می آید گاهی هم بر عکس، چنانچه رسول خدا- صلی الله علیه و آله- به عایشه و حفصه فرمودند: انکن لصاحبات
یوسف؛ شما یاران یوسفید. و نیز در قرآن کریم از قول یوسف آمده که به دو یار کافر زندانیش گفت: یا صاحبی السجن...؛) سوره یوسف، آیه
40 )ای دو یار زندانی من.
و از جمله قرائنی که دلالت دارد بر این که مصاحبت ابوبکر با رسول خدا- صلی الله علیه و آله- از نوع دوم بوده، اینکه آن حضرت از او
نپذیرفته که بر مرکبش سوار شود، و همچنین به عنوان بخشش نیز آن را قبول نکرده بلکه آن را خریده است.
و عجیب تر این که آنان پس از نقل این خبر، روایتی از رسول خدا- صلی الله علیه و آله- نقل کرده اند که فرموده: منت دارترین مردم بر من
در مصاحبتش و مالش، ابوبکر است و من اگر بخواهم برای خودم خلیلی برگزینم ابوبکر را بر می گزینم، هیچ دری در مسجد گشوده نشود
جز آن دری که متعلق به ابوبکر است.
زیرا در جایی که رسول خدا نپذیرفته که تنها برای پیمودن چند فرسخ از مرکب سواری او استفاده نماید، چگونه می فرماید: منت دارترین
مردم بر من...؟!
گذشته از این که این تعبیر با آیه قرآن قل لا تمنوا علی اسلامکم بل الله یمن علیکم؛ )سوره حجرات، آیه 17 (بگو شما به اسلام خود بر من
منت منهید، بلکه خدا بر شما منت دارد...، سازگار نیست.
و چگونه ممکن است که رسول خدا چنین مطلبی را فرموده باشد با این که آن حضرت اولی است به مردم از خودشان که در روز غدیر به
مردم فرمود: الست اولی بکم من انفسکم؛ آیا من نسبت به شما از خودتان اولی نیستم؟. و همه یکصدا گفتند: بله.
و چگونه مکن است که پیغمبر فرموده باشد: اگر بخواهی خلیلی دوستی برای خودم برگزینم... با بیان لو امتناعیه و به صورت تعلیق، مگر
مقام پیغمبر از خدا بالاترست، چرا که خدای تعالی ابراهیم- علیه السلام- را خلیل خود قرار داده: و اتخذ الله ابراهیم خلیلا. ( سوره نساء، آیه
(125
ولی در حقیقت خواسته اند با جعل این خبر فضیلتی از فضائل امیرالمومنین- علیه السلام- را بپوشانند، و آن موضوع عقد اخوت بستن رسول
خدا است با آن حضرت؛ زیرا پیغمبر- صلی الله علیه و آله- بین هر دو نفر از اصحاب خود که با هم تناسب روحی و اخلاقی داشته اند عقد
اخوت بسته است؛ از جمله بین ابوبکر و عمر، طلحه و زبیر، سلمان و ابوذر، و خود آن بزرگوار نیز با امیرالمومنین، همچنان که موضوع بستن
درهایی که در داخل مسجد باز می شده به جز دری که متعلق به امیرالمومنین- علیه السلام- بوده بنا به دستور رسول خدا، در این خبر
کلمه امیرالمومنین- علیه السلام- به ابوبکر مبدل شده است. و ابن ابی الحدید به مجعول بودن این مطلب تصریح نموده و گفته که بکریه این
خبر را در مقابل خبری که در باره امیرالمومنین- علیه السلام- وارد شده جعل کرده اند.
143
و شاهد بر مجعول بودن آن این که جریان سد ابواب در سالهای نخستین هجرت انجام گرفته، در حالی که طبری این خبر را در موقع وفات
رسول خدا به حضرتش- صلی الله علیه و آله- نسبت داده است.
بعلاوه، در صورتی که ابوبکر جانشین رسول خدا- صلی الله علیه و آله- و سلطان مسلمین باشد- بنابر اعتقاد آنان- پس د رسول خدا به چه
کسی وصیت نموده که خوخه (در) ابوبکر باقی بماند.
و نیز تائید می کند گفتار مامون را مبنی بر این که نسبت علی- علیه السلام- با رسول خدا همچون هارون بوده نسبت به موسی در جهات
عدیده ای به جز اخوت نسبی و نبوت ظاهری، روایتی که قطان از عامه نقل کرده که جبرئیل به هنگام ولادت هر کدام- از امام حسن و امام
حسین (ع)- بر رسول خدا نازل شده و به آن حضرت عرضه داشت: همانا که منزلت علی نسبت به تو منزلت هارون است نسبت به موسی،
پس این دو مولود را به نامهای پسران هارون، شبر و شبیر، نامگذاری کن، و نیز در این جهت که مردم پس از رسول خدا دچار فتنه و فریب
شدند همانند بنی اسرائیل پس از غیبت موسی- علیه السلام- و این که مردم امیرالمومنین را تنها گذاشتند همان گونه که بنی اسرائیل
هارون را.و همچنین امیرالمومنین- علیه السلام- به نزد رسول خدا- صلی الله علیه و آله- شکایت برد بدانسان که هارون به نزد موسی و در
این جهت که به او سوءقصد نمودند همچنان که بنی اسرائیل درباره هارون.
چنانچه ابن قتیبه در خلفا می نویسد:... و آنگاه عمر برخاست و با گروهی به طرف خانه فاطمه روانه گردید تا این که به خانه رسیده در را
کوبیدند، و چون فاطمه- علیهاالسلام- از داخل خانه صدای آنان را شنید و دانست به چه منظور بر در خانه اجتماع نموده اند با صدای بلند
فریاد برآورد: یا ابه ماذا لقینا من ابن الخطاب و ابن ابی قحافه؛ ای پدر! چه ظلم و آزارها که از پسر خطاب و پسر ابن قحافه دید هایم.
و چون جمعیت حاضر بر در خانه، صدای آن مظلومه را شنیدند همگی با چشم گریان برگشته نزدیک بود از شدت ناراحتی و اندوه
قلبهایشان آب، و جگرهایشان پاره شود، به جز عمر و چند نفر دیگر که ماندند تا این که علی- علیه السلام- را از خانه بیرون آورده او را برای
بیعت گرفتن به نزد ابوبکر بردند و به آن حضرت گفتند: با ابوبکر بیعت کن!
امیرالمومنین فرمود: اگر بیعت نکنم چه خواهد شد؟
گفتند: سوگند به خدای یگانه تو را می کشیم.
امیرالمومنین- علیه السلام-: آیا بنده خدا و برادر رسولش را می کشید؟!... او آنگاه علی- علیه السلام- خود را به قبر پیامبر رساند و با ناله و
فریاد می گفت: یابن ام ان القوم استضعفونی و کادوا یقتلوننی؛ ) سوره اعراف، آیه 149 )(ای جان برادر) ای فرزند مادرم! قوم، مرا خوار و زبون
داشتند تا آنجا که نزدیک بود مرا به قتل رسانند.
و اما راجع به این گفتار مامون که به اسحاق گفته: ولکن مقایسه کن فضائل علی را با فضائل ابوبکر و عمر و عثمان از عارفی درباره فضائل
امیرالمومنین- علیه السلام- پرسیدند؛ گفت: چه گویم درباره کسی که دشمنانش از روی کینه و حسادت، و دوستانش بخاطر ترس بر جان
خود، فضائل و مناقبش را پوشیده نگه داشتند و از این میان فضائلش شرق و غرب عالم را فرا گرفت: یریدون لیطفوا نور الله بافواههم و الله
متم نوره ولو کره الکافرون کافران می خواهند تا نور خدا را به گفتار باطل و طعن و مسخره خاموش کنند و البته خدا نور خود را هر چند
کافران خوش ندارند تمام خواهد داشت. آری ماه باید بدرخشد، و مشک بوی افشانی کند.
و اما این که مامون گفته: مقایسه کن فضائل علی را با فضائل ثلثه و بقیه عشره مبشره تعبیر نادرستی است؛ زیرا با مجعول بودن روایاتی که
در فضائل آنان آمده- چنانچه از خبر بعد معلوم خواهد شد- دیگر صحیح نیست گفته شود فضائلهم؛ فضائل آنان به صورت اضافه، بلکه
می بایست به مجرد نسبتی اکتفا نمود و گفت: فضائل لهم؛ فضائلی منسوب به آنان. و درباره چگونگی پیدایش روایات در فضائل آنان.
ابوالحسن مدائنی در کتاب احداث و ابن عرفه که به نفطویه معروف است در تاریخش- که بنا به گفته ابن ابی الحدید آن دو از مورخین بزرگ
عامه هستند- نقل کرده اند که: معاویه به تمام عمال و فرمانداران خود نامه نوشت که کلیه شیعیان و هواداران عثمان را و کسانی را که
درباره فضائل او جعل حدیث و تبلیغ می کنند شناسایی نموده آنان را گرامی و مقرب داشته لیست کاملی از راویان حدیث و اسامی پدران و
بستگانشان و نیز متن روایاتی را که نقل نموده اند تهیه کرده برایم بفرستید. دستورالعمل اجرا شد، و معاویه برای تمام آن راویان انواع صله
ها و بخششها و قطایع منظور می داشت تا این که این سبب شد که تمام شهرها و نواحی پر از ذکر فضائل عثمان گردید، و پس از مدتی باز
معاویه به عمالش نوشت که روایات در فضائل صحابه و خلفای اول و دوم دعوت و تشویق نمایید و هیچ روایتی در فضائل ابوتراب نباشد مگر
144
این که نظیر آن را برای صحابه جعل کنند، و اگر این کار بخوبی انجام پذیرد دل مرا شاد و دیدگانم را روشن و حجت ابوتراب و تمام نقاط
منتشر گردید تا جائی که آن روایات بر بالای منابر ودر مدارس کودکان و نوجوانان و در منازل مورد تعلیم و تعلم و نقل و گفتگو قرار گرفت.
و با توجه به این حقیقت تاریخی دیگر چه ارزش و قیمتی برای آن گونه روایات خواهد بود و اگر به دیده انصاف بنگرند تنها از فضائل
ابوبکر- که افضل و اسبق آنان به اسلام بوده- آن مقدار واقعیت دارد که عمر در روز سقیفه در مقام تعریف و تمجید از او بیان نموده و
روشن است که او در مقام استقصاء و بیان تمام فضائل او بوده چه آن که در صدد جانشین نمودن او از برای رسول خدا- صلی الله علیه و
آله- بوده است. و آنها منحصر در دو منقبت است؛ یکی نماز خواندن اوست به جای رسول خدا، و به دستور آن حضرت- صلی الله علیه و
آله- و دیگری مصاحبت او با رسول خدا در میان غار. اما اول، به وسیله دخترش عایشه انجام گرفته که به دروغ از قول رسول خدا به وی
گفته بود به مسجد رفته، و به جای آن حضرت- صلی الله علیه و آله- نماز بخواند. و شاهد بر مدعی این که هنگامی که رسول خدا از این
موضوع باخبر شد با این که به شدت بیمار و ناتوان بود برخاست و با تکیه نمودن بر دو نفر خود را به مسجد رسانیده وی را به عقب کشانید
و خود با حالت نشسته برای مردم نماز خواند.
و اما مصاحبتش در غار هم به پیشنهاد و یا دعوت پیغمبر نبوده- بنابر آنچه که احمد بن حنبل نقل کرده- بلکه به اراده و تصمیم خود او
بوده بدین ترتیب که رسول خدا به تنهایی از خانه خارج شده و هنگامی که ابوبکر این را شنیده به دنبال آن حضرت به راه افتاده، بدون آن
که وجود مبارک را مطلع سازد و همین هم سبب شده که پای مبارک رسول خدا مجروح گردد؛ زیرا موقعی که پیغمبر- صلی الله علیه و
آله- متوجه شده کسی به دنبال او می آید به تصور این که دشمن است و دارد او را تعقیب می کند، تعجیل نموده پای مبارکش زخم برداشته
بود. و در میان غار هم پیوسته فزع و بیتابی نموده تا جایی که رسول خدا او را نهی نموده و با این همه آرام نگرفته بود.
و شیخ صدوق (ره) نیز در کتاب عیون خبر محاجه مامون را با علمای عامه- با تفاوتهایی- نقل کرده، و آورده که آن چهل نفر که به منظور
بحث و مناظره نزد مامون رفته بودند بعضی از آنان محدث و بعضی دیگر متکلم بوده اند و مامون با هر دو دسته گفتگو نموده و آنان را
محکوم ساخته است.
و قبلا یادآور شدم که در بین نوادگان عباس گروهی متشیع و گروهی هم شیعه واقعی وجود داشته است؛ از آن جمله معتضد فرزند موفق
بن متوکل. سیوطی در تاریخ خلفا آورده: در سال دویست و هشتاد و چهار هجری معتضد تصمیم گرفت معاویه را بر منابر نفرین کند، وزیر
او عبیدالله وی را از شورش عامه برحذر داشت معتضد اعتنایی به او نکرد، و مجموعه ای مشتمل بر فضائل علی- علیه السلام- و مطاعن
معاویه گردآوری نمود. قاضی یوسف نیز به معتضد هشدار داد ولی به او هم توجهی ننمود و در پاسخ وی گفت: اگر کسی به مخالفت برخیزد
او را سرکوب خواهم نمود. قاضی یوسف به او گفت: پس با علویین چه می کنی که اینک از اطراف بر علیه تو شورید هاند و آنگاه که مردم
چیزی از فضائل اهل بیت بشنوند به آنان روی آورده حکومت تو متزلزل خواهد شد؟ پس این نکته در نظر معتضد هم آمده به همین جهت
از آن کار صرفنظر نمود.
مؤلّف: چگونه می شود که عامه و پیروان سنت شیخین در گذشته در طول هشتاد سال سب امیرالمومنین- علیه السلام- را- که از حیث علم
و عمل همچون رسول خدا- صلی الله علیه و آله- بوده و پیغمبر به او فرموده: حربک حربی و سبک سبی- بر روی منابر می شنیده و هیچ
گونه عکس العملی از خود نشان نمی داده اند، اما اگر بشنوند که معاویه که از ابوجهل هم بدتر بوده سب می شود شورش به پا می کند؟! با این
که معتضد و پیش از او مامون- معتضد تنها مجموعه ای را که مامون گردآوری کرده بود از خزانه خارج ساخت- تنها کاری که انجام داده
بودند این که، روایاتی را که مشتمل بر لعن رسول خدا- صلی الله علیه و آله- بر معاویه بود به نقل از طریق عامه، جمع آوری نموده بودند.
مسعودی در مروج الذهب در شرح حال معتضد آورده: هنگامی که معتضد در زندان پدرش بود خواب دید پیرمردی در کنار دجله نشسته
دستش را به جانب دجله دراز نموده آب دجله در دستش قرار می گرفت، بطوری که دجله خشک می شد و سپس آن را رها نموده دجله به
حال اول بر می گشت. معتضد می گوید از نام او پرسیدم، گفتند: این علی بن ابیطالب- علیه السلام- است، پس من برخاسته به نزد او رفته بر
او سلام کردم، در این موقع به من فرمود: ای احمد! خلافت به تو خواهد رسید زنهار معترض فرزندانم نشوی و آنان را آزار ندهی. گفتم:
سمعاو طاعه یا امیرالمومنین!.مسعودی آورده: به همین سبب معتضد- پس از به خلافت رسیدنش- در حق آل ابیطالب نیکی نموده آنان را
145
مقرب خود گرداند، و هنگامی که محمد بن زید از طبرستان مالی به بغداد فرستاد تا بطور پنهانی بر آل ابیطالب پخش شود، معتضد
فرستاده را طلبید و به او گفت: چرا پنهانی؟ آن را آشکار کن.
عمر و مسأله عول
شیخ کلینی (ره) در کافی به اسنادش از زهری از عبیدالله بن عبدالله بن عتبه نقل کرده که می گوید: با ابن عباس مذاکره و گفتگو می کردم،
سخن از سهام ورثه به میان آمد، ابن عباس د گفت: سبحان الله العظیم! آیا ممکن است خدایی که از شماره توده های شن بیابانها آگاهی دارد
1 کجا خواهد بود؟! / در میان مالی دو نصف و یک ثلث قرار دهد؛ زیرا آن دو نصف تمام مال را فرا می گیرد. پس جای 3
زفر بن اوس به ابن عباس گفت: نخستین کسی که در سهام ورثه عول )زیاد شدن سهام ورثه از واحد صحیح (به وجود آورده چه کسی بوده؟
ابن عباس: عمر بن الخطاب، هنگامی که سهام ورثه بر او پیچیده می شد می گفت: بخدا سوگند نمی دانم کدامیک از شما را خدا مقدم نموده
(تا چیزی از او کم نشود) و کدام را موخر (تا از او کم شود). و چاره ای جز این ندارم که از تمام ورثه به نسبت سهامشان کم کنم. آنگاه
ابن عباس گفته: قسم بخدا اگر عمر آن را که خدا مقدم داشته مقدم می نمود و آن را که موخر داشته موخر می کرد هرگز عول پیش نمی آمد.
زفر پرسید کدام را خدا مقدم داشته و کدام را موخر؟
ابن عباس: هر فریضه ای که دارای دو نصیب است، اعلی و ادنی مقدم است، و هر فریضه ای که تنها یک مقدر دارد موخر است.
زفر: چرا زمانی که عمر زنده بود حکم مساءله را به او نگفتی؟
ابن عباس: از او می ترسیدم.
و آنگاه زهری می گوید: اگر چنین نبود که بر ابن عباس پیشوایی پرهیزکار و نافذالحکم تقدم جسته بود، هیچ دو نفری در علم و دانش
ابن عباس اختلاف نمی نمودند.
مؤلّف: ابن ابی الحدید می گوید: عمر مردی سخت، پر مهابت، سیاس، و بی محابا بوده و بزرگان صحابه از او تقیه می نموده اند. و پس از مرگ او
زمانی که ابن عباس حکم مسأله عول را اظهار نمود و پیش از آن اظهار نکرده بود به او گفتند: چرا در زمان حیات عمر آن را ابراز نداشتی؟
گفت: از او می ترسیدم زیرا وی مردی مهیب بود.
شگفتا! آنگاه که گفته شود زنی در مقام محاجه با او وی را محکوم نموده بطوری که ناچار به اقرار شده است می گویند بسیار متواضع بوده. و
هرگاه گفته شود که در باب ارث حکم خدا را ندانسته و دانشمندان از تفهیم او می ترسید هاند می گویند سخت و بسیار با مهابت بوده است.
دو متعه
ابن ابی الحدید آورده: عمر می گفت: در زمان رسول خدا- صلی الله علیه و آله- دو متعه وجود داشت، و من هر دو را تحریم می کنم و انجام
دهنده آنها را مجازات، (آن دو عبارتند از: متعه زنان و متعه حج).
مؤلّف: با این که رسول خدا- صلی الله علیه و آله- اشرف پیامبران الهی بوده نمی توانسته از پیش خودش حلالی را حرام و یا حرامی را حلال
نماید. و خدای تعالی فرموده: ولو تقول علینا بعض الاقاویل لاخذنا منه بالیمین ثم لقطعنا منه الوتی نو اگر محمد به دروغ به ما سخنانی
می بست، محققا او را (به قهر و انتقام) می گرفتیم و رگ گردنش را قطع می کردیم.
ولی عمر این گونه احکام خدا را با رای و نظر خود تعبیر داده، کسانی هم از او پذیرفته و برایش عذر می آورند.
چنانچه ابن ابی الحدید پس از نقل خبر یاد شده می گوید: گرچه ظاهر این سخن زننده و منکر است ولی ما برای آن تاویل و توجیه داریم.
عجبا! پسر عمر این حکم پدر را بر او انکار می کند ولیکن ابن ابی الحدید آن را پذیرفته برایش توجیه می کند. در صحیح ترمذی از زهری از
سالم بن عبدالله بن عمر نقل کرده که می گوید: مردی شامی از پدرم- عبدالله بن عمر- از حج تمتع پرسش نمود؛ عبدالله به او پاسخ داد
حلال است.
شامی گفت: ولی پدرت عمر از آن منع کرده است.
عبدالله: آیا اگر پدرم آن را تحریم کرده، اما رسول خدا- صلی الله علیه و آله- آن را انجام داده بر طبق کدامیک از آنها باید عمل نمود؟
146
جای شگفت نیست، در جایی که آنان برای جلوگیری نمودن او از وصیت رسول خدا و نسبت هجر به آن بزرگوار توجیه نموده اند، و
همچنین برای تخلف او از لشکر اسامه، با تاکیدات فراوانی که رسول خدا درباره آن نموده و متخلفین از آن را لعن کرده بود، و خدا هم
درباره پیامبرش فرموده: و ما ینطق عن الهوی، ان هو الا وحی یوحی.
شهرستانی در کتاب ملل و نحل آورده: اول تنازعی که در بیماری وفات رسول خدا- صلی الله علیه و آله- رخ داد ماجرائی است که محمد
بن اسماعیل بخاری به اسنادش از عبدالله بن عباس نقل کرده که می گوید: هنگامی که بیماری وفات رسول خدا شدید شد، فرمود: ایتونی
بدواه و قرطاس اکتب لکم کتابا لا تضلون بعدی.
برایم دوات و کاغذ بیاورید تا برایتان مکتوبی بنویسم که پس از من گمراه نگردید. در این موقع عمر گفت: مرض بر پیغمبر غالب گشته،
کتاب خدا برای ما کافی است، و با این سخن عمر گفتگو و مشاجره حاضران بالا گرفت، پس رسول خدا- صلی الله علیه و آله- به آنان
فرمود: برخیزید که نشاید نزد من مشاجره و نزاع کنید. سپس ابن عباس گفت: الرزیه کل الرزیه ما حال بیننا و بین کتاب الله.
." تمام مصیبت هنگامی روی داد که عمر بین ما و نوشتار رسول خدا- صلی الله علیه و آله- حائل گردید. " 3
ابن ابی الحدید پس از نقل این خبر می گوید: معاذ الله! که ظاهر این گفتار عمر مقصود او باشد، لیکن او (عمر) به علت صراحت لهجه و
خشونت ذاتی که داشته این گونه تعبیر کرده است. و بهتر این بود که بگوید: رسول خدا مغلوب مرض گشته است، و حاشا که غیر از این
مراد او باشد.
مؤلّف: در اینجا باید گفت: اگر خشونت ذاتی می تواند عذر باشد پس ابوجهل هم در آن همه اهانتهایش نسبت به رسول خدا- صلی الله علیه
و آله- معذور بوده، ملامتی بر او نیست، و همچنین کفار که درباره آن حضرت گفتند: انه لمجنون.
و نیز شهرستانی آورده: دومین خلافی که در بیماری وفات رسول خدا به وقوع پیوست این بود که آن حضرت به مردم فرمود: تا با لشکر
اسامه خارج شوند و متخلفین از آن را لعن و نفرین نمود، پس بعضی گفتند: بر ما واجب است اطاعت و امتثال فرمان رسول خدا، و گروهی
هم گفتند حال پیغمبر وخیم است و ما را طاقت دوری از آن بزرگوار نیست، درنگ می کنیم تا ببینیم حال پیغمبر چگونه خواهد شد.
مؤلّف: در اینجا با این که اکثر بزرگان عامه اعتراف نموده اند که جلوگیری عمر از وصیت رسول خدا- صلی الله علیه و آله- و نیز تخلف آنان
از جیش اسامه از مصائب جبران ناپذیر اسلام بوده، ولی بعضی از آنان هم در مقام اعتذار برآمده که گفته اند: غرض آنان از عدم خروج با
لشکر اسامه اقامه مراسم دینی و تقویت اسلام بوده است. با این که معنا و مفهوم این سخن این است که آنان نسبت به اقامه مراسم دینی از
رسول خدا آگاه تر بوده اند! و خداوند در انتخاب رسولش به اصابت نرسیده است. و اتفاقا از این موضوع نیز پرده برداشته و در روایتی از
پیغمبر- صلی الله علیه و آله- نقل کرده اند که آن حضرت دیر می آمد می ترسید بر عمر نازل شده باشد، و این که فرشته بر زبان عمر سخن
می گفته است!.
و با این ترتیب پس اعتراض کسانی که در مورد نسبت پریشان گویی او به رسول خدا، بر او انتقاد نموده اند وارد نخواهد بود؛ زیرا این عمر
نبوده که آن حرفها را زده بلکه گوینده حقیقی فرشته بوده است.
حقش را به او بازگردان
ابن ابی الحدید از موفقیات زبیر بن بکار از عبدالله بن عباس نقل کرده که می گوید: من به همراه عمر در کوچه ای از کوچه های مدینه قدم
می زدیم، در این موقع عمر به من رو کرده گفت: ای ابن عباس! می دانم که یار تو- امیرالمومنین- مظلوم واقع شده است. ابن عباس می گوید:
با خود گفتم بخدا سوگند نباید بر من پیشی گیرد پس به او گفتم: حال که چنین است حقش را به او بازگردان.
ابن عباس می گوید: در این وقت عمر دستش را از دستم ربود و به تنهایی پیش رفت و سپس ایستاد تا این که من به او ملحق شدم، پس به
من گفت: ای ابن عباس! به اعتقاد من تنها علتش د این بود که قومش او را کوچک شمرده اند.
ابن عباس می گوید: با خود گفتم این سخنش از اول بدتر بود به او گفتم ولی به خدا سوگند، نه خدا و نه رسولش، او را کوچک نشمرده اند،
آن هنگام که او را مامور نمودند تا سوره برائت را از دست یار تو (ابوبکر) بگیرد. در این موقع عمر از من رو برگردانده و با شتاب رفت و من
نیز بازگشتم.
147
مؤلّف: ابن ندیم در فهرست از هشام بن حکم نقل کرده که می گوید: در شگفتم از کسانی که آن را که خدا بر خلافتش د تصریح نموده عزل
کرده اند، و آن را که خدا عزل نموده نصب کرده اند!
اظهارنظر عمر درباره خلافت امیرالمومنی ن
و نیز از کتاب تاریخ بغداد مسندا از ابن عباس نقل کرده که می گوید: روزی در ابتدای خلافت عمر بر او وارد شده دیدم صاعی از خرما در
میان زنبیلی جلویش قرار داشت، وی مرا به خوردن خرما دعوت نموده، من یک دانه خوردم و بقیه اش را خود او تمام کرد و آنگاه کوزه آب
را برداشت و آب آشامید و سپس بر متکایی تکیه زده و پیوسته حمد خدا می کرد. در این حال به من رو کرده و گفت: ای عبدالله! از کجا
آمده ای؟
ابن عباس: از مسجد.
عمر: پسر عمویت را در چه حالی ترک کردی؟
ابن عباس می گوید: تصور کردم مقصودش عبدالله بن جعفر است. گفتم: او را ترک کردم در حالیکه با همسالان خود مشغول لعب و بازی بود.
عمر: مقصودم عبدالله نیست بلکه بزرگ شما اهل بیت- امیرالمومنین (ع)- می باشد.
ابن عباس: او را ترک کردم در حالی که به آبیاری نخلستان فلانی مشغول بود و پیوسته قرآن می خواند.
عمر: از تو سوالی دارم، بر تو باد قربانی شترانی اگر بخواهی پاسخش را بر من کتمان کنی، آیا او- امیرالمومنین- هنوز دل به خلافت دارد؟
ابن عباس: بله.
عمر: آیا معتقد است که رسول خدا- صلی الله علیه و آله- بر آن تصریح نموده است؟
ابن عباس: آری، و من از پدرم پرسیدم که آیا او در این ادعایش راست می گوید؟ پدرم گفت: بله.
عمر: من هم آن را فی الجمله قبول دارم. و رسول خدا- صلی الله علیه و آله- در این باره مطلبی فرموده ناتمام، که نه حجتی را اثبات و نه
عذری را قطع می کند، ولی همواره منتظر فرصتی بود تا بطور صریح و کامل از او نام ببرد، تا این که در بیماری وفاتش خواست از او علی به
عنوان جانشین پس از خود، بصراحت اسم ببرد، ولی من نگذاشتم بخاطر شفقت بر اسلام، و ترس از وقوع فتنه؛ زیرا سوگند به خدا، هرگز
قریش د به خلافت او تن در نمی داد، و اگر او خلیفه می شد عرب از گوشه و کنار با او پیمان شکنی می کرد، پس رسول خدا- صلی الله علیه
و آله- فهمیدکه من مقصود او را دریافته ام،به همین جهت از اظهار آن خودداری نمود، و آنچه که از قلم تقدیر الهی گذشته واقع خواهد شد.
مؤلّف: از این گفتار عمر آیا او- امیرالمومنین (ع)- هنوز دل به خلافت دارد؟ بر می آید که آنان به گونه ای با آن حضرت- علیه السلام- در این
رابطه برخورد نموده بودند که بطور کلی او را از ادعای حقش منصرف سازند آن گونه که زورمندان با رقبای خود می کنند.
و موید این معنا، مطلبی است که در نامه معاویه به محمد بن ابی بکر آمده: آنگاه آنان او (امیرالمومنین) را به بیعت با خود دعوت نموده ولی
آن حضرت نپذیرفت پس او را تحت انواع فشارها قرار داده، و قصد جانش را نمودند...
و نیز موید این معنا جمله ای است که ابن عباس گفته: امیرالمومنین را گذاشتم در حالی که مشغول آبیاری نخلستان فلان بود. که از آن بر
می آید که آن حضرت با کناره گیری و تامین مایحتاج زندگی خود از راه کسب و آبیاری نخلستانهای مردم جان خود را از سوءقصد آنان
حفظ نموده است. و آنجا که عمر به ابن عباس می گوید: آیا او (امیرالمومنین) اعتقاد دارد که رسول خدا- صلی الله علیه و آله- بر خلافت او
تصریح نموده دلالت دارد بر این که امیرالمومنین- علیه السلام- مدعی این مطلب بوده (و به اتفاق تمام امت او معصوم از گناه بوده و پیامبر -
صلی الله علیه و آله- درباره اش فرموده: پیوسته حق با علی و علی با حق در گردش است) چه رسد به گواهی عباس و بلکه تمام بنی هاشم
و شیعیان آن حضرت- علیه السلام- بر آن، اگر چه در این خبر ابن عباس به علت تقیه و رعایت مدارایی تنها به نقل شهادت پدر خود اکتفا
کرده است.
و آنجا که عمر گفته: رسول خدا- صلی الله علیه و آله- در این باره مطلبی فرموده ناتمام مقصودش لوث کردن قضیه غدیرخم است؛ زیرا که
نه او و نه افراد دیگرشان از آن پاسخی نداشته، چاره ای جز انکار و مطرح ننمودن آن ندارند، از اینرو می بینی در هیچ کدام از کتابهای صحاح
و قاموس و نهایه و مصباح و معجم البلدان گفته اند: خم محلی است بین مکه و مدینه. و در معجم البلدان این جمله را نیز اضافه کرده: که
148
رسول خدا در آنجا خطبه ای خوانده است با این که دأب حموی در معجم البلدان این است که کمترین اثر تاریخی از شعر و نثر و... درباره
مواضع و اماکن نقل و ضبط می کند.
حالی که قصائد اشعار چه رسد به احادیث و اخبار درباره غدیرخم بسیار زیاد بوده، بطوری که عامه نیز در این خصوص د کتاب تالیف
نموده اند (مانند طبری)، چه رسد به خاصه.
سبط بن جوزی اخبار غدیرخم را از مسند احمد بن حنبل، و از فضائل او، و از سنن ترمذی، و تفسیر ثعلبی نقل کرده است.
و ابن اثیر- با این که ناصبی است- در کتاب اسد الغابه در لابلای کتابش در شرح حال جمعی از صحابه رسول خدا- صلی الله علیه و آله-
آورده که، آنان حدیث غدیر خم را روایت نموده اند؛ از جمله در شرح حال جندع انصاری، حبه عرنی، حبیب بن بدیل، زید بن شراحیل،
عامر بن لیلی بن ضمره، عامر بن لیلی غفاری.
و نیز در شرح حال امیرالمومنین آورده که عبدالرحمن بن ابی لیلی و براء بن عازب آن را نقل کرده اند و همچنین می نویسد: علی-
علیه السلام- در رحبه مردم را سوگند داد که هر کس که بیانات رسول خدا- صلی الله علیه و آله- را در روز غدیر خم شنیده برخیزد و
گواهی دهد فرمود: تنها کسانی برخیزند که بلاواسطه آن را از رسول خدا شنید هاند، پس دهها نفر برخاستند و گفتند: گواهی می دهیم که
رسول خدا- صلی الله علیه و آله فرمود: آگاه باشید! که خداوند ولی من و من ولی مومنینم، هان! هر کس د که من مولای اویم علی است
مولای او... ولیکن در حقیقت آنان این روش- انکار- را از ابوحنیفه پیروی کرده اند که او به شاگردان خود می گفت: در برابر شیعه به حدیث
غدیر خم اقرار نکنید وگرنه بر شما فائق خواهند آمد، پس هیثم بن حبیب به او گفت: چرا به حدیث غدیرخم اعتراف ننمایند آیا روایت آن
به تو نرسیده است؟
ابوحنیفه: بله نزد من هست و به آن هم روایت شده ام.
هیثم: پس به چه علت اعتراف نکنند، در حالی که حبیب بن ابوثابت از ابوالطفیل از زید بن ارقم روایت نموده که علی- علیه السلام- در
رحبه مردم را سوگند داد که هر کس از رسول خدا- صلی الله علیه و آله- این جمله را شنیده من کنت مولاه فعلی مولاه برخیزد و گواهی
دهد، پس عده ای برخاسته و بر آن گواهی دادند.
ابوحنیفه: درست است ولی در همان زمان نیز این مطلب مورد گفتگو بوده و به همین جهت علی- علیه السلام- مردم را سوگند داده تا بر آن
ادای شهادت ننمایند.
هیثم: بنابراین، آیا ما علی را تکذیب کنیم و یا گفتارش را رد نماییم؟
ابوحنیفه: هیچ کدام، ولیکن خودت می دانی که گروهی از مردم درباره علی- علیه السلام- غلو ورزیدند.
هیثم: عجبا! آیا در صورتی که پیامبر خدا- صلی الله علیه و آله- به آن تصریح نموده و برای مردم خطبه خوانده ما به خاطر غلو افرادی و
حرفهای این و آن بترسیم و حق را کتمان کنیم؟!
و پیش از ابوحنیفه نیز انس بن مالک واقعه غدیر خم را انکار کرده، چنانچه ابن قتیبه در معارف آورده: انس بن مالک به بیماری برص مبتلا
بوده و در علت آن گفته اند که علی- علیه السلام- از او، از گفتار رسول خدا: اللهم و ال من والاه وعاد من عاداه پرسش نمود، وی گفت: من
پیر شده ام و این را فراموش کرده ام، پس علی- علیه السلام- به او فرمود: اگر دروغ می گویی خدا تو را به پیسی مبتلا کند که هیچ عامه ای
آن را نپوشاند.
و گروه دیگری نیز آن را انکار نموده و مورد لعن و نفرین آن حضرت قرار گرفته اند، چنانچه در اسد الغابه آمده: علی- علیه السلام- مردم را
در رحبه سوگند داد هر کس از رسول خدا شنیده که فرموده: من کنت مولاه فعلی مولاه برخیزد و گواهی دهد، پس جمعی برخاسته و
گواهی دادند، و گروهی هم کتمان نمودند، پس آنان که کتمان کرده بودند همه در دنیا به امراض و آفات دردناک مبتلا گردیدند. که از آن
جمله است؛ یزید بن ودیعه و عبدالرحمن بن مدلج.
و بعضی دیگر نیز که نتوانسته اند حدیث غدیرخم را به علت متواتر بودنش انکار کنند ناچار آن را تاویل و توجیه نموده اند، چنانچه در محاجه
مامون با علمای عامه گذشت که اسحاق در پاسخ مامون گفت: که مراد از حدیث من کنت مولاه فعلی مولاه این است که علی دوست زید
بن حارثه است، غافل از این که زید بن حارثه در سال حجه الوداع اصلا زنده نبوده است.
149
و گروهی دیگر نیز بدین گونه آن را انکار کرده اند که گفته اند: علی- علیه السلام- در آن موقع (حجه الوداع) در یمن بوده است. چنانچه
حموی در معجم الادباء در شرح حال طبری در شرح مولفات او آورده: یکی کتاب فضائل علی بن ابیطالب است که در اول آن درباره صحت
و صدق اخبار غدیرخم به تفصیل سخن گفته- تا این که می گوید- و سبب تالیف این کتاب این بوده که یکی از مشایخ بغداد حدیث
غدیرخم را انکار نموده و گفته بود که علی بن ابیطالب در آن هنگام (حجه الوداع) در یمن بوده است. و همین گوینده قصید های سروده که
در آن به کلیه منازل و بلدان و اماکن اشاره نموده و پیرامون هر کدام شرحی آورده، تا این که به غدیرخم رسیده و واقعه تاریخی آن را
تکذیب نموده و چنین گفته:
ثم مررنا بغدیرخم/ کم من قائل بزور جم /علی علی والنبی الامی
آری، کسانی که با امیرالمومنین علیه السلام پس از به خلافت رسیدنش پیمان شکنی کرده اند، افرادی نظیر عایشه دختر ابوبکر و طلحه پسر
عموی ابوبکر و زبیر داماد ابوبکر، و عبدالله و عبیدالله دو پسر عمر، و سعد بن ابی وقاص یکی از اعضای شش نفره عمر بوده اند؛ و همچنین
معاویه و بنی امیه که عمر خلافت را برای آنان سیاستگزاری نموده بود. با این که نقض عهد قریش با آن حضرت و یا عرب بنا به قول عمر،
تنها به سبب پیشی گرفتن او و ابوبکر بوده بر آن بزرگوار، و نیز بخاطر نقشه ای بوده که عمر برای به قدرت رساندن عثمان و بنی امیه
طراحی نموده بود.
با اینکه نبوت که منصبی است الهی هیچ گونه ملازمه ای با به وجود آمدن حکومت ظاهری ندارد، چه رسد به وصایت (به این معنی که اگر
حکومت ظاهری نبود نبوت هم از بین برود)، سخن ما این است که چرا عمر نگذاشت رسول خدا صلی الله علیه و آله این راه حجت بر مردم
تمام شود ولو این که تمام عرب و عجم و قریش و غیر قریش هم با او پیما نشکنی کنند، و در نتیجه سرنوشت مسلمانان پس از وفات
رسول خدا همانند زمان حیات آن حضرت در مکه باشند، و مانند سرنوشت بسیاری از انبیای الهی و اوصیای آنان که پیوسته مظلوم و مقهور
ستمگران و زورگویان زمان خود بوده اند.
و البته آنان تنها حکومت ظاهری را از امیرالمومنین گرفتند، وگرنه منصب وصایت و امامت آن حضرت که منصبی است الهی بر جای خود
محفوظ و تا پایان عمر ثابت و برقرار بوده است. گرچه حق این است که همواره می بایست حکومت ظاهری نیز در اختیار انبیای الهی و
جانشینان آنان باشد، ولی اگر با قهر آن را گرفتند اصل نبوت که از طرف خداست باطل نشده و همچنان باقی است.
و اما سخنی که عمر با ابوبکر به هنگام بیعت کردن با او گفته: رضیک النبی لدیننا فلا نرضاک لدنیانا؛ پیامبر تو را برای امور دینی ما
پسندیده بنابراین چگونه جانشینی رسول خدا صلی الله علیه و آله فقط جنبه حکومت ظاهری آن بوده، نه جنبه معنوی و الهی بودن آن و
مراد او از جمله رضیک النبی لدیننا قضیه نماز خواندن ابوبکر است در بیماری وفات رسول خدا به جای آن حضرت، و ما قبلا درباره حقیقت
و ماهیت آن بحث کرده ایم، و بر فرض این که صحیح باشد هیچ گونه دلالتی بر نتیج های که عمر از آن گرفته ندارد؛ با این که خودشان
گفته اند: صلوا خلف کل مومن وفاجر. و در هر حال معلوم می شود که ارزش خلافت و جانشینی رسول خدا نزد عمر از امامت جماعت کمتر
بوده، چرا که خلافت را مربوط به دنیای مردم و امامت جماعت را مربوط به دین آنان دانسته است. و هرگاه علمای یهود یا نصارا از آنان
مسأله مشکلی می پرسیدند، آنها را به نزد امیرالمومنین علیه السلام راهنمایی کرده واظهار می داشتند که این جانشین پیغمبر ما و مخزن علم
و دانش اوست، و ما تنها در حکومت و سلطنت به جای پیامبر نشسته ایم.چنانچه حموی با این که ناصبی است درمعجم البلدان در عنوان
احقاف از اصبغ بن نباته نقل کرده که می گوید: روزی در زمان خلافت ابوبکر در محضر علی بن ابیطالب نشسته بودیم،در این اثنا مردی قوی
هیکل و درشت اندام از اهالی حضرت موت بر ما وارد شدودر کناری نشست و از آنان که آنجا بودندپرسید؛ بزرگ و رئیس شما کیست؟
آنان به علی علیه السلام اشاره نموده و گفتند: این پسر عم رسول خدا صلی الله علیه و آله داناترین مردم و... تا این که می گوید علی آئین
اسلام را بر او عرضه نموده و به دست آن حضرت مسلمان گردید، و آنگاه او را به نزد ابوبکر بردند...
تهمت و افترا
و نیز ابن ابی الحدید از ابن عباس نقل کرده که می گوید: روزی به نزد عمر رفتم، عمر به من گفت: ای ابن عباس! این مرد چنان در انجام
عبادات خود را به رنج و تعب انداخته آن هم به خاطر ریاء که ضعیف و لاغر شده است.
150
ابن عباس: مقصودت کیست؟
عمر: پسر عمت (علی).
ابن عباس: انگیزه و هدفش از این ریاکاری چیست؟
عمر: جلب توجه مردم نسبت به خود و بدست آوردن خلافت.
ابن عباس: ولی در جایی که رسول خدا صلی الله علیه و آله بطور صریح و آشکار او را به عنوان خلیفه پس از خود به مردم معرفی نموده و تو
مانع گشته ای، دیگر این کار او که ادعا می کنی چه سودی برایش خواهد داشت؟
عمر: درست است که رسول خدا او را معرفی نموده ولی او در آن موقع جوانی نورس بوده و عرب او را کوچک می شمرده و اما حال به حد
کمال رسیده، آیا نمی دانی که خداوند هیچ پیغمبری را به نبوت برنگزیده مگر پس از اتمام چهل سال او.
ابن عباس: ولی همه بزرگان و اهل نظر از همان ابتدای ظهور اسلام او را فردی کامل می دانسته اند ولیکن محروم و محدود.
عمر: البته او علی پس از فراز و نشیبها و وقوع حوادثی سرانجام به خلافت خواهد رسید، ولی گامهایش در آن می لغزد و از اداره آن عاجز
می ماند. و تو ای ابن عباس ! در آینده شاهد این جریانات خواهی بود و در آن موقع است که عرب نیز به صحت نظریه مهاجرین اولیه که با
خلافت او مخالف بودند پی خواهد برد، و ای کاش! من هم در آن هنگام زنده بودم و آن روز شما را می دیدم، حقا که حرص به دنیا حرام، و
مثل دنیا همچون سایه توست که هر چه به آن نزدیکتر شوی از تو دورتر می گردد.
مؤلّف: سبحان الله! چگونه می شود که عمر کسی را که خداوند بر عصمت و طهارت او گواهی داده و او را نفس پیامبرش دانسته گاهی به
عجب و زمانی به ریا متهم می سازد، با این که خداوند به جز بر عصمت او بطور عموم، بر اخلاص او خصوصا، و همچنین تواضع او گواهی
داده که می فرماید:
و یطمعون الطعام علی حبه مسکینا و یتیما و اسیرا انما نطعمکم لوجه الله لا نرید منکم جزاءا ولا شکورا... ) سوره دهر، آیه 8 و 9 (و بر
دوستی خدا به فقیر و اسیر و یتیم طعام می دهند و گویند: ما فقط برای رضای خدا به شما طعام می دهیم و از شما هیچ پاداش و سپاسی
نمی خواهیم....
و پیش از این گذشت احتجاج مامون به این آیه شریفه بر اثبات افضلیت آن حضرت علیه السلام. و چه زیبا ابن عباس از این سخن عمر پاسخ
گفته که: او امیر المومنین چه هدفی از این کارش می توانسته داشته باشد در حالی که رسول خدا او را برای خلافت به مردم معرفی نموده
ولی تو مانع گشته ای.
اما چه سود که اهل دنیا همواره روگردان از حقیقتند، همچنان که ابن عباس از گفتار دیگر وی که گفته: عرب او علی را خردسال
می شمردند نیز به خوبی پاسخ داده که اهل عقل و درایت همواره از ابتدای ظهور اسلام او امیرالمومنین را مردی کامل و بزرگ
می دانسته اند، و مفهوم این سخن این است که تو از جمله آنان نیستی. کما این که مفهوم پاسخ اولش این است که تو پیش بینی ها و
تمهیدات رسول خدا را به منظور استخلاف او تغییر داده و ویران نموده ای.
و آنجا که عمر به ابن عباس می گوید: آیا نمی دانی که خداوند هیچ پیغمبری را به نبوت برنگزیده مگر پس از رسیدن به چهل سال به او باید
گفت: آیا گفتار خدا را درباره یحیی علیه السلام نشنید های که می فرماید: و آتیناه الحکم صبیا؛ ) سوره مریم آیه 11 ( و او را در کودکی مقام
نبوت بخشیدیم.و منشا تشکیک عامه در این مطلب که امیرالمومنین نخستین کسی بوده که به رسول خدا صلی الله علیه و آله ایمان آورده
با این که آن از مسلمات تاریخ است به بهانه این که اسلام آوردن او در حال کودکی بوده، همین تشکیک عمر است.
و این که عمر به ابن عباس گفته: او علی سرانجام پس از وقوع وقایع و حوادثی به خلافت خواهد رسید اما گامهایش در آن می لغزد و...
در پاسخ او باید گفت: که علت آن همه نابسامانیها و کشمکشها، تو و یارت ابوبکر شده اید، و اگر خلافت را از همان ابتدا برای اهلش
می گذاشتید هیچ شمشیری در اسلام کشیده نمی شد و نه خونی ریخته می شد، به شهادت عقل و وجدان و تصریح خود امیرالمومنین بر آن
و بلکه معاویه، در ضمن نامه اش به محمد بن ابوبکر.
و کار دیگری که عمر به منظور متزلزل نمودن خلافت امیرالمومنین علیه السلام برای همیشه انجام داد غیر از تصدی ناحق خودش و ابوبکر
این که طلحه و زبیر را نیز برای تصدی خلافت صالح دانسته آنان را جزو افراد شورای شش نفره خود قرار داد، با این که خود او در زمان
151
حیاتش آن دو را در مدینه نگه داشته و ممنوع الخروج نموده بود حتی برای جهادی که بر همه مسلمین واجب است، به آنان می گفت:
یکفیکما جهاد کما ایام النبی؛ برای شما کافی است جهادی که در زمان رسول خدا انجام داده ایدو علتش این بود که آنان در امر خلافت و
سلطنت او کارشکنی و اخلالگری نکنند. و دیگر این که عبدالرحمن بن عوف داماد عثمان را در شورا حکم قرار داد و از این راه زمینه را برای
بخلافت رسیدن عثمان و بنی امیه آماده کرد، و به همین جهت طلحه و زبیر اولین کسانی بودند که بیعت با آن حضرت علیه السلام را
شکستند، و در نتیجه برای بنی امیه به سرکردگی و زعامت معاویه یگانه منافق و مزور تاریخ که تاکنون دومی برایش نیافته ایم، از آن زمان
پایگاهی نیرومند و حکومتی استوار در شام فراهم گردید، و پس از آن بهانه قتل عثمان پسر عموی آنان نیز بر آن اضافه گردید.
و این که عمر گفته: تا این عرب به صحت رای مهاجرین اولیه که او امیر المومنین را از خلافت بازداشته اند پی ببرد جا داشت که عمر این
جمله را نیز اضافه می کرد: و تا این که عرب به اشتباه رسول خدا نیز پی ببرد، چرا که رسول خدا صلی الله علیه و آله از آغاز بعثت در یوم
الانذار تا به هنگام وفاتش همواره امیرالمومنین را به عنوان وصی و جانشین خود به مردم معرفی می نمود.
و نیز باید به او گفت: تمام مردم از عرب و عجم، آنان که مکابر و کودن نیستند، می دانند که تنها منافقین بودند که بوسیله تو و ابوبکر
امیرالمومنین را از تصدی خلافت بازداشتند، و اما مسلمانان واقعی و مهاجرین اولیه که عبارت بوده اند از: سلمان، ابوذر، مقداد، عمار، حذیفه،
و نظائر آنان، آنها تصمیم گرفتند که بیعت با ابوبکر را نقض کرده ولی نتوانستند.
چنانچه ابن ابی الحدید از براء بن عازب نقل کرده که می گوید: من همواره دوستدار و علاقه مند به بنی هاشم بودم تا این که رسول خدا صلی
الله علیه و آله از دنیا رحلت نمود و من در آن حال می ترسیدم که قریش با اجتماع و تبانی خلافت را از بنی هاشم بگیرند، پس در اثر شدت
اندوهی که بخاطر وفات رسول خدا داشتم، حیرت زده گاهی به نزد بنی هاشم می رفتم در حالی که آنان در میان حجره رسول خدا در کنار
جسد پاک آن حضرت مجتمع بوده و زمانی هم به نزد قریش رفته مراقب اعمال و حرکات سران آنان بودم پس در این اثناء عمر و ابوبکر را
ندیدم، کسی گفت: آنان در سقیفه بنی ساعده اجتماع کرده اند. ناگهان دیگری خبر آورد که با ابوبکر بیعت کردند، و پس از اندک زمانی
ابوبکر را دیدم می آید در حالی که عمر و ابوعبیده و گروهی دیگر از اهل سقیفه همراه او بودند و همگی آنان ازار صنعایی به کمر بسته به هر
کس که می رسیدند به زور یا رضا، از او برای ابوبکر بیعت می گرفتند. من از مشاهده این حالت بسیار اندوهگین شده شتابان خود را به بنی
هاشم رساندم در حالی که در بسته بود. محکم در را زدم و گفتم: مردم با ابوبکر بیعت کردند، پس ابن عباس بر آنان نفرین کرد و گفت: تا
ابد خیر نبینید من به شما دستوری دادم ولی اعتناء نکردید. پس با شدت ناراحتی و حزنی که داشتم درنگ کردم، و در همان شب مقداد،
سلمان، ابوذر، عباده بن صامت، ابوالهیثم بن تیهان، حذیفه و عمار را دیدم که تصمیم گرفته بودند خلافت را در میان شورایی از مهاجرین
برگردانند، این خبر به ابوبکر و عمر رسید پس به نزد ابوعبیده و مغیره بن شعبه رفته از آنان کمک فکری و چاره اندیشی خواستند. مغیره به
آنان گفت: صلاح در این است که عباس را ببینید و برای او و فرزندانش بهره و نصیبی در خلافت قرار دهید تا از ناحیه علی بن ابیطالب
آسوده خاطر باشید.
نظام که از مشایخ معتزله و استاد جاحظ است آورده که: رسول خدا صلی الله علیه و آله در موارد متعددی بر خلافت علی کرم الله و جهه
تصریح نموده به گونه ای که برای کسی نقطه ابهامی باقی نمانده ولی عمر آن را کتمان نموده و هم او بوده که در سقیفه از حاضران برای
ابوبکر بیعت گرفته است.
وانگهی، چگونه عمر می گوید: تا این که عرب به صحت رای مهاجرین اولیه پی ببرد که با خلافت او امیرالمومنین مخالف بودند با این که
طلحه و زبیر که به اعتقاد آنان از معروفترین و با سابقه ترین آنان بوده اند، در ابتدا با خلافت امیرالمومنین علیه السلام مخالفتی نداشته اند؛
زیرا خلافی نیست در این که زبیر با امیرالمومنین و در زمره بنی هاشم بوده تا زمانی که پسر او از اسماء دختر ابوبکر بزرگ شده است، و
هنگامی که خواستند به زور از او برای ابوبکر بیعت بگیرند شمشیر کشید، پس عمر شمشیر را از دستش گرفت و آن را به دیوار زد و گفت:
بگیرید این کلب را.
و اما طلحه، با این که پسر عموی ابوبکر بوده ولی در جریان خلافت او نقشی نداشته است، چنانچه در عقد الفریدآمده: وقتی که عثمان
خواست وصیت نامه ابوبکر را بخواند طلحه به او گفت: بخوان آن را ولو آن که اسم عمر در آن باشد، پس عمر به طلحه گفت: این را از کجا
دانستی؟ گفت: از این که تو دیروز او را به خلافت رساندی و او امروز تو را؟
152
و در شرح ابن ابی الحدید آمده: عمر تنها کسی بوده که بیعت با ابوبکر را محکم و مخالفین را سرکوب نموده است. و در این رابطه شمشیر
زبیر را شکسته، و بر سینه مقداد کوفته، و در سقیفه سعد بن عباده را زیر لگد گرفته و گفته بکشید سعد را، خدا او را بکشد، و بینی حباب
بن منذر را مجروح نموده به علت این که در سقیفه گفته بود: انا جذیلها المحکک، وعذیقها المرجب؛ منم محل اعتماد در این قضیه خلافت.
و نیز گروهی از بنی هاشم را که به خانه فاطمه علیهماالسلام پناه برده بودند تهدید نموده آنان را از خانه خارج ساخت، و بالاخره اگر
کوششهای او برای ابوبکر نبود هیچ کاری برای او از پیش نمی رفت و اما این که عمر گفته: حرص به دنیا حرام است، این گفتار وی
شگفت انگیز است؛ آیا او حریص بر ریاست است که جنازه پیامبرش را بدون تجهیز روی زمین گذاشته و بخاطر کسب سلطنت، بدون داشتن
استحقاق آن با مردم به منازعه برخاسته و... یا آن کس که با داشتن اهلیت و استحقاق آن به جهت نص رسول خدا صلی الله علیه و آله بر
آن، و همچنین قرابت او با رسول الله، و دارا بودند تمام صفات کمالیه انسانی از علم و غیره و با این همه از آن دست کشیده و به دنبال
تجهیز و کفن و دفن پیکر مطهر رسول خدا رفته، و پس از آن نیز به جمع آوری قرآن همت گمارده و اصلا در سقیفه حاضر نشده و قطعا اگر
حاضر می شد هرگز کار به نفع دیگران پایان نمی پذیرفت.
چنانچه انصار به حضرت فاطمه علیهاالسلام گفتند: اگر پسر عمت پیش از ابوبکر به ما پیشنهاد بیعت را نموده بود به دیگری عدول
نمی کردیم، و همچنین موقعی که امیرالمومنین علیه السلام با آنان محاجه نمود به آن حضرت گفتند: اگر ما سخنان شما را پیش از آن که با
ابوبکر بیعت کنیم شنیده بودیم هرگز با دیگری بیعت نمی کردیم!.
و اما این که عمر گفته: همانا دنیای تو به منزله سایه توست...
تعجب آور است؛ زیرا اگر طبق اظهارات او دنیا بسان سایه ای است پس چرا خودش بخاطر آن به رسول خدا نسبت هجر داد و از وصیت
کردن آن حضرت جلوگیری کرد؟ و چرا خواست کسی را بکشد که به منزله نفس رسول الله بود در صورتی که با او بیعت ننماید و نیز حکم
قتل او را صادر نمود در صورتی که از دستور شوراء اطاعت نکند.
پاسخ کوبنده
ابن ابی الحدید از موفقیات زبیر بن بکار از ابن عباس نقل کرده که می گوید: به قصد دیدار با عمر بیرون رفتم تا این که می گوید عمر به من
گفت: چرا برای خواستگاری به نزد پسر عمت علی نمی روی؟
ابن عباس: تو پیش از من نرفته ای؟
عمر: یکی دیگر از دخترانش را.
ابن عباس: او برای پسر برادرش می باشد.
و آنگاه عمر گفت: ای ابن عباس! می ترسم اگر یار تو علی خلیفه شود او را عجب گرفته از راه منحرف گردد و ای کاش! که من وضع و
سرنوشت شما را پس از خودم می دیدم.
ابن عباس: ولی یار ما آن چنان که خودت نیز می دانی هیچگاه نه حکم خدا را تغییر داده، و نه تبدیل نموده و نه به هنگام مصاحبتش با
رسول خدا صلی الله علیه و آله او را به خشم آورده است.
ابن عباس می گوید: در اینجا عمر کلام مرا قطع نموده گفت: و نه آنگاه که خواست دختر ابوجهل را بر فاطمه خواستگاری کند.اب نعباس به او
گفت: خدای تعالی فرموده: ولم نجد له عزما؛ ) سوره طه آیه 115 (نیافتیم این انسان اراده و تصمیمی و یار ما هرگز قصد ناراحت نمودن
رسول خدا صلی الله علیه و آله را نداشته ولیکن افکار گوناگون برای همه کس پیش می آید حتی برای آگاهان در دین و درست کرداران. در
اینجا عمر گفت: ای ابن عباس! کسیکه می پندارد می تواند در دریای علم شما فرو رفته قعر آن را دریابد گمانی کرده بی اساس، و از آن عاجز.
تحلیل گفتار عمر
مؤلّف: این که عمر به ابن عباس گفته: می ترسم اگر یار تو خلیفه شود او را عجب گیرد. باید گفت: معمولا افراد ناآگاه تفاوتی بین عجب و کبر
و بین عزت نفس و بزرگ منشی نمی بینند، خدای تعالی می فرماید: ولله العزه و لرسوله و للمومنین و لکن المنافقین لا یعلمون؛ ) منافقون
153
آیه 8(عزت مخصوص خدا و رسول و اهل ایمان است و لکن منافقین از این معنی آگه نیستند.و از آنجا که امیرالمومنین علیه السلام دارای
منش و خویی بوده محبوب پروردگار، از عدم تواضع و فروتنی برای اهل ریاست و دنیاپرستان... از اینرو عمر او را به عجب نسبت داده است،
وگرنه آن حضرت علیه السلام به اتفاق دوست و دشمن پس از رسول خدا صلی الله علیه و آله برترین انسانی بوده که متصف به این صفات
است که خدای تعالی فرموده:
و عباد الرحمن الذین یمشون علی الارض هونا و اذا خاطبهم الجاهلون قالوا سلاما.... ) سوره فرقان، آیه 63 )و بندگان (خاص) خدای رحمن
آنان هستند که بر روی زمین بتواضع و فروتنی راه روند، و هرگاه مردم جاهل به آنها خطاب و عتاب نمایند با سلامت نفس جواب دهند....
و در روایات آمده که: این آیه در شان او و اهل بیت کرامش نازل شده است.
و این که عمر گفته: و نه در خواستگاری دختر ابوجهل بر فاطمه علیهاالسلام... تعریض و رد بر ابن عباس بود که به او گفته بود تو شخصیت
و مقام رفیع او علی را می شناسی و می دانی که او هیچگاه حکم خدا را تغییر و تبدیل نداده و رسول خدا صلی الله علیه و آله را به خشم
نیاورده است.
و البته مفهوم این گفتار ابن عباس به عمر این بود که تو اینها را مرتکب شده ای... و به همین جهت عمر برآشفته و سخن او را قطع نموده و
با افترای بر امیرالمومنین علیه السلام و رسول خدا صلی الله علیه و آله خواسته بود کلام او را نقض و رد نماید.
و دلیل بر بی پایگی آن مطلبی که عمر اظهار داشته، این که چگونه ممکن است که رسول خدا که خودش آورنده این قانون است: فانکحوا ما
) طاب لکم من النساء مثنی و ثلاث و رباع. ) سوره نسا آیه 3
با انجام آن خشمگین گردد، حال آن که خدای تعالی درباره او فرموده: قل ان کان للرحمن ولد فانا اول العابدین؛ ) سوره زخرف، آیه 81
(بگو اگر خدا را فرزندی بود پس من اولین پرستش کنندگان او بودم. و رسول خدا صلی الله علیه و آله اولین کسی بود کهه به احکام و
فرامین الهی که خود مبین و مبلغ آنها بوده عمل می نموده است؛ چنانچه آن هنگام که ربا را باطل و لغو نمود فرمود: اولین ربایی را که بر
می دارم ربای عمویم عباس است. و آن هنگام که خونهای جاهلیت را برداشت فرمود: اولین خونی را که بر می دارم خون پسر عمویم ربیعه
بن حارث بن عبدالمطلب است.
و نیز در تاریخ طبری آمده: رسول خدا صلی الله علیه و آله پس از فتح مکه خطبه خواند و در ضمن خطبه اش فرمود: خداوند ربا را لغو
نموده، و ربای عباس بن عبدالمطلب برداشته شده است. و هر خونی که در جاهلیت ریخته شده برداشته شده، و اولین خونی را که بر
می دارم خون پسر عمویم ربیعه بن حارث بن عبدالمطلب است (و ربیعه قبل از اسلام در میان قبیله بنی لیث رفته زن شیرده طلب می نمود
پس بنوهذیل او را کشته بودند).
بعلاوه، غیرت و رشک بردن زن نسبت به شوهرش بخاطر ازدواج او با همسری دیگر از کفر اوست، چه رسد به رشک بردن نزدیکان او.و اما
اینکه ابن عباس او را در این مطلب تکذیب نکرده بلکه بنحوی دیگر او را پاسخ گفته، بر طریق مماشات و جدال به نحو احسن بوده، و به
همین جهت عمر مجبور شده اقرار کند که از محاجه با او عاجز است.
اعمال رای
طبری در تاریخش از ابن عباس نقل کرده که می گوید: اولین موضوعی که سبب شد این که مردم بطور علنی درباره عثمان ایراد و انتقاد
کنند این بود که او در سالهای اول خلافتش نمازش را در منی شکسته می خواند تا این که در سال ششم نمازش را تمام بجا آورد، بسیاری
از صحابه رسول خدابه او اعتراض کردند و حضرت علی علیه السلام نیز به نزد او رفته و به او فرمود: بخدا سوگند نه مطلب تازه ای اتفاق
افتاده و نه زمانی طولانی از حیات رسول خدا گذشته خودت هم بخاطر داری که پیامبر خدا نمازش را در منی شکسته می خواند و پس از او
ابوبکر و عمر نیز به همین ترتیب، و خودت هم در سالهای گذشته مانند آنان عمل می نموده ای، حال چه شده که از آن برگشته ای؟
عثمان گفت: نظریه ای بود که بخاطرم رسید.
خطیب در تاریخ بغداد از معاذ بن معاذ نقل کرده که می گوید: به عمرو بن عبید گفتم: چگونه است این حدیثی که حسن نقل کرده که
عثمان همسر عبدالرحمن را پس از انقضای عده اش از شوهرش ارث داده است. عمرو پاسخ داد: عثمان صاحب سنتی نبوده است.
154
مؤلّف: اگر عثمان صاحب سنتی نبوده، پس چگونه اهل سنت او را پیشوای سوم خود قرار داده اند. از این گذشته، آیا رای تراشی در برابر
عمل رسول خدا صلی الله علیه و آله حکم به غیر ما انزل الله نیست؟!
نظر عثمان درباره اختیار طلاق
ابونعیم در حلیه از ابوالحلال عتکی نقل کرده که می گوید: به منظور انجام کاری نزد عثمان رفته بودم، و چون کارم تمام شد، عثمان به من
گفت: آیا حاجتی داری؟
گفتم نه، جز یک سوال شرعی، و آن این که مردی از فامیل ما اختیار طلاق همسرش را به خود واگذار نموده است.عثمان پاسخ داد: در این
صورت اختیار طلاق با زن خواهد بود.
مؤلّف: آیا رسول خدا صلی الله علیه و آله نفرموده: الطلاق بید من اخذ بالساق.
عثمان و عفو از قاتل
عوانه در شوری و جوهری در سقیفه از شعبی نقل کرده اند که می گوید: مردم درباره جریان قتل هرمزان، که عبیدالله پسر عمر او را کشته
بود بسیار گفتگو می کردند پس عثمان به منبر رفت و گفت: ای مردم! از قضای الهی بود که عبیدالله هرمزان را کشت، و او مسلمانی است
که وارثی جز خدا و مسلمین ندارد و من پیشوای شما هستم و عبیدالله را عفو کردم، آیا شما نیز فرزند خلیفه دیروزیتان را نمی بخشید؟
همگی گفتند: بله، پس او را آزاد نمود.
هنگامی که این خبر به سمع مبارک امیر المومنین رسید لبخندی بر لبان گرفت و فرمود: سبحان الله! این نظری است که عثمان از نزد
خودش ابراز نموده، آیا حق کسی را می بخشد که بر او هیچ گونه ولایتی ندارد، بخدا سوگند که این بسی شگفت آور است!.
توسعه مسجد الحرام و تخریب منازل
واقدی آورده: در سال 26 هجری عثمان مسجدالحرام را توسعه داد، و بدین منظور از بعضی، خانه هایشان را خرید، ولی عده ای هم حاضر به
فروش نشدند، عثمان به آنان اعتنایی ننموده منازلشان را ویران نمود و قیمت آنها را از بیت المال پرداخت کرد، این گروه به عثمان اعتراض
نموده بر او فریاد کشیدند، عثمان دستور داد آنان را زندانی کنند، و به آنان گفت: شما تنها از بردباری من سوء استفاده کرده اید، پیش از من
عمر نیز این کار را با شما انجام داد ولی بر او فریاد نکشیدید.
و همین خبر را بلاذری نیز در فتوح البلدان نقل کرده و پس از آن آورده: ولید بن عبدالملک به عمر بن عبدالعزیز نوشت تا مسجدالنبی را از
هر طرف به وسعت دویست ذراع برساند، و اضافه کرد که اگر کسی از فروش خانه اش امتناع ورزد بگو خانه اش را قیمت زده بهایش را به او
بپرداز و خانه اش را خراب کن، چرا که تو در این کار سلف صدوقی همچون عمر و عثمان داری.
یعقوبی در تاریخش آورده: در سال 17 هجری عمر به مکه رفت و مسجد الحرام را توسعه داد و خانه های بعضی را خرید ولی بعضی هم
حاضر به فروش نشدند، پس خانه های این دسته را نیز ویران نمود و بهای آنها را از بیت المال پرداخت نمود؛ از جمله خانه عباس نیز خراب
گردید.
عباس به عمر گفت: آیا خانه مرا خراب می کنی؟
عمر گفت: بله. به منظور توسعه مسجد.
عباس گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرموده: همانا خداوند به داوود پیغمبر وحی نمود تا مسجدی در ایلیا بنا کند، داوود مسجد را
ساخت، پس خداوند به او وحی فرستاد که من جز پاکیزه و حلال را نمی پذیرم و تو آن را در زمین غصبی ساخته ای، داوود دقت و بررسی
کرد، دید که یک قطعه زمین را نخریده است، پس آن را خرید.
عمر چون این را شنید گفت: آیا کسی این خبر را از رسول خداشنیده است؟
155
گروهی برخاسته بر آن گواهی دادند تا این که آورده عمر از مکه بازگشت. در حالی که عباس نیز با او بود، پس عمر بر او پیشی گرفت، و
آنگاه ایستاد تا این که عباس به او ملحق گردید، در این موقع عمر به عباس گفت: من بر تو پیشی گرفتم ولی شایسته نیست کسی بر شما
بنی هاشم تقدم جوید، قومی که در شما ضعف هست.
عباس به او پاسخ داد: خدایمان ما را دید که در نبوت نیرومندیم و از خلافت ضعیف!
عمر و صلح حدیبیه
ابن ابی الحدید آورده: هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه و آله قرار داد صلح حدیبیه را با سهیل بن عمرو (از طرف قریش) نوشت، که از
جمله مواد آن یکی این بود که اگر کسی از مسلمانان به نزد قریش رود او را بپذیرند و به مسلمانان باز نگردانند، ولی اگر کسی از قریش به
نزد پیغمبر صلی الله علیه و آله برود هر چند مسلمان باشد او را به قریش برگردانند، عمر خشمگین شد و به ابوبکر گفت: این چه ننگ است
ای ابوبکر! آیا مسلمانان به مشرکین بازگردانده شوند؟!
و آنگاه به نزد رسول خدا رفت و در مقابل آن حضرت نشست و گفت: آیا شما به حق فرستاده خدا نیستید؟
پیامبر صلی الله علیه و آله بله.
عمر: آیا ما در حقیقت مسلمان نیستیم؟
پیامبر: بله.
عمر: آیا آنان کافر نیستند؟
پیامبر: بله.
عمر: بنابراین چرا در آیینمان این گونه تن به خواری دهیم.
رسول خدا صلی الله علیه و آله: من فرستاده خدا هستم و آنچه که خدا به من دستور دهد انجام می دهم، و قطعا مرا ضایع نخواهد نمود.
عمر غضبناک از نزد رسول خدا برخاست و گفت: اگر یارانی برای خود بیابم هرگز به چنین ذلتی تن در نخواهم داد. و سپس به نزد ابوبکر
رفت و گفت: مگر پیغمبر به ما وعده نداده بود که به زودی داخل مکه خواهد شد، پس چطور شده وعده او؟
ابوبکر: آیا رسول خدا به تو گفته همین امسال وارد مکه خواهد شد؟
عمر: نه.
ابوبکر: پس در آینده نزدیکی داخل خواهیم شد.عمر: پس این صلحنامه ای که نوشته شده چیست و چگونه ما به این خواری گردن نهیم؟
ابوبکر: دست از یاری رسول خدا صلی الله علیه و آله برندار. به خدا سوگند او فرستاده خداست، و خدایش او را درمانده نخواهد گذاشت، از
اینرو در روز فتح مکه هنگامی که پیامبر خدا کلیدهای خانه کعبه را در دست گرفت: فرمود: عمر را نزد من بخوانید!
عمر آمد، پس رسول خدا صلی الله علیه و آله به او فرمود: این همان چیزی است که به شما وعده داده بودم.
شهرستانی در ملل و نحل از نظام نقل کرده که می گوید: عمر در روز حدیبیه تردید نمود، و این شک در دین خداست و ناخشنودی نسبت
به آنچه که رسول خدا صلی الله علیه و آله قضاوت و حکم نموده است.
و هنگامی که ابوعمرو شطوی معتزلی خواست شیخ مفید (ره) را از راه وقوع اجماع، بر اسلام آن دو محکوم گرداند و مفید این استدلالش را
رد نمود، آنگاه مفید به وی گفت: من مقصود تو را دریافتم و مجال اثبات آن را به تو ندادم، حال تو را در محذوری قرار خواهم داد که تو
می خواستی مرا در آن وارد سازی. آیا قبول داری که تمام امت اتفاق دارند بر این که هر کس که در دین خدا و نبوت رسول خدا صلی الله
علیه و آله تردید کند به کفر خود اعتراف نموده است؟
ابوعمرو: بله.مفید: و خلافی نیست در این که عمر گفته هیچگاه از روزی که مسلمان شدم در دین خدا شک نکردم جز روزی که رسول خدا
صلی الله علیه و آله با اهل مکه مصالحه نمود که به نزد آن حضرت رفته و گفتم: آیا تو فرستاده خدا نیستی؟
فرمود: بله.
گفتم: آیا ما مومن نیستیم؟
156
فرمود: بله.
گفتم: پس چرا این چنین تن به ذلت داده ای؟
رسول خدا: این ذلت نیست و خیر تو در آن است، و سپس به او گفتم: آیا به ما وعده نداده بودی که داخل مکه می شویم؟
فرمود: بله.
گفتم: پس چرا وارد نمی شویم؟
فرمود: آیا به تو وعده داده بودم که همین امسال داخل می شوی؟
عمر: نه. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: پس به خواست خداوند به زودی داخل مکه خواهیم شد.
شیخ مفید (ره) گفت: بنابر این او در دین خدا و نبوت رسولش تردید نموده است. و آنگاه موارد دیگری از شکوک او را با ذکر دلیل برای او
شرح داد و سپس نتیجه مطلوب را گرفت: پس از آن گفت: بعض از نواصب ادعا کرده اند که عمر پس از این اظهار تردیدش ایمان آورده و
شک او مبدل به یقین گشته است ولیکن گفته: آنها ادعایی است بدون دلیل، ولاجرم در برابر آن اجماع فاقد ارزش.
شیخ مفید می گوید: ابوعمرو پاسخی نداشت جز این که گفت: من باور ندارم این که کسی تاکنون ادعای چنین اجماعی نموده باشد.مفید:
ولی اکنون این مطلب بر تو ثابت گردید، چنانچه پاسخی از آن داری بگو! ولیکن او هیچ گونه جوابی نداشت.
عمر و شورا
و نیز ابن ابی الحدید آورده: آنگاه که عمر بر اثر ضربات ابولولو مجروح گردید و به مرگ خود یقین کرد، درباره جانشین پس از خود به مشورت
پرداخت... و آنگاه گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله از دنیا وفات نمود در حالی که از این شش نفر از قریش راضی و خشنود بود؛ علی،
عثمان، طلحه، زبیر، سعد، عبدالرحمن بن عوف، و من تصمیم گرفته ام خلافت را در میان آنان به شورا بگذارم تا یک نفر را از بین خودشان
برای تصدی خلافت انتخاب نمایند... و سپس گفت: این شش نفر را نزد من بخوانید!
آنان را خواندند. پس عمر وارد شده در حالی که او در بستر مرگ آفرین لحظات زندگی خود را می گذرانید. عمر به آنان نگاهی افکنده به
ایشان گفت: آیا همگی شما چشم طمع به خلافت ندارید؟
آنها ازاین گفتاروی ناراحت شده سکوت اختیار کردند... وپس از آن به آنها گفت: آیا من همگی شمارا از وضع اخلاق وروحیاتتان آگاه نسازم؟
گفتند: بگو! که اگر بگوئیم نه، اعتنا نخواهی کرد. پس به زبیر رو کرده و گفت: اما تو ای زبیر! مردی زیرک، بد خلق، و بخیل هستی، در حال
خشنودی، مومن، و در موقع غضب، کافر، یک روز انسان و روز دیگر شیطانی، اگر خلافت را به تو واگذار کنم مسلمانان در بطحا برای یک
صاع جو سر و مغز یکدیگر را خرد می کنند، و اگر تو خلیفه مسلمین باشی آن روز که خوی شیطانی بر تو غالب آید چه کسی پیشوای این
مردم خواهد بود؟! و تا چنین خصلتهایی در تو هست خداوند سرنوشت این امت را به دست تو نخواهد سپرد.
و آنگاه به طلحه رو کرد و در حالی که هنوز از روز وفات ابوبکر کینه او را در دل داشت، بدان جهت که طلحه به ابوبکر گفته بود: تو زنده ای
و عمر این گونه با ما مخالفت می کند، چه رسد به روزی که تو نباشی و او زمامدار امور مسلمین شده باشد و به او گفت: آیا درباره تو هم
بگویم و یا سکوت کنم؟ طلحه گفت: بگو که سخن خیر نمی گویی.
عمر: من تو را از روز جنگ احد می شناسم که بر اثر مختصر جراحتی که به انگشت تو رسیده بود آن همه بیتابی نمودی. و نیز رسول خدا از
دنیا رحلت نمود در حالی که نسبت به تو خشمگین بود به خاطر سخنی که در موقع نزول آیه حجاب گفته بودی.جاحظ گفته: سخن طلحه
در موقع نزول آیه حجاب این بود که در حضور افرادی که بعد گفتار او را به پیغمبر رساندند گفته بود: حجاب امروز همسران رسول خدا چه
سودی برای او خواهد داشت آنگاه که از دنیا برود و ما با همسرانش ازدواج نماییم؟!
جاحظ پس از نقل خبر اضافه کرده: اگر در اینجا کسی به عمر بگوید: تو خودت الحال گفتی رسول خدا از دنیا وفات نمود در حالی که از
این شش نفر راضی بود، و اینک به طلحه می گویی رسول خدا وفات کرد در حالی که نسبت به تو غضبناک بود به خاطر آن گفتارت در
موقع نزول آیه حجاب پاسخی از این تناقض گوئیش نخواهد داشت. ولیکن کیست که بتواند در برابر عمر کمتر از این سخن را بگوید، چه
رسد به این اعتراض!.
157
مؤلّف: با توجه به این تناقضی که در گفتار عمر وجود دارد ناچار می بایست یکی از آن دو خلاف واقع باشد، و از جایی که معمولا سخن دروغ
به فراموشی سپرده می شود ناگزیر کلام اول او که گفته: پیغمبر از این شش نفر راضی بوده دروغ بوده و عمر آن را فراموش کرده است، و
اگر گفتار نخستین وی راست بود سخن دوم را که ضد آن است نمی گفت.
بنابراین، گفتار اولش افترایی بوده که به پای پیغمبر صلی الله علیه و آله بسته است آن هم به منظور زمینه سازی برای تضعیف خلافت
امیرالمومنین علیه السلام و تقویت خلافت عثمان.و اما سخن عمر به طلحه: من از روز جنگ احد تو را می شناسم... داستانش این بوده
چنانچه بلاذری در انسابش آورده که در جنگ احد مالک بن زهیر جشمی تیری به جانب رسول خدا صلی الله علیه و آله افکند پس طلحه
دست خود را در برابر آن سپر نمود، و تیر به انگشت کوچک او اصابت کرد و آن را فلج نمود. و او در موقع اصابت تیر گفت: حس، پس
رسول خدا فرمود: اگر او به جای این کلمه بسم الله گفته بود داخل بهشت می شد.
و اما راجع به این مطلب که در خبر آمده: عمر از روز وفات ابوبکر نسبت به طلحه خشمگین بود. طبری در تاریخش از اسماء بنت عمیس
نقل کرده که می گوید: طلحه بر ابوبکر وارد شد به او گفت: عمر را به عنوان جانشین پس از خود معرفی نموده ای حال آن که اکنون که با او
هستی می بینی چگونه با مردم بدرفتاری می کند، چه رسد به آن موقع که تو نباشی و او خلیفه مسلمین شده باشد، و خدا از سرنوشت این
ملت از تو سوال خواهد نمود.
و اما راجع به سخن طلحه درباره همسران رسول خدا صلی الله علیه و آله که عمر به آن اشاره کرده، هنگامی که ابوسلمه و خنیس بن
حذافه از دنیا رفتند و رسول خدا صلی الله علیه و آله با همسرانشان ام سلمه و حفصه ازدواج نمود، طلحه و عثمان گفتند: آیا محمد پس از
مرگ ما با همسرانمان ازدواج کند ولی ما نتوانیم... به خدا سوگند آنگاه که او از دنیا رود بر زنان او قرعه خواهیم زد، و طلحه نظرش به
عایشه بود و عثمان به ام سلمه. پس آیه شریفه نازل شد.
) و ما کان لکم ان توذوا رسول الله ولا ان تنکحوا ازواجه من بعده ابدا ان ذلکم کان عندالله عظیما. ) سوره احزاب، آیه 53
و نباید هرگز رسول خدا را در حیات بیازارید و نه پس از وفات هیچ گاه زنانش را به نکاح خود درآورید که این کار نزد خدا گناهی بسیار
بزرگ است.
و نیز این آیه: ان تبدوا شیئا او تخفوه فان الله کان بکل شی ء علیما؛ )سوره احزاب، آیه 54 (هر چیزی را اگر آشکار یا پنهان کنید خداوند
بر آن و بر همه امور جهان کاملا آگاه است.
) و همچنین این آیه: ان الذین یوذون الله و رسوله لعنهم الله فی الدنیا والاخره واعد لهم عذابا مهینا. ) سوره احزاب، آیه 57
آنان که خدا و رسول را به عصیان آزار و اذیت می کنند خدا آنها را در دنیا و آخرت لعنت کرده، بر آنان عذابی خوار کننده مهیا ساخته است.
ولی عمر این مطلب را درباره عثمان نگفت؛ زیرا که به او علاقه مند بود، چون عثمان بر عکس طلحه با خلافت او موافق بود و زمانی که
ابوبکر درباره جانشین نمودن عمر پس از خود با عثمان مشورت کرد عثمان از عمر تعریف و تمجید بسیار نمود، و نیز موقعی که ابوبکر
خواست عهدنامه (مربوط به تعیین جانشین پس از خود را) بنویسد و در آن حال بیهوش گردید، عثمان از پیش خودش آن را به نام عمر
ثبت کرد. چنانچه طبری در تاریخش آورده: ابوبکر به عثمان گفت: نظرت درباره عمر چیست؟
عثمان گفت: خدایا تو می دانی آنچه که من درباره عمر می دانم این است که نهان او از آشکارش بهتر،ودر میان ما هیچکس بخوبی او نیست!.
و نیز آورده: ابوبکر در بیماری وفات خود عثمان را طلبید و به او گفت: بنویس: این عهدی است که ابوبکر بن ابوقحانه برای مسلمین
می نویسد: اما بعد و در این موقع بیهوش گردید، پس عثمان به انشای خود چنین ادامه داد اما بعد: همانا من عمر بن الخطاب را به عنوان
جانشین پس از خودم برای شما تعیین نمودم.... و سپس ابوبکر به هوش آمد و به عثمان گفت: نوشته ات را برایم بخوان، عثمان نوشتارش را
برای او قرائت کرد، پس ابوبکر تکبیر گفت و بر آن صحه گذاشت، و به او گفت: گمانم می ترسیدی که من در حال بیهوشی بمیرم و در بین
مردم اختلاف پدید آمد؟!
عثمان: آری، و همینها سبب گردید که عمر نیز به عنوان تشکر و قدردانی از او، خلافت پس از خودش را برای وی تدبیر کند.
گذشته از اینها، در صورتی که طلحه متکبر و مغضوب رسول خدابوده، و زبیر نیز بخیل و کافر الغضب و شیطان صفت که عمر در اول خبر
گفته و سعد بن ابی وقاص نیز صاحب تیر و کمان و احشام، وعبدالرحمن بن عوف ضعیف و نالایق علاوه بر این که او و سعد از قبیله زهره
158
بوده، و زهره کجا و زمامداری کجا؟! و عثمان را نیز قریش به خلافت رسانده ولی او بنی امیه و بنی ابی معیط را بر گردن مردم سوار نموده و
بیت المال را به آنان اختصاص داده تا جایی که گروهی از عرب بر او شوریده و او را در بسترش خواهند کشت. چنانچه این مطالب را عمر در
آخر آن خبر گفته پس چگونه عمر خلافت را در میان این گروه شورا قرار داده با این که خودش به عدم صلاحیت آنان برای خلافت اعتراف
نموده است، بویژه عثمان، با این که عمر خلافت را به وسیله تشکیل آن شورا، تنها برای عثمان تدبیر کرده بود و می دانست که سرانجام
نقشه او پیاده شده و عثمان به خلافت خواهد رسید.
چنانچه در ادامه همین خبر آمده: عمر به عثمان گفت: گویا می بینم قریش خلافت را همچون قلاده ای در گردنت درآورده به علت علاقه ای
که به تو دارد و تو بنی امیه و بنی ابی معیط را بر گردن مردم سوار خواهی نمود... به خدا سوگند این پیش بینی که درباره تو گفتم واقع
خواهی شد، و آن موقع است که مردم به انتقام تو را خواهند کشت. و سپس موهای پیشانی عثمان را به دست گرفت و به او گفت: آنگاه که
این حوادث اتفاق افتاد این گفتار مرا بیادآور؛ زیرا اینها که به تو گفتم بطور حتم واقع خواهد شد.
مؤلّف: و شاید پاسخ آنان از همه این اشکالات این است که این خبر دال بر فراست و صحت حدس عمر می باشد چنانچه ابن ابی الحدید گفته
که: خبر مذکور را عده ای بجز جاحظ در باب فراست عمر ذکر کرده اند. همانگونه که جاحظ نیز از تناقض گویی عمر درباره طلحه چنین
عذر آورده: که عمر دارای چنان مهابتی بوده که کسی را یاری توجه دادن او به لغزشهایش نبوده است.
و نیز در ضمن خبر گذشته آمده: عمر به علی علیه السلام رو کرد و گفت: به خدا سوگند تو شایسته خلافتی جز این که در تو حالت مزاح و
دعابه هست، به خدا سوگند اگر تو خلیفه گردی مردم را در راه راست و طریق روشن رهنمون خواهی شد.
مؤلّف: به عمر باید گفت: با این که تو خصلتی را که موجب خدا و رسول او بوده، و خود امیرالمومنین علیه السلام آن را از صفات مومنین
شمرده می فرماید: المومن بشره فی وجهه فلی قلبه؛ مومن همواره چهره اش خندان، و اندوه او در قلبش پنهان می باشد دعابه نامید های و
بخاطر همین گفتار تو منافقین نیز جرات کرده همین سخن را با اضافه ای به آن حضرت بگویند، مانند عمرو بن عاص، و هنگامی که
امیرالمومنین شنید که عمرو بن عاص چنین مطلبی درباره او گفته فرمود: شگفتا! ابن نابغه عمرو بن عاص درباره من به شامیان می گوید که
در او دعا به است و او مردی بازیگر است، حقا که به دروغ سخن گفته و به گناه نطق کرده است.
اگر ما این افترای تو را نسبت به امیرالمومنین علیه السلام بپذیریم، روشن است که آن خوش خلقی به مراتب از خشونتی که تو داشته ای
بهتر بوده است؛ زیرا طبع مردم نسبت به انسان خوشخو متمای لتر و راغب تر است تا انسان خشن و ترشرو، و به همین سبب بوده که مردم از
حضور در صف اول نماز جماعت او ترس داشتند و همین هم به قیمت جانش تمام شد.
چنانچه عمر بن میمون می گوید: روزی که عمر کشته شد من در نماز جماعت او حضور داشتم، و هیبتش مانع گردید از این که در صف اول
شرکت نمایم؛ زیرا عمر عادت داشت که قبل از شروع نماز شخصا صف اول را منظم می نمود و اگر کسی جلو یا عقب ایستاده بود او را با
تازیانه می نواخت پس به نماز صبح مشغول گردید و معمولا آن را در موقع تاریکی هوا به جای می آورد، در این هنگام ابولولو، غلام مغیره با
سه ضربه خنجر او را مجروح نموده از پای درآورد..
و در هر حال اگر چنانچه امیرالمومنین علیه السلام تنها کسی بوده که در صورت تصدی خلافت مردم را به سوی خدا و راه خدا و طریق
روشن هدایت می نموده بنا به گفته عمر، و روشن است که تنها هدف خداوند از فرستادن رسولان و کتابهای آسمانی هم جز این، چیز دیگر
نیست، پس بر عمر واجب بوده که حالت دعابه او را تحمل نموده و بالخصوص او را به عنوان خلیفه مسلمین معرفی کند، نه این که آن
حضرت را در صورت ظاهر همانند یک نفر از افراد شورا قرار داده و در واقع هم با حکم نمودن عبدالرحمن بن عوف داماد عثمان که تنها
نظرش به عثمان بود او را خارج نماید.
و به همین جهت آن امام بزرگوار علیه السلام در خطبه شقشقیه می فرماید: زعم انی احدهم؛ گمان می کرد عمر که من یکی از آنان هستم
یعنی به دروغ. و آیا عمر گفتار خدا را نشنیده بود که: افمن یهدی الی الحق احق ان یتبع امن لا یهدی الا ان یهدی فما لکم کیف تحکمون.
( سوره یونس آیه 35 )آیا کسی که خلق را به حق رهبری می کند سزاوارترست پیروی شود یا کسی که راه نمی یابد مگر این که خود هدایت
شود، شما را چه می شود چگونه حکم می کنید؟.
159
عمر رسول خدا را به عقب کشانید
ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه آورده: هنگامی که عبدالله بن ابی(سرکرده منافقین) از دنیا رفت فرزند و بستگان او به نزد رسول خدا رفته
و از آن حضرت خواستند تا بر جنازه عبدالله نماز بخواند. رسول خدا درخواست آنان را پذیرفت و مهیای نماز گردید، در این موقع عمر پیش
رفت و آن حضرت را به عقب کشانید و گفت: مگر خداوند تو را از نماز خواندن بر منافقین نهی نکرده است؟
رسول خدا به او فرمود: خداوند مرا در این باره مخیر ساخته و من خواندن را اختیار نمودم و به من گفته: استغفر لهم او لا تستغفر لهم ان
( تستغفر لهم سبعین مره فلن یغفرالله لهم.( سوره توبه، آیه 80
ای پیغمبر! تو برای آنان می خواهی طلب مغفرت بکن یا نکن، اگر هفتاد مرتبه هم بر آنها از خدا آمرزش طلبی خدا هرگز آنان را نخواهد
بخشید. و اگر می دانستم که خداوند با بیش از هفتاد بار استغفار او را می آمرزد بر آن اضافه می کردم. پس مردم از جرات و جسارت عمر
نسبت به رسول خدا صلی الله علیه و آله تعجب نمودند، و آیه شریفه نازل شد ولا تصل علی احد منهم مات ابدا اولا تقم علی قبره؛ ) سوره
توبه، آیه 84 (دیگر هرگز به نماز میت آن منافقان حاضر نشده و بر جنازه آنها به دعا نایست.
و پس از آن دیگر رسول خدا نماز خواندن بر منافقین را ترک کرد.
مؤلّف: این که در خبر آمده: مردم از جرات و جسارت عمر در شگفت شدند باید گفت که: ابراز چنین جراتی از عمر نسبت به رسول خدا
صلی الله علیه و آله منحصر به این مورد نبوده بلکه در موارد دیگری نیز تکرار شده است، مانند جلوگیری او از وصیت کردن رسول خدا و
نسبت هذیان گویی به آن بزرگوار، و گذشت که در جریان صلح حدیبیه نیز نسبت به تصمیم و عمل رسول خدا اعتراض نمود.
و عجب این که در آخر همین خبر آمده که پس از وقوع آن ماجرا آیه شریفه قرآن در تایید و تصدیق عمل عمر نازل گردید، و پس از آن
دیگر پیغمبر صلی الله علیه و آله بر منافقی نماز نخواند، و با جعل این مطلب خواسته اند خلاف او عمر را اصلاح کنند، ولیکن درست گفته
آن که گفته: ان الکذوب لا حافظه له؛ دروغگو حافظه ندارد.
و در این خبر نیز جعل کننده یادش رفته که در اول خبر آمده: موقعی که عمر پیامبر صلی الله علیه و آله را به عقب کشید، به او گفت: آیا
خداوند تو را از نماز خواندن بر منافقین نهی نکرده است؟ و این گفتار صریحی است در این که نزول آیه: ولا تصل... قبل از این جریان بوده،
و عمر تصور می کرده که عمل رسول خدا بر خلاف این آیه است. و رسول خدا هم برای او روشن نموده که نهی در آیه تنزیهی است نه
تحریمی؛ ولیکن سهل است، در جایی که امام نفهمد، ماموم به طریق اولی نخواهد فهمید.
موارد مشابه
و البته این گونه مطالب بی اساس که برای آنان جعل کرده اند کم نیستند از جمله ابن ابی الحدید آورده: هنگامی که گروهی از مشرکین در
جنگ بدر کشته و جمعی نیز بالغ بر هفتاد نفر به اسارت لشکر اسلام درآمدند، رسول خدا درباره اسرای مشرکین با ابوبکر و عمر مشورت
کرد. ابوبکر گفت: اینها همه عموزادگان و فامیل و برادران ما هستند، به نظر من از آنان فدا بگیرید تا بنیه مالی ما در برابر مشرکین قوی
گشته، و بسا خداوند در آینده آنان را هدایت نموده برای ما دست و بازویی باشند. آنگاه رسول خدا صلی الله علیه و آله به عمر فرمود: نظر تو
چیست؟ عمر گفت: اعتقاد من این است که از میان اسرا فلان شخص را یکی از بستگان عمر به من بدهید تا گردنش را بزنم، و نیز عقیل را
به علی، و برادر حمزه را به حمزه بدهید تا گردنهایشان را بزنند، تا خداوند بداند که در دلهای ما هیچ گونه میل و علاقه ای نسبت به
مشرکین وجود ندارد. و گفت: آنان را بکشید که اینها سران و رهبران مشرکینند. ولی رسول خدا به سخن عمر گوش نکرد و به گفته ابوبکر
میل نمود و از آنان فدا گرفته و سپس آزادشان کرد. اما در آینده گرفتار این کار خود گردید.
عمر می گوید: و آنگاه من به نزد رسول خدا آمدم و دیدم که او با ابوبکر نشسته و هر دو می گریند، از آنان سبب پرسیدم، و گفتم: به من هم
بگویید اگر گریه ام گرفت بگریم و گرنه تباکی کنم.پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود: گریه من بخاطر فدا گرفتن از اسرای مشرکین است، و
عذاب شما از آن درخت اشاره به درختی در آن نزدیکی هم به من نزدیک تر شده است.
پسر عمر نقل می کند که رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرمود: نزدیک بود در اثر مخالفت با عمر شری دامنگیر ما بشود!
مؤلّف: بنابراین، حق این بود که خداوند عمر را پیغمبر می نمود نه آن حضرت را؛ زیرا این عمر بوده که در رایش صائب بوده نه رسول خدا
صلی الله علیه و آله!
160
و از جمله شواهد بر کذب آن خبر این که در آن آمده که: عمر به رسول خدا صلی الله علیه و آله گفت: آنان را بکش که سران و رهبران
مشرکینند. پس آیا فامیل عمر که قطعا وجود خارجی نداشته، چرا که نامی از او در تاریخ برده نشده و نه در ضمن اسرای بدر او را
شمرده اند از روسای مشرکین بوده و یا عباس و عقیل از سران مشرکین بوده اند که قریش بطور اجبار آنان را به جنگ آورده بودند؟ چنانچه
در تاریخ طبری آمده که رسول خدادر روز بدر به یاران خود فرمود: من کسانی از بنی هاشم و غیر آنان را می شناسم که بطور اکراه به جنگ
آورده شده اند و خود انگیز های در جنگیدن با ما نداشته اند، از این رو هیچ کس از بنی هاشم را نکشید.و رهبران مشرکین در جنگ بدر
ابوجهل و عتبه و شیبه و گروهی دیگر بوده اند که در جنگ کشته شده اند، و حتی ابوسفیان نیز در جنگ بدر از رهبران نبوده و بعد در
جنگ احد و احزاب از سران و روسای آنان گشته که در اشعار آنان آمده که اگر در جنگ بدر سران مشرکین کشته نمی شدند ابوسفیان
رئیس نمی گردید...
و از جمله آورده اند که: آنگاه که ابوبکر و عمر درباره اسرای بدر با هم اختلاف کردند پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود: مثل ابوبکر در میان
فرشتگان مانند میکائیل است که پیام آور خشنودی و عفو خداوند است. و در میان انبیای الهی مانند ابراهیم است که گفت: فمن تبعنی فانه
منی و من عصانی فانک غفور رحیم ) سوره ابراهیم، آیه 36 ( و مانند عیسی است که گفت: ان تعدبهم فانهم عبادک و ان تغفرلهم.... ) سوره
( مائده، آیه 118
و مثل عمر در میان پیامبران مانند نوح است که گفت:... رب لا تذر علی الارض من الکافرین دیارا ) سوره نوح، آیه 26 (و مانند موسی که
( گفت: ربنا اطمس علی اموالهم... ) سوره یونس آیه 88
و این خبر از جمله اخباری است که به دستور معاویه در برابر اخباری که در فضائل امیرالمومنین علیه السلام آمده جعل شده است، و دلیل
بر مجعول بودن آن به جز آنچه که ابن ابی الحدید آورده از این که: گفتار عیسی در سوره مائده است که در آخر عمر رسول خدا نازل شده
بنابر این، چگونه پیغمبر آن را در جنگ بدر که در سال دوم از هجرت اتفاق افتاده فرموده است، این که: میکائیل پیام آور رضا و خشنودی
خداوند است در یک مورد و جبرئیل آورنده عذاب در موردی دیگر، نه هر دو در یک مورد، بنابر این، تشبیه از اساس غلط بوده و مقام
پیغمبر صلی الله علیه و آله از بیان آن منزه است.
مدارایی عمر با زبیر
ابن ابی الحدید آورده: زید بن اسلم از پدرش نقل کرده که می گوید: روزی عمر برای انجام کار خصوصی، خانه را خلوت نموده به من گفت: بر
در خانه بایستم... در این هنگام زبیر از دور نمایان شد و من از او خوشم نیامد، زبیر می خواست داخل خانه شود، پس به او گفتم: عمر
مشغول بعضی از کارهای شخصی است و به کسی اجازه ورود و ملاقات نداده است، ولی زبیر بی اعتنایی به من ننموده خواست وارد شود، در
این هنگام من دستم را جلو سینه اش قرار دادم، ناگهان زبیر بر بینی ام کوفت بطوری که خون از آن جاری شد. و آنگاه برگشت، من نزد
عمر رفتم، عمر چون مرا دید و نگاهش به شکستگی بینی ام افتاد با تعجب پرسید؛ چه کسی بینی تو را شکسته است؟ گفتم: زبیر.
عمر زبیر را نزد خود طلبید، وقتی که زبیر خواست بر عمر وارد شود من هم به همراه او رفتم تا ببینم عمر به او چه می گوید. دیدم عمر به
زبیر گفت: چرا چنین کردی آیا بخاطر دیدار با من مردم را خون آلود می کنی؟
زبیر در پاسخ عمر چند بار این گفتار وی را با لحن مسخره آمیزی تکرار نمود ادای او را در آورد و به عمر اعتراض کرد و گفت: آیا برای ما،
دربان می گذاری، به خدا سوگند نه رسول خدا ونه ابوبکر پیش از تو نسبت به من چنین نکرده اند.
پس عمر مانند عذرخواهنده به او گفت: من در آن موقع کار خصوصی داشتم. اسلم می گوید: وقتی که دیدم عمر از او عذرخواهی می کند
مایوس شدم از این که حقم را از او بگیرد، و زبیر هم از نزد او خارج شد، در این موقع عمر به من رو کرد و به منظور دلداری به من گفت:
این شخص زبیر بود و تو سوابق آثار او را می دانی پس من هم گفتم حق من حق شماست، هر چه کنید من قبول دارم..
مؤلّف: چه شد آن عدالت عمر که خواست از جبله بن ایهم که قبلا از پادشاهان روم بود بخاطر یک سیلی که در مطاف به مردی زده بود
قصاص بگیرد، که به ارتداد او منجر گردیده به روم رفت و چه شد آن شدت تعصبش در اجرای احکام الهی که پسر خودش را بخاطر یک
گناه دو بار حد زد که منجر به مرگ او گردید، و در اینجا این گونه مداهنه و سازشکاری او با زبیر چه معنی دارد؟!
161
حمایت عمر از مغیره
ابوالفرج در اغانی از ابوزید عمر بن شبه نقل کرده که می گوید: عمر در صورت ظاهر به منظور تحقیق و بررسی ماجرای زنا مغیره بن شعبه
تشکیل جلسه داد، مغیره و شهود بر زنای وی را به نزد خود فراخواند، در این جلسه سه نفر از شهود به نامهای ابوبکره، نافع، شبل بن معبد
بطور صریح و کامل بر زنای مغیره گواهی دادند... در این موقع زیاد برای ادای شهادت از دور نمایان گردید عمر چون نگاهش به او افتاد،
گفت: کسی را می بینم که هرگز خداوند مسلمان مهاجری را بر زبان او خوار نخواهد کرد، پس زیاد به اشاره عمر به گونه ای گواهی داد که
عمر آن را ناقص دانست، در این هنگام عمر تکبیر گفت و به مغیره گفت: برخیز! و بر آن سه شاهد حد افترا جاری کن.
مؤلّف: از جمله آداب و سنن شرع در باب قضا این است که قاضی باید کسی را که به زنا یا لواط خود اقرار نموده پیش از تمام شدن چهار بار
اقرارش او را به رجوع از اقرارش تلقین و تشویق کند چنانچه در فصل چهارم از بخش نخست گذشت، که امیرالمومنین علیه السلام این گونه
عمل کرد، ولی در باره شاهد، چنین چیزی وجود ندارد که قاضی او را از ادای شهادتش منع کند. آن چنان که عمر درباره زیاد عمل کرده
است با این که در حقیقت گواهی زیاد نیز مانند سایر شهود کامل و تمام بود، و تنها او بخاطر جانبداری از عمر از تصریح به لفظ خاص
امتناع ورزیده بود.
مطلب دیگر، این که از کجا که مغیره از مهاجرین بوده چنانچه در گفتار عمر آمده با این که بلاشک او از منافقین بوده است، و بر نفاق او
خلیفه سوم آنان (عثمان) گواهی داده، هنگامی که به او اعتراض کردند که چرا ولید بن عقبه را که در حال مستی نماز صبح را چهار رکعت
برای مردم خوانده، و همچنین ابی ابن سرح را که آیه قرآن بر کفر او نازل شده و رسول خدا صلی الله علیه و آله خونش را مباح نموده بود،
عاملان و کارگزاران خود قرار داده، عثمان در پاسخ اعتراض کنندگان به کار عمر استناد کرد که او نیز مغیره بن شعبه را که در فسق و
فجور دست کمی از آنها نداشته عامل خود گردانده است.
و نیز عبدالرحمن بن عوف از جمله عشره مبشره، و یکی از شش نفر شورای عمر، و حکم او در شورا، بر نفاق مغیره گواهی داده است. آن
هنگام که عبدالرحمن با عثمان بیعت نمود و او را به عنوان خلیفه برگزید مغیره به منظور خوشایند عثمان به عثمان گفت: بخدا سوگند اگر
با دیگری بیعت کرده بودند، ما هرگز با او دست بیعت نمی دادیم. در این موقع عبدالرحمن به مغیره گفت: بخدا سوگند دروغ می گویی، اگر
با دیگری هم بیعت کرده بودند تو نیز با او بیعت می نمودی و همین سخن را هم بخاطر مصالح و منافع دنیوی خود به او می گفتی، و تو
آنگونه نیستی که در ظاهر خودت را می نمایانی.
و مغیره همان کسی است که معاویه را به استخلاف فرزند پلیدش یزید که زمامداری او نابودی امت اسلام را در برداشت ترغیب و تشویق
نمود، آن هنگام که معاویه خواست مغیره را به علت پیریش از کار برکنار کند. و او کسی است که معاویه را برخلاف مقررات شرع وادار به
استلحاق زیاد نمود او را فرزند ابوسفیان و برادر خود دانست زیرا از زنای پدر معاویه (ابوسفیان) با مادر زیاد متولد شده بود، به انگیزه
سپاسگزاری از بر طرف نمودن حکم رجم که زیاد درباره او انجام داده بود. و جنایات و تبهکاریهای مغیره از اشعث بن قیس که ابوبکر به
هنگام مرگ آرزو می کرد: ای کاش! موقعی که او را اسیر به نزد او آورده بودند، وی را کشته بود و زنده اش نمی گذاشت فزو نتر بوده؛ زیرا
مغیره در تمام فتنه گریها و ستمکاریهای زمان خود به نحوی دست داشته و به آنها کمک نموده است.
بنابراین، چگونه عمر او را از مهاجرین دانسته، آن هم از مهاجرین اولیه؛ زیرا قبلا گذشت که عمر به ابن عباس گفته بود که: مهاجرین اولیه
نگذاشتند خلافت به یار شما (امیرالمومنین) برسد و مغیره از پرنقش ترین آنان در این باره بوده؛ زیرا او نخستین کسی بوده که آنان را به
این فکر انداخته است.
چنانچه ابن ابی الحدید از سقیفه جوهری از ابوزید نقل کرده که می گوید: مغیره از کنار ابوبکر و عمر می گذشت در حالی که آنان بر در خانه
رسول خدا صلی الله علیه و آله نشسته بودند و آن وجود مبارک تازه از دنیا رحلت نموده بود، مغیره به آنان گفت: اینجا چه کار می کنید؟
گفتند: منتظر این مرد (امیرالمومنین) هستیم تا از خانه بیرون آمده با او بیعت کنیم.
مغیره به آنان گفت: خلافت را در میان قریش گسترش دهید تا توسعه یابد. پس آنان برخاسته و به سقیفه بنی ساعده رفتند.
و همواره آنان به منظور استحکام پایه های خلافتشان به فکر و تدبیر او مغیره نیازمند بوده و برایشان رایزنی می نمود، از جمله موقعی که
مقداد و سلمان و ابوذر و عمار و حذیفه و جمعی دیگر از شیعیان امیرالمومنین علیه السلام تصمیم گرفتند که خلافت ابوبکر را نقض کنند،
162
ابوبکر و عمر کسی را به نزد مغیره فرستاد و از او تعیین تکلیف و چاره جویی نمودند، مغیره به آنان گفت: صلاح در این است که عباس را
ببینید و برای او و پسرانش بهره و نصیبی در خلافت قرار دهید تا از ناحیه علی آسوده خاطر باشید. و چگونه عمر حکم رجم را از مغیره
برطرف نسازد با این که او اولین کسی بوده که عمر را به عنوان امیرالمومنین خوانده، در حالی که ابوبکر جرات نمی کرد خود را به این لقب
ملقب گرداند. و بهترین دلیل بر این که عمر حد ثابت و مسلمی را از مغیره برداشته این که خود عمر بعدها به آن اقرار نموده، و همچنین
امیرالمومنین و فرزندش امام حسن علیهماالسلام دو امام معصومی که قرآن بر پاکی آنان گواهی داده، این مطلب را درباره مغیره فرموده اند.
امام اعتراف خود عمر؛ ابوالفرج در اغانی آورده: که عمر پس از ماجرای زنای مغیره سالی به حج رفته بود، اتفاقا در موسم حج زنی را که
مغیره با او زنا کرده بود دید، و مغیره نیز آن روز در آنجا حضور داشت، در این موقع عمر به مغیره گفت: وای بر تو! نسبت به من تجاهل
می کنی؟ بخدا سوگند گمان ندارم که ابوبکره در باره تو افترا بسته باشد، و من هیچ گاه تو را نمی بینم مگر این که می ترسم از آسمان بر من
سنگ ببارد. و چنانچه عمر حد ثابتی را درباره مغیره تعطیل نکرده بود هرگز چنین ترسی را نداشت که از آسمان بر او سنگ ببارد.
و اما فرمایش امیرالمومنین علی علیه السلام را در این زمینه نیز اغانی آورده: که علی علیه السلام می فرمود: اگر بر مغیره دست یابم او را
سنگسار خواهم کرد.
و نقل شده که ابوبکره پس از آن که حد افتراء بر او جاری شده بود، می گفت: گواهی می دهم که مغیره چنین و چنان کرده است، پس عمر
تصمیم گرفت که دوباره به او حد زند، امیرالمومنین به عمر فرمود: اگر ابوبکره را تازیانه بزنی من هم یار تو (مغیره) را سنگسار خواهم نمود،
و بدین وسیله او را از تصمیمش منصرف کرد.
و اما فرمایش حضرت امام حسن علیه السلام در این باره ابن ابی الحدید آورده: که امام حسن در مجلس معاویه به مغیره فرمود: حقا که حد
خدا درباره تو قطعی و ثابت بوده و عمر حقی را از تو برطرف نموده که خداوند از او سوال و بازخواست خواهد نمود.
و گناه دیگر عمر در این قضیه این که ابوبکره را از سایر شهود شدیدتر تازیانه زده است، با این که در حد قذف دستور به تشدید نیامده
است. چنانچه در اغانی آمده پس از آن که عمر ابوبکره را تازیانه زد، او بسیار ضعیف و ناتوان شده بود که مادرش گفت : گوسفندی را ذبح
نموده و پوست آن را بر کمر خود ببندد.
راوی خبر، ابراهیم از پدرش نقل کرده که می گفت: این بیماری و نقاهت ابوبکره علتی نداشت جز ضربات شدیدی که به او رسیده بود.
و نیز آورده: که عمر پس از آن ماجرا ابوبکره را توبه داد، ابوبکره به عمر گفت: مرا توبه می دهی تا در آینده گواهیم را بپذیری؟
عمر: آری.
ابوبکره، ولی من تا زنده هستم بین هیچ دو نفری گواهی نخواهم داد. و از آن پس هرگاه او را برای ادای شهادتی می خواندند می گفت: از
دیگری بخواهید، چرا که زیاد شهادت مرا فاسد وتباه نموده است.
و اینها همه دال بر این است که ابوبکره در شهادتش صادق بوده و زیاد با القاء و تلقین عمر، قضیه را لوث کرده است، وگرنه ابوبکره با این
که مرد بظاهر آراسته ای بوده بر آن گفتار خود ثابت نمی ماند زیرا خدای تعالی فرموده: فاذلم یاتوا بالشهداء فالئک عندالله هم الکاذبون؛ )
سوره نور، آیه 13 (پس اگر شاهد نیاورند، آنان نزد خدا مردمی دروغگویند.
حال آن که ابوبکره بنا به نقل ابوالفرج در اغانی تا آخر بر آن گفتار خود ثابت و پا برجا بوده است.
مؤلّف: چگونه عمر گاهی زن آبستنی را با تهدید وادار به اقرار به زنا نموده و به سنگساریش فرمان می دهد چنانچه در بخش اول گذشت و
گاهی هم شاهدی را از ادای شهادتش درباره مرد منافقی که در زمان جاهلیت و پس از اسلام معروف به فحشا بوده جلوگیری می کند؟!
چنانچه مدائنی روایت نموده که مغیره زناکارترین مردم در جاهلیت بوده، و پس از اسلامش نیز آن را داشته تا این که در ایام ولایتش بر
بصره آشکارا و برملا گردیده است.
ابوالفرج در اغانی آورده: روزی مغیره زمانی که فرماندار کوفه بود در بیرون کوفه و نجف گردش می کرد، پس به مردی ناشناس رسید که
هیچ کدام دیگری را نمی شناخت... مغیره به مرد ناشناس گفت: درباره امیر خود مغیره چه می گویی؟
گفت: اعوی زناکار است. در این هنگام هیثم بن اسود به آن مرد گفت: خدا دهانت را بشکند این شخص، امیر کوفه، مغیره است.
مرد پاسخ داد: این که گفتم سخنی بود که مردم درباره او می گفتند!.
163
و نیز ابن ابی الحدید نقل کرده که حسن بن علی علیه السلام در مجلس معاویه به مغیره گفت: تو کسی هستی که از رسول خدا صلی الله علیه
و آله پرسیدی آیا جایز است مردی به زنی که قصد ازدواج با او را دارد نگاه کند، پس رسول خدا به تو فرمود: بله، جایز است اما در صورتی
که قصد زنا نداشته باشد، و این تعریض به تو بود، زیرا رسول خدا می دانست که تو زناکاری.
و دلیل دیگر بر این که، عمر در این قضیه از مغیره حمایت نموده بخاطر تشکر از خدمات گذشته او و امید به آینده اش، این که پس از وقوع
این ماجرا و انتشار آن در شهر بصره و نقل و گفتگوهای مردم در آن باره، او را از امارت بصره معزول نموده ولیکن امیر کوفه گردانید، در
واقع این ترفیعی بود برای او؛ زیرا کوفه در آن زمان مهمتر از بصره بوده، بطوری که این برخورد عمر با او ضرب المثل شد. چنانچه ابن قتیبه
در عیون آورده: محمد بن سیرین گفته: مردم به یکدیگر می گفتند: غضب الله علیک کما غضب امیرالمومنین علی المغیره، عزله عن البصره و
استعمله علی الکوفه.
خدا تو را غضب کند آن گونه که خلیفه بر مغیره غضب نمود، او را از امارت بصره عزل، و بر کوفه گمارد.
و البته این گونه جانبداری از مغیره اختصاص به عمر نداشته، ابوبکر نیز در این جهت با او شریک بوده است چنانچه در ایضاح آمده: اسبی
به رسم هدیه برای ابوبکر آورده بودند، ابوبکر به حاضران گفت: کجاست اسب سوار ماهری که این اسب را به او ببخشم؟
جوانی از انصار گفت: من.
ابوبکر به جوان اعتنایی ننموده او را توهین کرد.
جوان انصاری به ابوبکر گفت: بخدا سوگند اسب سواری من از تو و پدرت هم بهتر است. مغیره از این سخن جوان برآشفت و با زانو به بینی
او حمله ور شده بینی او را شکست. موقعی که انصار از این جریان باخبر شدند تصمیم گرفتند از مغیره قصاص بگیرند ابوبکر وقتی ماجرا را
شنید برای مردم خطبه خواند و گفت: چه خیال کرده اند کسانی که می پندارند من برای آنان از مغیره قصاص خواهم گرفت! بخدا سوگند
این که آنان را از وطنشان بیرون کنم بر من آسانترست تا برای آنان از مغیره قصاص بگیرم.
و بلکه حمایت ابوبکر از مغیره بیش از عمر بوده؛ زیرا در همین قضیه عمر از ابوبکر خواست تا از مغیره قصاص بگیرد ولی او نپذیرفت.
ابوبکر و فرمان قتل امیرالمومنین
در ایضاح فضل آمده: سفیان بن عیینه و حسن بن صالح و ابوبکر بن عیاش و شریک بن عبدالله و جمعی دیگر از فقهای عامه روایت کرده اند
که: ابوبکر به خالد بن ولید گفت: آنگاه که من از نماز صبح فارغ شدم گردن علی را بزن، و چون نماز صبح را با مردم بجای آورد در آخر نماز
از آن فرمان خود پشیمان شده در فکر فرو رفت و بدون این که سلام نماز را بگوید متفکر و حیران به قدری در جای خود ساکت نشست که
نزدیک بود آفتاب طلوع کند، و آنگاه سه بار گفت: ای خالد! آنچه که به تو دستور داده بودم انجام مده و سپس سلام داد. و علی علیه السلام
آن روز در کنار خالد نماز می خواند، در این هنگام حضرت به خالد رو کرده در حالی که خالد شمشیرش را در زیر پیراهنش پنهان کرده بود
به او فرمود: آیا آن کار را انجام می دادی؟
خالد: بله بخدا سوگند شمشیر را بر سر تو فرود می آوردم.
علی علیه السلام: دروغ گفتی و فرومایه شدی، تو کوچکتر از آنی که بتوانی چنین کاری را انجام دهی، سوگند به خدایی که دانه را شکافته و
موجودات را آفریده اگر نبود اینکه آنچه که از قلم تقدیر الهی گذشته، واقع خواهد شد، به تو نشان می دادم که کدامیک از دو گروه (مومن و
کافر) روزگارش بدتر و سپاهش ضعی فتر است.فضل می گوید: بعضی به سفیان و ابن وحی و وکیع گفتند: چه می گویید درباره این اراده و
تصمیمی که ابوبکر گرفته؟ همگی پاسخ دادند گناهی بوده که انجام نگرفته است...
و آنگاه فضل می گوید: این روایتی است که خود شما درباره ابوبکر نقل کرده اید ولیکن گروهی از شما آن را کتمان نموده و دور از حقیقت
دانسته آن را اظهار نمی دارند، حال آن که شما در کتابهای فقهی خود در کتاب الصلوه در این مسأله، که هرگاه نمازگزار پس از خواندن
تشهد و پیش از سلام مبطلی از او سر زند، گفته اید نماز او صحیح است به دلیل همین عمل ابوبکر. و ابویوسف قاضی در بغداد این حدیث را
در میان گروهی از شاگردان خود نقل کرده، یکی از آنان به او گفت: ابوبکر خالد را به چه چیز فرمان داده بود؟ ابویوسف او را از سخن گفتن
بازداشته به او گفت: خاموش تو را چه به این کار؟!
164
فضل می گوید: به خدا سوگند اگر علی مطیع و فرمانبردار ابوبکر و راضی به بیعت با او بوده، پس در این کره خاکی حکمی جائرانه تر از این
نخواهد بود که او ابوبکر فرمان قتل کسی را صادر کند که به اقرار خود او و یارانش او کسی بوده که پیامبر صلی الله علیه و آله درباره او
گواهی به بهشت داده ، حال آن که مطیع و تسلیم وی نیز بوده است. و اگر راضی نبوده پس مطلب چنان است که شیعه می گوید، از این که
پیشی گرفتن ابوبکر بر او بدون رضایت او بوده است.
مؤلّف: بسی جای تعجب است که ابن ابی الحدید گفته: این حدیث از مجعولات شیعه است در برابر احادیث مجعول بکریه در فضائل ابوبکر
زیرا با توجه به این که افراد زیادی از اکابر آنان، آن را روایت کرده اند، و فقهای آنان نیز در کتب فقهی خود در کتاب الصلوه به آن استدلال
نموده اند، از جمله ابویوسف قاضی و دیگران، چگونه آن را از مجعولات شیعه می داند؟! با اینکه خود ابن ابی الحدید در جای دیگر از استاد
خود ابوجعفر نقیب که بنا به گفته او شیعه نبوده نقل کرده که می گوید: مردی نزد زفر بن هذیل، شاگرد ابوحنیفه، آمده از او فتوای
ابوحنیفه مبنی بر جواز خروج از نماز به غیر سلام مانند سخن گفتن یا فعل کثیر یا حدث پرسش نمود؛ زفر گفت: جایز است؛ زیرا ابوبکر در
تشهد نماز خود آن سخن را گفت.
مرد پرسید؛ سخن ابوبکر چه بوده؟
زفر: کار نداشته باش.
مرد اصرار کرد در این موقع زفر گفت: او را بیرون کنید من قبلا شنیده بودم این مرد از شاگردان ابوالخطاب است.
مؤلّف: تعجب ندارد، این که ابوبکر آن فرمان را به خالد داده باشد، و در نامه ای که معاویه به محمد بن ابی بکر نوشته آمده: هنگامی که
رسول خدا صلی الله علیه و آله از دنیا وفات نمود پدر تو و فاروق او نخستین کسانی بودند که حق او (علی) را گرفته و درباره خلافت رسول
الله با او از در مخالفت و ستیز وارد شده بر آن اتفاق کردند و سپس او را به بیعت با خود دعوت نموده و چون امتناع ورزید درباره وی
تصمیمهای خطرناک گرفتند...
ماجرای قتل مالک بن نویره
در ایضاح آمده: جریر بن عبدالحمید از اعمش از خیشمه نقل کرده که می گوید: ماجرای قتل مالک بن نویره نزد عمر مطرح گردید، عمر
گفت: بخدا سوگند خالد بن ولید مالک را کشت در حالی که وی مسلمان بود (نه مرتد آنچنان که خالد ادعا کرده بود). و من درباره منصرف
ساختن ابوبکر از تصمیم قتل مالک بسیار با او گفتگو نمودم ولی او نپذیرفت. و همچنین درباره حکم قتل مانعین زکات وقتی که احساس
کردم شیطان بر او چیره گشته و کوشش من در او بی فایده است، به علت ترس و یاسی که از او داشتم سکوت نمودم، و اتفاقا یک روز که
در این خصوص صحبت زیادی با او کردم برگشت و به من گفت: گویا تو بر اهل کفر و مرتدین از اسلام مهربان و دلسوز هستی. و من
پاسخی به او ندارم، ولی می دانم آن کس که خون آنان را مباح نموده نسبت به اهل کفر دلسوزتر است.
مؤلّف: آنجا که عمر گفته: و نیز درباره قتال با مانعین زکات مقصود او همان کسانی بوده اند که زکات خود را به ابوبکر نمی دادند، نه این که
منکر اصل وجوب زکات باشند، بلکه می گفتند: ما زکات مالمان را مانند زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله در میان فقرا و مستمندان
محل خودمان صرف می نماییم، و ابوبکر از آنان نپذیرفته و می گفت: حتی اگر از پرداخت اندکی از زکات خود به من هم خودداری کنند با
آنان خواهم جنگید.
مقصود عمر از این جمله که درباره ابوبکر گفته: و هنگامی که دیدم شیطان نفس بر او چیره گشته... اشاره به همان چیزی است که ابوبکر
درباره خودش می گفت: چنانچه از طرق عامه نقل شده که ابوبکر در خطبه ای به مردم گفت: ای مردم! من والی و زمامدار شما شده ام. حال
آن که هیچ گونه امتیاز و برتری بر شما ندارم، هان! که مرا شیطانی است همراه، پس هرگاه مرا خشمگین یافتید از من بپرهیزید.
مؤلّف: جا دارد به عمر گفته شود که تو خودت در مقام بیان عدم لیاقت زبیر برای تصدی خلافت به او گفتی: تو یک روز انسان و روز دیگر
شیطانی، پس اگر تو خلیفه مسلمین باشی، آن روز که خوی شیطانی بر تو غلبه کرده چه کسی امام و رهبر این مردم خواهد بود. بنابراین،
تو چگونه با ابوبکر بیعت نموده و او را به عنوان خلیفه مسلمین برگزیده ای، با این که ابوبکر خودش اعتراف نموده که دارای چنان حالتی
165
است و تو خودت نیز به وجود چنین حالتی در او اذعان نموده ای، یکی در مورد حکم قتل مانعین زکات و دیگری در مورد تایید و امضای
عمل خالد بن ولید در کشتن مالک بن نویره و...
در هر حال، با این که عمر در جهات مختلف با ابوبکر یکی بوده و تفاوتی با هم نداشته اند ولی آن کار خلاف ابوبکر را (عدم اجراء حد قصاص
و حد زنا درباره خالد) نپسندیده و به آن راضی نبوده است و نیز به لقب دادن ابوبکر خالد را به سیف الله که آن را به مسخره می گرفت.در
کامل ابن اثیر آمده: عمر به ابوبکر می گفت: در شمشیر خالد نافرمانی و معصیت هست ، و این مطلب را بارها به او تذکر می داد، تا این که
ابوبکر به او گفت: خالد در تاویلش به خطا رفته است (یعنی خطایش عمدی نبوده)، زبانت را از او برگیر، و من شمشیری را که خدا بر سر
کافران فرود آورده نیام نخواهم کرد، و خود خونبهای مالک را پرداخت نمود و آنگاه خالد را به نزد خود فراخواند، پس خالد در حالی که
قبایی بر تن و عمامه ای که تیر در آن فرو کرده بود بر سر داشت وارد مسجد گردید، عمر چون نگاهش به او افتاد به وی حمله کرد و
لباسش را از تنش بیرون آورده او را لگد کوب نمود به او گفت: مسلمانی را می کشی و سپس با همسرش زنا می کنی! به خدا سوگند تو را
سنگسار خواهم کرد، و خالد هیچ سخن نمی گفت؛ زیرا تصور می کرد که نظر ابوبکر درباره او نیز همین است.
پس از آن خالد بر ابوبکر وارد گردیده از او عذرخواهی نموده ابوبکر عذرش را پذیرفت و از گناه او درگذشت! و او را وادار به تزویج نمود با
این که عرب آن را در ایام جنگ مکروه و مذموم می شمرد. و آنگاه از نزد ابوبکر بیرون رفته، عمر او را دید، پس به او گفت: نزد من بیا ای
پسر ام شلمه! و عمر دریافت که ابوبکر او را بخشیده از این جهت دیگر چیزی به او نگفت و متعرض او نگردید.
مؤلّف: این که در خبر آمده: ابوبکر خالد را مجبور به ازدواج نمود... نقض می کند آن را آنچه که عمر گفته:... آنگاه با همسر وی زنا کردی... و
آنچه را که عرب در زمان جنگ مذموم می شمرد مباشرت با زنان است نه تزویج با آنان. و بر فرض ارتداد مالک چنانچه خالد ادعا نموده...
چگونه با همسر او در حالی که در عده بوده، در شب قتل شوهرش ازدواج نموده است.
نصایح ابوبکر
ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه از سقیفه جوهری و او از یعقوب بن شیبه... از رافع بن ابی ارفع نقل کرده که می گوید: رسول خدا لشکری
را به فرماندهی عمرو بن عاص تجهیز نموده، ابوبکر و عمر نیز در آن لشکر بودند. پیامبر به آنان دستور داد هر کس را که دیدند او را با خود
در جنگ ببرند تا این که به ما رسیدند از ما خواستند تا با آنها خارج شویم، ما دعوتشان را پذیرفته در غزوه ذات السلاسل غزوه ای که
شامیان به آن افتخار می کنند که رسول خدا صلی الله علیه و آله عمرو بن عاص را بر لشکری که ابوبکر و عمر در میان آن بوده امیر و
فرمانده نموده شرکت کردیم. رافع می گوید: من با خود گفتم فرصت مناسبی است که من در این غزوه یکی از یاران رسول خدا را برگزیده با
او در باره خصوصیات دین اسلام صحبت نموده از او راهنمایی بخواهم؛ زیرا که برای من عزیمت به مدینه و تشرف به محضر حضرت رسول
خدا صلی الله علیه و آله میسر نبود، به همین جهت ابوبکر را برای این منظور برگزیدم. ابوبکر عبایی (فدکی) داشت که به هنگام سوار شدن
آن را زیر پا می انداخت، و به هنگام پیاده شدن آن را می پوشید و این همان عبایی است که هوازن او را بخاطر پوشیدن آن نکوهش نموده
پس از رسول خدا صلی الله علیه و آله گفتند ما به صاحب شکوه و جلال بیعت نمی کنیم و چون جنگ را به پایان رساندیم به ابوبکر گفتم:
من در این سفر مصاحب تو بودم، از اینرو مرا بر تو حقی است، اینک به من چیزی بیاموز تا از آن بهره مند گردم.
ابوبکر گفت: خودم چنین قصدی داشتم، خدای را بندگی کن، و برای او شریک قرار مده نماز و زکات واجب خود را ادا کن، و حج و روزه ماه
رمضان را انجام ده، و بر هیچ دو نفری حکومت مکن.
گفتم سفارش تو را درباره انجام عبادات فهمیدم، اما علت نهی از امارت را خودت برایم توضیح ده، مگر نه این که هر خوبی و بدی که به
مردم می رسد بر اثر حکومت است.
ابوبکر گفت: حال که توضیح خواستی بدان که مردم طوعا و کرها به اسلام گردن نهادند و خداوند آنان را از ستم ستمگران در امان خود قرار
داد، آنان همسایگان خدا و در پناه اویند، پس هر کس که بر آنان ستم روا دارد پروردگار خود را کوچک شمرده، به خدا سوگند یکی از شما
گوسفند همسایه خود را به تعدی از او بگیرد خداوند یار و پشتیبان همسایه اوست.
166
این گذشت و دیری نپایید که رسول خدا صلی الله علیه و آله از دنیا رحلت نمود، پس من از جانشین رسول خدا صلی الله علیه و آله پرسش
نمودم، گفتند: ابوبکر است.
گفتم: همان کسی که مرا از امارت باز می داشت؟
گفتند: بله.
پس من بار سفر بسته به مدینه رفتم و در پی فرصتی بودم تا بطور خصوصی با او دیدار کنم تا این که چنین فرصتی دست داده به او گفتم:
مرا می شناسی؟ من فلان فرزند فلانم، آیا بخاطر داری همان وصیتی را که به من نمودی؟
گفت: بله، ولی رسول خدا از دنیا رحلت نمود و مردم تازه عهد به جاهلیت، از اینرو می ترسیدم دچار فتنه و فریب گردند، و همانا که یارانم
مرا به این کار وادار نمودند و پیوسته عذر می آورد تا این که من عذرش را پذیرفتم....
مؤلّف: اینکه در خبر آمده: همواره برایم عذر می آورد تا اینکه عذرش را پذیرفتم در پاسخش باید گفت: مردی نزد ابراهیم نخعی عذرخواهی
می نمود. ابراهیم به او گفت:
قد عذرتک غیر معتذر /ان المعاذیر یشوبه الکذب
و هر کس خود به حقیقت عذرهایش آگاه است، خدای تعالی می فرماید: بل الانسان علی نفسه بصیره ولو القی معاذیره؛ ) سوره قیامت، آیه
15,14 (بلکه انسان خود بر نیک و بد خویش آگاه است، و هر چند بر خود عذر بیفکند. و امیرالمومنین علیه السلام در این باره فرمود: اما
والله لقد تقمصها فلان و انه لیعلم ان محلی منها محل القطب من الرحی....
هان ای مردم! سوگند به خدا آن شخص جامه خلافت را به تن کرد با این که می دانست که موقعیت من نسبت به خلافت، موقعیت مرکز
آسیاب به آسیاب است که به دور آن می گردد. و خدای تعالی می فرماید: یعتذرون الیکم اذا رجعتم الیهم قل لا تعتذروا لن نومن لکم قد
نبانا الله من اخبارکم. ) سوره توبه، آیه 93 ( آنگاه که به سوی آنان بر می گردید برای شما عذرهای بیجا می آورند، به آنها بگو عذر نیاورید که
تصدیق شما نکنیم، خدا حقیقت حال شما را برای ما روشن گردانید... و جوهری پس از نقل آن خبر از حبیب بن ثعلبه نقل کرده که
می گوید: از علی علیه السلام شنیدم که می گفت: سوگند به پروردگار آسمان و زمین- سه بار- رسول خدا صلی الله علیه و آله به من عهد
سپرده که امت پس از من با تو غدر خواهد کرد.
و این که ابوبکر گفته: می ترسیدم امت دچار فتنه و فریب گردد. در پاسخ آن اکتفا می کنیم به گفتار سرور زنان عالم، فاطمه زهرا- سلام الله
علیها- که جمعی از بزرگان عامه آن را نقل کرده اند، از جمله احمد بن ابوطاهر در بلاغات النساء بدین شرح آورده که آن مخدره در میان
زنان بنی هاشم به جانب ابوبکر روان گردید در حالی که راه رفتنش مانند راه رفتن رسول خدا بود، تا این که بر ابوبکر وارد گردیده با او به
محاجه پرداخت، و در ضمن آن به او فرمود:... تا آن زمان که خداوند جایگاه پیامبرانش را برای پیامبرش برگزید ناگهان خار نفاق پدیدار
گشت، و پیراهن دین پوسیده گردید، و گمراه خاموش به سخن آمد، و دروغگوی بی درد جلو افتاد، و بزرگ تبهکاران فریاد برآورد، پس در
میان اجتماعات شما رخنه کرد، و شیطان سرکشیده بر شما بانگ و فریاد زد، پس شما را فراخوانده اهل اجابتتان یافت، و نگران فرمان وی،
سپس شما را به حرکت واداشته سبکسرتان دید، و شما را به خشم آورده ضعیفتان یافت، تا اینکه بر شتر دیگری داغ نهادید، و در غیر آبگاه
خود وارد شدید، اینها همه در حالی روی داد که عهد (به وفات رسول خدا) قریب، و رنج مصیبت بزرگ، و زخم التیام نیافته، به خیال خود
از فتنه می ترسیدید: الا فی الفتنه سقطوا و ان جهنم لمحیطه بالکافرین؛ آگاه باش که خود به فتنه درافتادند، و همانا دوزخ به آن کافران
احاطه خواهد داشت....
مس او طلا شد
طبری در تاریخش از مثنی بن موسی بن سلمه، از پدرش، از جدش سلمه نقل کرده که می گوید: در فتح ابله شرکت داشتم، پس در میان
سهم من از غنائم، دیگ مسی (قطعه ای از مس) قرار گرفت، و چون در آن دقت کردم دیدم طلاست، به وزن هشتاد هزار مثقال، پس در این
باره از عمر نظرخواهی شد، عمر پاسخ داد اگر او سوگند یاد می کند که روزی که این دیگ به وی تحویل داده شده مس بوده آن را به او
167
تسلیم می کنند، وگرنه بین مسلمانان تقسیم می شود. سلمه می گوید: من بر آن قسم یاد کردم و دیگ را به من رد نمودند، و سرمایه اصلی
اموال ما در امروز از همان است.
مؤلّف: این سوگند تنها در این جهت نافع است که او سلمه با مسلمانان خیانت ننموده و مستحق کیفری نیست، نه این که بتواند مال
مسلمین را که بطور اشتباه گرفته برای خود تصرف نماید و- بنا به نقل طبری- تعداد شرکت کنندگان در این جنگ از مسلمانان سیصد نفر
بوده و غنیمت به دست آمده ششصد درهم، هر نفری دو درهم؛ بنابراین، این چه عدالتی است که سیصد نفر جملگی ششصد درهم ببرند و
یک نفر به تنهایی هشتاد هزار مثقال طلا؟!
خطبه عمر در جابی ه
خطیب در تاریخ بغداد آورده: عمر در جابیه برای مردم خطبه خواند، و در ضمن آن گفت: فان الله یضل من یشاء و یهدی من یشاء؛ ) سوره
فاطر، آیه 8 (خدا هر کس را که بخواهد گمراه می کند، و هر کس را که بخواهد هدایت می کند. در این موقع کشیش مسیحی از حاضران
پرسید؛ امیر شما چه می گوید؟
گفتند: می گوید: ان الله یضل من یشاء...؛ خدا هر که را بخواهد گمراه می کند.
کشیش گفت: یاوه می گوید خدا عادل تر از آن است که کسی را گمراه سازد، این مطلب به عمر رسید، پس او را به نزد خود طلبیده به وی
گفت بلکه خدا تو را گمراه نموده، و اگر چنین نبود که نسبت به دین اسلام تازه عهد هستی گردنت را می زدم.
مؤلّف: اگر چه آن تعبیر در قرآن آمده ولی از آیات متشابهه است که به ظاهر آن نمی شود اخذ نمود و عقلا باید آن را تاویل کرد، و خداوند
در جملات بعد مقصود از آن را روشن ساخته که می فرماید:
) و ما یضل به الا الفاسقین الدین ینقضون عهد الله من بعد میثاقه، و یقطعون ما امر الله به ان یوصل... ) سوره بقره، آیه 26 و 27
.... و گمراه نمی کند به آن مگر فاسقان را، کسانی که می شکنند عهد خدا را پس از آن که محکم بستند، و قطع می کنند آنچه را که خداوند
به پیوند آن امر کرده است (صله رحم را قطع می کنند)، و در زمین فساد می کنند... یعنی، هر کس که به اراده و سوء اختیار خود مرتکب آن
اعمال گردد، شایستگی هدایت الهی را نداشته ناچار خداوند او را به حال خود در گمراهیش رها می کند، که گویی او را گمراه نموده است...
بعلاوه، آیا در اسلام ارشاد و راهنمایی کردن به تهدید به قتل و گردن زدن است، در صورتی که نتوان پاسخ صحیح گفت؟!
عثمان گفت در قرآن لحن وجود دارد
ثعلبی در تفسیرش آورده: عثمان می گفت: در قرآن لحن (خطاهای اعرابی) هست که عرب آن را ناصحیح دانسته. کسانی به او گفتند: آیا
آنها را تغییر نمی دهی؟
گفت: آنها را به حال خود بگذارید که نه حرامی را حلال و نه حلالی را حرام می کند.
خدا در این باره با کسی مشورت نکرد
( ثعلبی در تفسیر آیه شریفه والسابقون الاولون من المهاجرین والانصار والذین اتبعوهم باحسان. ) سوره توبه، آیه 100
آنان که در صدر اسلام سبقت به ایمان گرفتند، از مهاجر و انصار، آنان که به طاعت خدا پیروی آنان کردند از سایر امت... آورده: روایت شده
که عمر بن خطاب آیه را به این صورت قرائت کرد: والسابقون الاولون من المهاجرین، والانصار الذین اتبعوهم باحسان برفع راء الانصار و بدون
واو با الذین.
ابی بن کعب به او گفت: والانصار والذین به کسر راء، و با واو صحیح است. پس عمر آن گونه قرائت خود را چندبار تکرار نمود تا این که ابی
به او گفت: به خدا سوگند من آن را نزد رسول خدا والذین اتبعوهم با واو خوانده ام و تو آن موقع در بقیع نان می فروختی.
عمر گفت: راست گفتی، شما حفظ کردید و ما فراموش نمودیم و شما خود را فارغ ساختیدو ما مشغول گشتیم،وشماحاضر شدید و ما غائب.
و آنگاه عمر به ابی گفت: آیا انصار هم در میان آنان هستند؟
168
ابی: بله، و با خطاب و پسرانش در این باره مشورت نشد. پس عمر گفت: من خیال می کردم ما مهاجرین دارای چنان مقام و منزلتی هستیم
که هیچ کس به آن نمی رسد.
مؤلّف: ظاهرا مقصود عمر از این جمله که گفته: آیا انصار نیز در میان آنان هستند این است که آیا لفظ انصار به جر خوانده می شود تا عطف
بر مهاجرین باشد، که در نتیجه انصار نیز بمانند مهاجرین (از پیشی گیرندگان به ایمان صدر اسلام) باشند، یا این که نه، بلکه مهاجرین تنها
دارای آن امتیازند. پس ابی- که خودش نیز از انصار بود- به او پاسخ داد که: انصار هم از پیشی گیرندگان به ایمان صدر اسلام می باشند، و
آن زمان که خداوند انصار را در زمره آنان قرار داد از پسر خطاب که نسبت به انصار بی اعتنا بود نظرخواهی ننمود که آیا انصار را جزء آنان
بیاورد یا نه.
و اما اینکه گفته: من گمان می کردم که ما مهاجرین دارای وجه و مقامی هستیم که هیچ کس به آن نمی رسد به او گفته می شود: علو مقام
و رفعت شان سابقین اولیه از مهاجرین از حیث کبری معلوم و اما صغرای آن از کجا؟ زیرا در ادامه آیه شریفه آمده: رضی الله عنهم و رضوا
عنه؛ ) سوره مائده، آیه 119 (خدا از آنان خشنود است، و آنان از خدا خشنود، و کسی که رسول خدا- صلی الله علیه و آله- به هنگام وفات
او را از نزد خود بیرون کرده بخاطر منع او از وصیت نمودن رسول خدا و نسبت هجر به او و... چگونه خداوند از او راضی است؟.
دو شیوه متضاد
در تاریخ طبری آمده: عثمان می گفت: عمر به خانواده و نزدیکانش بخاطر رضای خدا مالی نمی داد، و من بخاطر رضای خدا بر آنان
می بخشم.
مؤلّف: این گفتار عمثان مغالطه است؛ زیرا بخل ورزیدن و نبخشیدن به نزدیکان از اموالی که خدا به انسان عطا نموده، هیچ گونه قربتی
نداشته بلکه موجب بعد از پروردگار خواهد بود؛ زیرا خدای تعالی فرموده: وآتی المال علی حبه ذوی القربی والیتامی والمساکین؛ ) سوره
بقره، آیه 177 (و دارایی خود را در راه دوستی به خدا به خویشاوندان و یتیمان و فقیران صرف کند.
همچنین بخشیدن به آنان ازمال دیگران وحقوق مسلمانان نیزبه نتیج های جزدوری ازپروردگار نخواهد داشت،آنگونه که عثمان عمل می کرد.
چنانچه ابن قتیبه در معارف آورده: عثمان عموی خود، حکم بن عاص را که رسول خدا صلی الله علیه و آله او را از مدینه تبعید نموده و
ابوبکر و عمر هم او را پناه نداده بودند، پناه داده و صد هزار درهم از بیت المال نیز به او بخشید. و رسول خدا مهزور (محل بازار مدینه) را به
مسلمانان بخشید و عثمان آن را به پسر عموی خود حارث بن حکم هبه کرد. و فدک را- که رسول خدا صلی الله علیه و آله آن را به
دخترش فاطمه زهرا- سلام الله علیها- بخشیده بود- به پسر عمویش مروان هدیه نمود. و افریقیه را فتح کرده، خمس آن را گرفته یکجا به
مروان تقدیم داشت.
آینده نگری عمر
ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه آورده: هنگامی که عمر مجروح گردید گفت: ای یاران محمد! یکدیگر را نصیحت و راهنمایی کنید؛ زیرا اگر
چنین نکنید عمرو بن عاص و عثمان بر شما غلبه خواهند کرد.
آنگاه ابن ابی الحدید گفته: محمد بن نعمان معروف به مفید یکی از علمای امامیه در بعضی از کتابهای خود آورده: مقصود عمر از این جمله
تحریک و تطمیع عمرو بن عاص و معاویه بوده در به دست آوردن خلافت؛ زیرا معاویه کارگزار و امیر او بر شام بوده و عمرو بن عاص بر
مصر، و می ترسیده عثمان از اداره خلافت باز مانده و خلافت به علی برسد. از اینرو این سخن را گفته تا در مصر و شام به گوش آنان رسیده
پایه های حکومت و سلطنت خود را بر آن دو اقلیم مستحکم گردانند، تا اگر علی خلیفه شود نفوذ و تسلطی بر آن دو مملکت نیابد.
سپس ابن ابی الحدید گفته: ولی به عقیده من این استنباط نشات گرفته از کینه و عداوت است، چرا که عمر پرهیزکارتر از آن است که چنین
فکر و خیالی در دلش خطور کند، ولیکن از جایی که او مرد با فراستی بوده و در حدسهایش صائب، از اینرو بسیاری از امور آینده را
پیشگویی کرده است. چنانچه ابن عباس درباره او گفته: به خدا سوگند که اوس بن حجر در این شعرش غیر او را قصد نکرده است:
الا لمعی الذی یظن بک الظن/ کان قد رای وقد سمعا
169
مرد تیزهوشی که هرگاه گمانی درباره تو برد، گویی آن را در تو دیده و یا شنیده است.
مؤلّف: ما منکر فراست عمر نیستیم، عمرو بن عاص و معاویه هم با فراست بوده اند. و از جمله زیرکیهای عمرو بن عاص یکی در جنگ صفین
بوده، آن هنگام که معاویه احساس کرد که امیرالمومنین در آستانه پیروزی، و لشکر او در حال اضمحلال است، دست به دامان عمرو گردید،
عمرو به او گفت: من از آغاز، چنین روزی را برای تو پیش بینی می کرده علاج کار را نیز برای تو تدبیر نموده ام، تنها راه چاره این است که
قرآنها را بالا بریم، و قائل به تحکیم قرآن شویم!.
همچنان که برای معاویه آخر کارش را مانند اولش تدبیر نموده به او گفت: تنها راه نگهداری و حفظ شامیان در تحت نفوذ و سیطره تو، به
این است که نظر شیخ عرب شام، شراحیل را با خود مساعد گردانی، بدین وسیله که در ذهن او القا کنی که علی عثمان را کشته است و
برای تامین این مقصود باید در اولین ملاقات با او، جمعی از معتمدین خود را وادار کنی که نزد او بر آن موضوع گواهی دهند، و روحیه او
طوری است که اگر مطلبی را باور کرد هیچ چیز آن را از ذهن او بیرون نمی کند، معاویه همین کار را کرد، پس در همان مجلس شراحیل
برخاست و به معاویه گفت: بر من ثابت شده که علی عثمان را کشته است، حال اگر به خونخواهی او برنخیزی تو را از شام بیرون می کنم،
پس معاویه صحت رای و درستی تدبیر عمرو را دریافته به شراحیل گفت: سمعا و طاعه من مطیع و گوش به فرمان تو هستم.
و زیرکی معاویه نیز به گونه ای بوده که مردم می پنداشتند که او از امیرالمومنین علیه السلام زیرک تر است، تا اینکه خود آن حضرت فرمود:
والله ما معاویه بادهی و منی ولکنه یغدر و یفجر؛ به خدا سوگند معاویه از من زرنگتر نیست ولیکن او خدعه و نیرنگ می کندو دروغ می گوید.
و نیز عمر درباه او به یاران خود گفت: شما از تیزهوشی کسری و قیصر تعریف می کنید، حال آن که نزد شماست جوان قریش، معاویه!.
و از جمله زیرکیهای معاویه یکی این بوده که آن هنگام که عمرو بن عاص دین خود را به معاویه فروخت و به او قول داد که وی را در برابر
امیرالمومنین مساعدت دهد- چنانچه گذشت که جنگ صفین را از اول تا به آخرش برای او تدبیر و طراحی نمود- و در عوض با معاویه
شرط کرد که آنگاه که به مقصودش برسد فرمانروایی مصر را به او بدهد و معاویه هم قبول کرده و به شرط خود وفا نمود.
عمرو بن عاص تصمیم گرفت که با هیاتی از ماموران عالیرتبه خود از معاویه دیدن کند، و معاویه حدس زد که عمرو به همراهانش خواهد
گفت: که من در مصر مستقل بوده، از اینرو به هنگام ورود بر معاویه او را به عنوان امیرالمومنین خطاب نکنید، و به همین جهت معاویه به
تمام نگهبانان و دربانان قصر خود دستور داد که هنگام ورود آنان جلو تمام درها با آنان به شدت و خشونت برخورد کنند، آنها هم چنین
کردند موقعی که آنان بر معاویه وارد شدند از شدت ترس و وحشتی که از معاویه در دلشان افتاده بود، بدون اختیار به او گفتند:
السلام علیک یا رسول الله!. پس وقتی که خارج شدند عمرو به آنان عتاب نمود که من به شما گفتم به او یا امیرالمومنین نگویید، شما یا
رسول الله گفتید!
و اگر آنان دارای فراست نبودند، قدرت انجام آن اعمال و رفتار را نداشتند، و آنچه که آن عالم امامی، شیخ مفید، از گفتار عمر استنباط
نموده لازمه آن فراست است.
و پاسخ ابن ابی الحدید به مفید نظیر پاسخی است که شیخ بهایی از زبان بعض شیعه نقل کرده که گفته: او بر بعض عامه اشکال کرده که
شما در کتب صحاح خودتان در فلان صفحه آورده اید: غضب فاطمه غضب خدا و رسول اوست، و در فلان صفحه نیز نقل کرده اید که: ابوبکر
و عمر فاطمه را خشمگین نمودند، و فاطمه از دنیا رحلت نمود در حالی که از آنان غضبناک بود و نتیجه این دو روایت این است که آنان
خدا و رسولش را به غضب آورده و مستحق عذاب شده اند پس آن مرد پاسخ داد: تا کتاب را ببینم، و پس از چندی گفت: من کتاب را دیدم،
ولی تو شماره صفحات کتاب را صحیح نگفته بودی!.
و در خصوص همین مسأله نیز ابن ابی الحدید پاسخی گفته که دست کمی از پاسخ آن مرد ندارد. او گفته: صحیح نزد من این است که گفته
شود: فاطمه- سلام الله علیها- از دنیا وفات نمود در حالی که از ابوبکر و عمر دلگیر و ناراحت بود، و وصیت کرد که بر او نماز نخوانند. ولی
اصحاب ما بر این عقید هاند که این از جمله خطاهای بخشوده شده آنهاست. و البته بهتر این بود که آنان اکرام و احترام او را نگه می داشتند،
اما از وقوع فتنه و تفرقه ترس داشته اند و آنچه که به نظرشان اصلح آمده انجام داده اند، چرا که آنان دین و ایمانشان قوی و محکم بوده
است؛ زیرا که قیاس شکل اولی بدیهی الانتاج و غیر قابل تشکیک است مگر برای سوفیست ها که در ضروریات نزد تردید می کنند.
170
و این نص کلام ابن قتیبه است که در کتاب خلفاء آورده: عمر به ابوبکر گفت: بیا با هم به نزد فاطمه- علیهاالسلام- رویم؛ زیرا که ما او را
ناراحت کرده ایم پس با هم به نزد فاطمه- علیهاالسلام- رفته و اجازه حضور طلبیدند، ولی آن حضرت به آنان اجازه نداد، پس به نزد علی-
علیه السلام- رفته او را شفیع قرار دادند حضرت آنان را به نزد فاطمه برد، و چون در مجلس آن مخدره نشستند، فاطمه- علیهاالسلام- روی
خود را از آنان برگردانده به جانب دیوار نمود، پس به آن حضرت سلام کرده، آن مخدره پاسخشان را نداد- تا این که آورده- آنگاه فاطمه -
سلام الله علیها- به آنان فرمود: اگر حدیثی از رسول خدا صلی الله علیه و آله برایتان نقل کنم که خودتان هم آن را می دانید به آن اقرار
می کنید؟ گفتند: آری.پس فرمود: شما را به خدا سوگند می دهم آیا نشنیدید که رسول خدا می فرمود: خشنودی فاطمه خشنودی من و
غضب فاطمه غضب من است؟ گفتند: بله.سپس فرمود: من خدا و فرشتگان او را شاهد می گیرم که شما مرا خشمگین نموده، خشنودم
نساختید، و آنگاه که رسول خدا را ملاقات کنم شکایت شما را به او خواهم کرد... و پس از آن به ابوبکر فرمود: به خدا سوگند من در هر
نمازم بر تو نفرین می کنم.
و اما آن قداستی که ابن ابی الحدید برای عمر ادعا کرده، تنها تاریخ درباره آن قضاوت می کند. اینک به این فراز از تاریخ توجه کنید:
یحیی حمانی از... از ابوصادق نقل کرده که می گوید: هنگامی که عمر خلافت را در میان شورای شش نفره قرار داد به آنان گفت: اگر دو نفر
با یک نفر بیعت کرد و دو نفر دیگر با یکی دیگر، با آن سه نفری باشید که عبدالرحمن بن عوف در میان آنهاست، و سه نفر دیگر را بکشید.
علی علیه السلام از خانه بیرون آمد در حالی که بر دست عبدالله بن عباس تکیه زده، پس به او فرمود: ای ابن عباس! همانا که قوم، پس از
رسول خدا صلی الله علیه و آله با شما دشمنی کردند آن گونه که با رسول خدا در زمان حیاتش، آری، به خدا سوگند هیچ چیز شمشیر،
آنان را به حق بر نمی گرداند. ابن عباس پرسید، مگر چطور؟
امیرالمومنین علیه السلام به وی فرمود: آیا شنیدی گفتار عمر را که گفت: اگر دو نفر با یکی و دو نفر دیگر با یکی دیگر بیعت کردند، با آن
سه نفری باشید که عبدالرحمن در میان آنهاست و سه نفر دیگر را بکشید.
ابن عباس: آری.
امیر المومنین: آیا می دانی که عبدالرحمن پسر عموی سعد و نیز عثمان داماد عبدالرحمن است؟
ابن عباس: بله.
امیرالمومنین: پس با این ترتیب عمر می دانست که این سه نفر؛ سعد، عبدالرحمن، عثمان با هم اتفاق نظر دارند و با هر کدامشان بیعت شد
دو نفر دیگر نیز با او خواهند بود، بنابراین، عمر دستور قتل مخالفین آنها را داده، و با کشتن من اهمیتی به کشته شدن طلحه و زبیر
نمی دهد، آنچه برای او مهم است کشتن من است.
و از جمله فراستهای عمر این بود که ترکیب شورایش را طوری قرار داد که بجز این که عثمان را بر امیرالمومنین مقدم داشت، خلافت آن
حضرت را پس از عثمان نیز متزلزل نمود؛ زیرا او بخوبی می دانست که مردم عثمان را بخاطر کردارش می کشند و طبیعتا با امیرالمومنین
علیه السلام بیعت می کنند، و از طرفی هم می دانست که طلحه و زبیر کاملا با هم توافق نظر دارند، پس آنان را نیز مانند آن حضرت در میان
شورا قرار داد تا در برابر آن حضرت قیام کنند؛ چنان که این کار را هم انجام دادند و جنگ جمل را به وجود آوردند. و نیز می دانست که
معاویه آن اعجوبه مکر و تزویر با تسلطی که بر شام دارد، و مدتی طولانی- از زمان خلافت عمر تا زمان قتل عثمان- اهل آن سامان را به
دلخواه خود تربیت نموده می تواند در مقابل امیرالمومنین علیه السلام به بهانه خونخواهی پسر عمش عثمان قیام کند و عمرو بن عاص نیز
یار و همراه او، و چنین هم شد، و جنگ صفین پدید آمد.
و همان گونه که عمر فردی مانند معاویه را که دشمنی او را نسبت به پیامبر- صلی الله علیه و آله- و اهل بیتش می شناخت فرمانروای
اقلیمی چون شام نمود به منظور تضعیف امیرالمومنین تا اگر خلافت به آن حضرت برسد نفوذی در آن منطقه نداشته باشد. همچنین هیچ
پست و مقامی به احدی از بنی هاشم هم نمی داد، تا سبب تقویت آن حضرت نگردد. چنانچه مسعودی در مروج الذهب از ابن عباس نقل
کرده که می گوید: عمر به نزد من فرستاد و گفت: عامل شهر حمص از دنیا رفته، و او مردی درستکار و خیر بوده، و اهل خیر هم اندک، و
من امید دارم که تو از جمله آنان باشی، ولی درباره تو چیزی در دلم هست- و آن را از تو ندید هام- که مرا رنج می دهد، حال بگو نظرت
درباره عمل (عامل شدن) چیست؟
171
ابن عباس: قبول نمی کنم مگر این که آنچه که در دلت هست آن را به من بگویی.
عمر: می خواهی چه کنی؟
ابن عباس: می خواهم آن را بدانم تا اگر واقعا در من عیبی هست که موجب نگرانی تو شده خودم نیز از آن نگران باشم، و اگر بری هستم بر
تو معلوم شود و رفع نگرانیت گردد، و در این صورت عمل تو را در آنجا (حمص) می پذیرم، زیرا کمتر اتفاق افتاده که من چیزی را ببینم و یا
احتمال آن را بدهم، مگر این که آن را مورد بررسی قرار می دهم. عمر گفت: ای ابن عباس! از این می ترسم که تو عامل من باشی و در آن
حال مرگ من فرا رسیده بگویی بیا به سوی ما نه دیگران (خلافت را برای خود بخواهید)- تا این که آورده:- عمر به او گفت: بالاخره نظرت
چیست؟
ابن عباس: نظرم منفی است.
عمر: چرا؟
ابن عباس: زیرا اگر قبول کنم باآن گمانی که تودرباره من داری همواره خاشاکی خواهم بوددر چشم تو.عمر:پس مرا دراین باره راهنمایی کن.
ابن عباس: به عقیده من کسی را انتخاب کن که از هر جهت مورد اطمینان و اعتماد تو باشد.
مؤلّف: چنین کسی که ابن عباس به عمر گفته افرادی مانند مغیره بن شعبه و معاویه بن ابوسفیان و امثال اینها از منافقین و دشمنان
امیرالمومنین- علیه السلام- می باشند.
علت گرفتن فدک
و نیز گرفتن فدک از حضرت فاطمه- علیهاالسلام- به وسیله او و ابوبکر به همین منظور- تضعیف جانب امیرالمومنین- بوده، و گرنه چگونه
آنان ادعای هر کسی را که نسبت به رسول خدا صلی الله علیه و آله ادعایی داشته می پذیرفته اند، و بلکه مردم را به آن تشویق می نموده اند،
تا چنین وانمود کنند که آنان جانشینان پیغمبر بوده قرض او را ادا و به وعده های او وفا می کنند، چرا که این موضوع را از رسول خدا درباره
امیرالمومنین شنیده بودند، ولی ادعای فاطمه زهراء- سلام الله علیها- سرور زنان عالم را درباره فدک، و همچنین شهادت امیرالمومنین علیه
السلام را برای آن مخدره نپذیرند، با این که قرآن به طهارت و عصمت آنان گواهی داده است. چنانچه در فتوح البلدان آمده: هنگامی که
مامون در سال 210 هجری، فدک را به اولاد فاطمه زهرا- علیهاالسلام- برگرداند، در نامه ای به عامل خود در مدینه چنین نوشت: رسول
خدا- صلی الله علیه و آله- فدک را به دخترش فاطمه بخشیده و این موضوع نزد خاندان رسول خدا معروف و مشهور و بدون هیچ گونه
اختلاف و تردیدی بوده- تا این که نوشته- پس اگر بعد از وفات رسول خدا اعلام شود که هر کس که صدقه و یا هبه و یا حقی از رسول
خدا صلی الله علیه و آله طلب دارد بگوید که قولش مقبول و ادعایش مسموع خواهد بود، همانا گفتار فاطمه- علیهاالسلام- درباره آنچه که
رسول خدا به او بخشیده، اولی و احق به پذیرش است.
مؤلّف: گرچه تصدیق فاطمه- علیهاالسلام- از تصدیق دیگران اولی است ولیکن از آنجا که این تصدیق موجب ضعف حکومت و سلطنت آنان
می شده، لاجرم از پذیرفتن آن سرباز زده اند، و امیرالمومنین خود دراین باره در نامه ای که به عثمان بن حنیف نوشته می فرماید: بلی کانت
فی ایدینا فدک من کل ما اظلته السماء، فشحت علیها نفوس قوم و سخت عنها نفوس آخرین، و نعم الحکم الله.
بله، از تمام آنچه که آسمان بر آن سایه افکنده (از مال دنیا) فدک در دست ما بود، پس گروهی بر آن بخل ورزیده (به غصب آن را از ما
گرفتند)، و گروهی دیگر (امام علیه السلام و اهل بیتش) بخشش نموده از آن گذشتند، وخداوند نیکو داوری است.
و جوهری در سقیفه و احمد بن ابوطاهر در بلاغات النساء- که از بزرگان آنان هستند- می نویسند: که فاطمه- علیهاالسلام- در ضمن
خطبه اش به ابوبکر فرمود:ای پسر ابی قحافه! ابا دارد خدا از این که تو از پدرت ارث ببری ولی من از پدرم ارث نبرم؟ عجب دروغی گفتی!
بگیر آن را مهار کرده، و زین بسته (با تمام توابع و ضمائم) که در روز رستاخیز تو را ملاقات خواهد نمود، همانا خداوند نیکو داوری است و
ضامن محمد، و وعده گاه قیامت، و به هنگام ساعت (رستاخیز) اهل باطل زیانکار، و برای هر خبری وقت معینی است، و بزودی بر شما
معلوم می شود که کدامیک از ما و شما به عذاب ذلت و خواری گرفتار، و عذاب دائم خدا را مستوجب خواهیم شد.
راوی می گوید: هیچ روزی دیده نشده بود که زن و مرد مدینه بیش از آن روز گریسته باشند.
172
به هر حال گفتنی در این زمینه بسیار است، و شرح ماجرا غم انگیز، و در همین جا عنان قلم بر می کشیم، و خدای را در آغاز و انجام
می ستائیم، و بر رسول او و اهل بیت طاهرینش درود می فرستیم، برای همیشه تا روز رستاخیز.
فصل پنجاه ودوم:سخنان علی
و اینک شرح داستان جانشینی پس ازرسول خدا صلی الله علیه و آله را دریک بیان کوتاه وخلاصه از زبان امیرالمومنین علی علیه السلام
بشنویم:
هان! به خدا سوگند، فلان،- ابوبکره خلافت را مانند پیراهنی در بر کرد حال آن که بخوبی می دانست که من برای خلافت مانند مرکز
آسیابم که آسیاب به دور آن می چرخد، سیل علوم و معارف از قله بلند من سرازیر، و هیچ پرواز کننده به اوج کمالات من نتواند رسید، با
این همه میان خود و زمامداری پرده افکنده، از آن پهلو تهی نمودم؛ زیرا با خود فکر کردم آیا با دست خالی به دشمنانم حمله کنم و یا در
برابر پیشامدی کور و ظلمانی صبر پیشه سازم، آن چنان پیشامدی که بزرگسال را فرسوده، و کم سال را پیر. و انسان مومن را تا به هنگام
دیدار پروردگارش به رنج و ناراحتی وا می دارد، دیدم صبر و شکیبایی عاقلانه ترست، پس صبر نمودم در حالی که در چشمانم خس و
خاشاک و در گلویم استخوان بود، چرا که میراث خود را تاراج رفته می دیدم، تا این که اولی از این جهان رخت بربست، ولی امر زمامداری
پس از خود را به فلان شخص- عمر- پاس داد.
و آنگاه امام علیه السلام به این شعر اعشی متمثل گردید:
شتان ما یومی علی کورها /و یوم حیان اخی جابر
چقدر فرق است میان امروز من که بر پشت شتر در پهنه بیابانها رنج سفر می کشم و آن روز که در خدمت حیان برادر جابر در آسایش و
راحتی بسر می بردم.
شگفتا! با این که اولی در زمان حیاتش از مردم خواستار فسخ و اقاله خلافت بود ولی زمامداری پس از مرگ خود را برای دیگری بست، چه
بیرحمانه و جدی آنان پستانهای خلافت را میان خود تقسیم کردند. شخص اول حکومت را در طبعی خشن قرار داد که دلها را بشدت
می آزرد، و تماس با او ناراحت کننده و خشونت آمیز بود، لغزشهایش بسیار و به دنبال آنها پوزشهای پی در پی. مصاحب با او چونان سوار بر
شتر چموش که اگر مهارش را بکشد بینی شتر پاره شود، و اگر رهایش کند او را در پرتگاه سقوط هلاک نماید.
بخدا سوگند، مردم در ایام خلافت دوم به اشتباه و سرکشی.ورنگ به رنگ شدن،ودوری از حق گرفتار شدند،و من در این مدت طولانی و
مشقت بار تحملها نمودم تا اینکه دومی نیزبراهش برفت،ولی امر زمامداری رادرمیان گروهی قرار داد که گمان کردمن هم یکی ازآنان هستم.
پناه بر خدا! از شورای او، چه وقت من در برابر شخص اول در رابطه با خلافت مورد تردید بودم که اینک با اعضای این شورا، قرین و ردیف
گردم ولیکن بناچار با آنان پرواز نموده و در نشیب و فراز همراهشان گردیدم. در این هنگام یکی از آنان (سعد بن ابی وقاص) به علت حسد
راه کج در پیش گرفت، و دیگری نیز (عبدالرحمن بن عوف) به جهت خویشاوندی و این که داماد عثمان بود به جانب او متمایل گشت،
بعلاوه، بر خصلتهای زشت دیگرشان، تا این که نفر سوم (عثمان) از میان این گروه برخاست در حالی که شکم خود را فراخ و پرباد کرده،
فکری جز خوردن نداشت، و به همراه او فرزندان پدرش (بنی امیه) برخاسته، همگی مال خدا را با دهان پر می خوردند، همانند شتر علف
بهاری را تا این که سرانجام بافته هایش پنبه شد، و اعمالش او را به کشتن داد، و شکم خوارگی وی را به رو انداخت.
(پس از قتل عثمان) ازدحام و انبوه وحشت آور مردم که به یال کفتار شباهت داشت به سوی من روی آورد، به حدی که حسن و حسین-
علیهماالسلام- پایمال شده، و دو طرف لباسم پاره گردید و همچون گله گوسفند مرا در میان گرفتند. و چون زمام امور خلافت را به دست
گرفتم گروهی (طلحه و زبیر و یارانشان) پیمان شکستند، و جمعی (خوراج) از راه منحرف گشته، و دسته ای (معاویه و یارانش) ستمگری
پیشه نمودند، تو گویی کلام خدا را نشنیده بودند که می فرماید:
( تلک الدار الاخره نجعلها للذین لایریدون علوا فی الارض ولا فسادا و العاقبه للمتقین. ) سوره قصص، آیه 83
ما آن (بهشت جاودان) آخرت را برای آنان که در زمین اراده علو و فساد و سرکشی ندارند مخصوص می گردانیم و حسن عاقبت خاص
پرهیزکاران است.
173
کاری از:
vahideh
[e-mail]
www.peyambar-mesenger.blogfa.com
آری، به خدا سوگند آن را شنیده و در خاطر داشتند ولی دنیا در نظر آنان زیبا جلوه نموده دل آنان را برده بود.
هان! سوگند به خدایی که دانه را شکافته، و جانداران را آفریده، اگر نبود آن جمعیت حاضر در اطراف من، و این که حجت خدا با وجود آن
یاوران بر من تمام گشته، و پیمانی که خدا با دانایان بسته که بر پرخوری ستمکار و گرسنگی ستمدیده تحمل و سکوت ننمایند، مهار
خلافت را بر دوشش انداخته، و آخر آن را با پیاله اولش سیراب می نموم (مانند گذشته عهده دار آن نمی شدم). و می یافتید که این دنیای
شما نزد من از اخلاط بینی یک بز (که به هنگام عطسه کردن بیرون می آید) هم ناچیزتر بود.

اصطلا حات داوری و غیر داوری کیو کوشین کاراته به همرا ه نحوه صحیح تلفظ ان

صطلاحات کیوکوشین

((((اصطلاحاتی که هر کاراته کار باید آنها را بداند ))))

تهیه و گرد اوری علی شجاعی داور کیو کوشین از کرمان

معنی بعضی از اصلاحات رایج در باشگاههای کیو کوشین کاراته

1- آرم کانکو روی بازو:سمبل کیوکوشین                    2-آرم روی سینه چپ:نوشته کیوکوشین

۳- کیو کو:نهایت                                                       4- شین: حقیقت

۵- کیو کوشین :نهایت حقیقت                                   6- کارا:خالی

۷- ته : دست                                                         8- کاراته: دست خالی

۹- دو: راه وروش                                                       10- کا: محصل

۱۱- کای : تشکیلات                                     12- کاراته کا : محصول کاراته

۱۳- دوجو : محل باشگاه                                 14- تاتمی : محل تمرین و مبارزه

۱۵- دان: درجه                                         16-کیو : کلاس

۱۷- کوهای: مبتدی                                      18- سن سی : معلم

۱۹- سمپای:کمربند سیاه ارشد                             20- شی هان : سر استاد

۲۱- کانچو:استاد اعظم (رهبر)                           22- سوسای : استاد استادان

۲۳- شیمبان : هیئت داوران                              24-فوکوشین : داور کنار

۲۵- شوشین : داوروسط                                 26-اوس : تواضع و فروتنی (احترام)

۲۷- ری : احترام                                       28-سن سی ری : احترام به استاد

۲۹- اوتوگانی:احترام به یکدیگر                          30-آریگاتوگزائیماشتا : خیلی متشکرم

۳۱- اونه گایشیماس : ازشماخواهش میکنم                 32- سی زا : نشستن به حالت دو زانو

۳۳- آگورا: نشستن به حالت چهار زانو                    34- تایماوت: وقت نگه داشتن

۳۵- جی کان : وقت نگه دار                             36- داچی : ایستادن

۳۷- زنکوتسوداچی : ایستادن متمایل به جلو                38-کوکوتسوداچی : ایستادن متمایل به عقب

۳۹- کوکو : خرمن                                      40- نکوآشی داچی : ایستادن پاگربه

۴۱- نکو : گربه                                        42- سانچین داچی : ایستادن ساعت شنی

۴۳- فودوداچی: آماده باش ایستادن                         44- سوری آشی داچی : ایستادن مرغ ماهی خوار

۴۵- سوری : مرغ ماهی خوار                            46- تویوکو : ایستادن به حالت تیشه

۴۷- یوی داچی : آماده ایستادن                            48- کیباداچی : ایستادن پاباز نیمه نشسته

۴۹- شیکوداچی: ایستادن به حالت کشتی سومو              50 – شوموکوداچی : حالت T شکل

۵۱- کاکه: قلابی                                         52- کاکه داچی : ایستادن پاقلابی

۵۳-هیسوکوداچی                                         54-هی کو داچی: ایستادن موازی

۵۵- موسویی : ایستادن پنجه ها باز                        56- اوچی هاچی جی داچی : ایستادن پنجه کبوتری

۵۷- موروآشی داچی:ایستادن یک پا به جلو                 58- توری : برگشتن به حالت اول

۵۹- جوگای : ایستادن                                    60- جوگای : از تاتمی خارج شدن

۶۱-کای تن: چرخیدن دورزدن                             62-ساگاری :عقب نشینی

۶۳- مواته : برگشتن ۱۸۰ درجه                         64- کوجو : برگشتن ۹۰ درجه

۶۵-یون جو کو: برگشتن ۴۵ درجه                       66- میگی : راست

۶۷- هیداری : چپ                                      68- سایو :طرفین

۶۹- یوکو : پهلو                                        70- مای :جلو

۷۱- اوشیرو : پشت سر                                  72- اورا :پشت

۷۳- شومن : روبرو                                     74- شومنی ری : احترام به روبرو

۷۵- شیتا: از پایین به بالا                                76- اوروشی : ازبالا به پایین

۷۷- اوچی : از داخل به خارج                           78- سوتو: ازخارج به داخل

۷۹- جودان : بالا                                       80- چودان : وسط

۸۱- گدان : پائین                                       82- بارای : رد کردن

۸۳- اوکه :دفاع                                         84- آگو : چانه

۸۵- آتاما :سر                                          86- اتاماسوکی :ضربه با مشت به سرحریف

۸۷ – کانمن :صورت                                    88- کوبی :گردن

۸۹- ساکوتسو : استخوان تر قوه                          90- کوته : ساعد

۹۱- کوکن : قوس مچ                                   92-هیراکوته :پشت ساعد

۹۳- اوراکوته : قسمت پائین ساعد                         94- اوموته کوته : قسمت پائین ساعد

۹۵-هیراکن:داخل دست با انگشتان نیمه بسته                96- تتسوئی:تیغه خارجی دست حالت مشت

۹۷- نوکیته: انگشت                                             98- ایپون نو کیته :ضربه با یک انگشت

۹۹- نی هون نوکیته :ضربه با دو انگشت                  100- یوهان نوکیته : ضربه با چهار انگشت

۱۰۱-شوتو : تیغه خارجی دست                          102-های تو : تیغه داخلی دست

۱۰۳-هی شو : پشت دست                               104- شوتی : کف دست

۱۰۵-اشی : هل دادن                                   106-شوتی اشی :هل دادن با کف دست

۱۰۷-اوراکن : پشت مشت                                108- سیکن : برآمدگی روی مشت شاخ کرگدن

۱۰۹- هیچی : آرنج                                     110- هیزو : کمر

۱۱۱- کین :بیضه                                       112- گری : لگن

۱۱۳-هیزا :زانو                                         114- آشی پا

۱۱۵- سونی : ساق پا                                   116- های سوکو : روی پا

۱۱۷- تای سکو : تیغه داخلی پا                           118- سوکوتو :تیغه خارجی پا

۱۱۹- چوسوکو:سینه پا                                   120- کاکاتو :پاشنه پا

۱۲۱- مواشی دورانی                                     122- مواشی گری :لگد دورانی

۱۲۳- سوکی : ضربه مستقیم پیستونی شکل                  124- ایچ : یک

۱۲۵- نی: دو                                           126- سان : سه

۱۲۷- شی چهار                                          128- گو : پنج

۱۲۹- روکو:شش                                         130- شیچی : هفت

۱۳۱-هاچی : هشت                                       132- کیو : نه

۱۳۳- جو : ده                                           134-مورو: دوتا

۱۳۵-موروته : دو دستی                                   136- اوبی :کمر بند کاراته

۱۳۷- شیرو: سفید                                         138- آئو:آبی

۱۳۹- کرو :زرد                                          140- آکا :قرمز

۱۴۱- میدوری: سبز                                       142- کاچی : قهوه ای

۱۴۳- کورو : سیاه                                        144- یازومه :راحت

۱۴۵- یامه: قطع ، تمام                                     146- سوکو: شروع مجدد

۱۴۷- هاجیمی: شروع                                      148- زوکو: ادامه دادن در مسابقه

۱۴۹- هانته: اعلام رای نهائی                               150- ماکسو: چشمها بسته

۱۵۱- ماکسو یامه: چشمها باز                                152- ذن: تمرکز

۱۵۳- کیای: فریاد                                          154- موگوری: انجام تکنیکها بدون شمارش

۱۵۵- یوگوری: انجام تکنیکها بدون شمارش                    156- کیاراته: اعلام کیای

۱۵۷- کامائه: گارد                                          158- گامائته: گارد گرفتن

۱۵۹- کیاکو: مخالف                                        160- مایته: دست موافق

۱۶۱- اسکوات: نشستن و برخاستن                            162- هی کی ته: دست عکس العمل

۱۶۳- کاتا: فرم ، قالب                                       164- اوراکاتا: انجام کاتا با چرخش 180 درجه

۱۶۵- کی هون: تکنیک                                      166- کی هون نوکاتا: تکنیکهای زنجیره ای

۱۶۷- ایتو: جنگ                                            168- ایپون: تک ، یک امتیاز

۱۶۹- نی هون: دوتا                                        170- سمبون: سه تا

۱۷۱- سای کای: سه مرتبه                                   172- یوهون: چهارتا

۱۷۳- گوهون: پنج تا                                        174- کمیته: مبارزه

۱۷۵- جیوکمیته: مبارزه آزاد                                  176- ایپون کمیته: مبارزه تک ضربه ای

۱۷۷- سمبون کمیته: مبارزه سه قدمی                          178- گوهون کمیته: مبارزه ۵ قدمی

۱۷۹- شورره: سریعتروقویتر کارکردن                         180- که آگه: مفصل بالا رونده

۱۸۱- ایبوگی: تنفس                                         182- میزو: ندیدیم

۱۸۳- میتومیزو: چیزی نبود                                   184- کی مه: نفوذ

۱۸۵- کومی: فشاری                                         186- کی کن: غیبت کردن حریف در مسابقه

۱۸۷- چوئی: خطای کوچک                                  188- هانسوکو: خطا

۱۸۹- جن تن: خطای متوسط                                  190- شیکاک: خطای خیلی بزرگ ، اخراج

۱۹۱- شیای:مسابقه                                           192- شیای شوریو: اتمام مسابقه

۱۹۳- شیای شوریوآکاشو:بعدازمسابقه بایکدیگردست دادن           194- هی کی واکه: مساوی ، برابر

۱۹۵- چوریتسوفومی: برابر ، مساوی                           196- یاکوسوکو: قائده ، قانون

۱۹۷-یاکوسوکوایپون کمیته: کمیته یک ضربه ای باگاردآزاد     198- آوازاته: جمع بستن

۱۹۹- آکوشو: دادن دو حریف                                 200- نوکی ته: انگشت

۲۰۱- کی کو: مجموعه نوک انگشتان                          202- اویابی: شست دست

۲۰۳- هیتوساشی یوبی: انگشت سبابه                           204- نایوبی: انگشت وسط

۲۰۵- کوسوری یوبی: انگشت انگشتر                          206- کویوبی: انگشت کوچک

۲۰۷- توهو:فاصله بین انگشت شست وسبابه                     208- ریوتوکن: بند دوم انگشت

۲۰۹- هیتوساشی یوبی ایپون کن: مفصل دوم انگشت سبابه  

   

210 – تاکایوبی ایپون کن: بند دوم انگشت وسط

منبع:

http://www.irankyokushin.ir/

لغت نامه کیوکوشین

A
آبی	آوُ	Ao
سر	آتاما	Atama
پا	آشی	Ashi
مچ پا	آشی کوبی	Ashi kubi
جابجائی پا	آشی ساباکی	Ashi sabaki
تعویض پا	آشی فومی کائه	Ashi fumi kae
درو کردن پا	آشی بارای	Ashi barai
چانه	آگو	Ago
قرمز	آکا	Aka
قرمز برنده	آکانوکاچی	Aka nokachi
بالا رونده	آگه	Age
جمع بستن	اوزا ته	Awazete
دست دادن با هم	اکوشو	Akushu
دفاع بدون سلاح	آی کی	Aiki
B
رد کردن	بارای	Baray
طریقت هنرهای رزمی	بودو	Budo
آئین سامورائیها	بوشیدو	Bushido
چوب دستی	بو	Bo
فرد رزمی کار	بودوکا	Budo ka
تجزیه و تحلیل کاربردی کاتا	بونکای	Bunkai
مرکزیت هنرهای رزمی	بودکان	Budo kan
مبارزه با سای و چوب	بوسای کومیته	Bosai kumite
C
رئیس	چو	Cho
قهوه ای	چا	Cha
وسط . میان	چو	Chu
قسمت میانی . وسط	چودان	Chudan
تذکر - در مورد خطا	چوئی	Chui
گروه میان وزن	چوریوکیو	Churyo _ kyu
مساوی	چورتیسوفومی	Churitsu fumei
سینه پا	چوساکو	Chusoku
کمربند قهوه ای	چایروبی	Chairobi
D
فرم ایستادن	داچی	Dachi
راه .روش	دو	Do
لباس تمرین کاراته	دوگی	Dogi
باشگاه . محل تمرین	دوجو	Dojo
درجه (کمربند سیاه به بالا) رُکن. رتبه	دان	Dan
ضد حمله یا پیشقدم شدن	دآشی	Deashi
کاتاهای مربوط به ردة دان	دان نوکاتا	Dan no kata
تکنیکهای اساسی ردة دان	دان نوکی هون	Dan no kihon dogi on kihon dogion
لباسها را مرتب کنید	دوگی اونا شیته	Dogi onaoshite
خواهش کردن . بفرمائید	دوزو	Doze
E
دایره	ان	En
ضرب . مشت دورانی	اِنکی گیا کوتسوکی	Enkei giakotsuki
دایره ای	اِنکی	Enkei
F
مبارزه . نبرد	فایتو	Fighto
محکم . استوار	فودو	Fudo
داور کنار	فوکوشین	Fokoshin
اتفاق یا احضار داوران کنار	فوکوشین شوکو	Fokoshin shoko
دونفر	فوتاری	Futari
G
گارد	گامائه	Gamae
عدد پنج	گو	Go
لگد زدن	گری	Gerit - Keri
صورت	گامّن	Gammen
مخالف	گیاکو	Giaku
پائین - قسمت تحتانی	گدان	Gedan
جریمه خطا	گنتن - جنتن	Genten
H
پرچم	هاتا	Hata
فرمان شروع	هاجیمه	Hajime
عدد هشت	هاچی	Hachi
شکم	هارا	hara
عکس قضیه از روبرو	هانتای	Hantai
اعلام رای داوران کنار	هانتی	Hantei
تقاضای اعلام رای داوران کنار	هانتی اوناگایشیماس	Hantei onagaishimas
اعلام خطا	هانسوکو	Hansoku
روی پا	هایسوکو	Haisoku
تیغه داخلی دست	هایتو	Haito
چپ	هیداری	Hidari
قسمت آرنج	هیجی - امپی	Hiji - Empi
باشگاه مرکزی (مادر )	هُنبو	Honbu
زانو	هیزا	Hiza
طحال (پهلو )	هیزو	Hizo
روی دست	هیشو	Hisho
ایستادن موازی پاها	هیکوداچی	Hiko dachi
دست عکس العمل	هیکی ته	Hikite
کف دست در حالت خمیدگی انگشتان	هیراکن	Hiraken
ایستادن پا جفت	هیسکو داچی	Heisoku dachi
I
نوعی تنفس	ایبوکی	Iboki
حرکت	ایدو	Ido
عدد یک	ایچی	Ichi
تک . منفرد	ایپون	Ippon
مبارزه تک ضربه	ایپون کومیته	Ippon kumite
ضربه با انگشت اشاره	ایپون نوکیته	Ippon Nukite
ضربه با مفصل انگشت سبابه در حالت خم	ایشی کن	Ishiken
مرحله آمادگی برای تامشی واری تخته	ایچی نی تسوئیته	Ichini tsuite
J
عدد10	جو	Ju
نرمی	جو	Ju
آزاد	جیو	Jiu
مبارزه آْزاد	جیو کومیته	Jiu kumite
دفاع ضربدری دست	جیوجی اوکه	Jiuji uke
قسمت بالا (فوقانی )	جودان	Jodan
محوطه تمرین و مبارزه	جوگای	Jogai
زمان ساعت	جی کان	Jikan
داخل منطقه تمرین و مسابقه	جونای	Jonai
قسمت فوقانی بدن	جوهان شین	Johanshin
خودکار . اتوماتیک	جی دو	Jido
K
زرد	کا	Ka
خالی	کارا	Kara
اصطلاح مبارزه با دستهای خالی	کاراته	Karate
لباس کاراته	کاراته گی	Karate gi
هسته . مرکز	کان	Kan
شماره 9	کیو	Kyu
هستی . عمیق	کو	Ku
شقیقه . گیجگاه	کومه کامی	Komekami
پیروزی . برنده	کاچی	Kachi
رئیس مر کز یا سازمان	کانچو	Kancho
موی سر – کاغذ	کامی	Kami
حفاظ . گارد	کاماته	Kamae
گارد دستها کنار سر و بدن	کامائیته	Kamaeite
اتحاد . همبستگی . انجمن	کای	Kai
فرم - معنای شانه و کتف هم می دهد	کاتا	Kata
تنفس	کوکیو	Kokyu
مج دست	کوکن	Koken
نوک انگشتان در حالت جمع سرجوجه	کی کو	Keiko
گردن	کوبی	Kubi
بالا رونده	که اگه	Keage
اتحاد انرژی	کی آئی	Kiai
ایستادن بشکل اسب سواری	کیبا داچی	Kiba dachi
نفوذ- نهایت تمرکز عضلانی سرعت و قدرت	کیمه	kime
اتمام کامل	کیمه نت	Kime net
بیضه	کین تاما	Kintama
لگد به بیضه	کین گری	Kingeri
قلاب	کاکه	Kake
کفل - انتهای کمر	کوشی	Koshi
پایه . اصلی	کی هون	Kihon
حد فاصل درجه بین دو کمربند	کیو	Kio
کمربند	کوشی اوبی	Koshi obi
نهائی	کیوکو	Kyoku
حقیقت نهائی	کیوکوشین	Kyoku shin
ایستادن 30- 70 متمایل به پشت	کوکوتسو داچی	Kokutsu dachi
ایستادن مبارزه ای - آزاد	کومیته داچی	Kumite dachi
شکستن	کانست	Kanse t
ضربه پا شکننده	کانستسوگری	Kansetsu geri
یورش . حمله	کوگکی	Kogeki
موفقیت در تامشی واری مسابقات	کانسوئی	Kansui
عدم حضور در مسابقه	کی کن	Kiken
قسمت تهتانی بدن	کاهان شین	Kahanshin
مشت زدن	کوبوشی	Kobushi
M
راست	میگی	Migi
جلو	مائه	Mae
خلاف جهت - چرخیدن - برگشتن	ماواته	Mavate
تخته چوب حصیر پیچ شده جهت تمرین	ماکی وارا	Makiwara
برگردید سر جایتان	مودوته	Modote
P
ذهنی آرام و صلح آمیز	پنیان	Pinan
R
احترام	ری	Rei
عدد شش	روکو	Roko
S
عدد سه	سان	San
سه مرحله . نبرد سه گانه	سانچین	Sanchin
انتهای مفصل انگشت در حالت گره شده	سیکن	Seiken
ساق پا	سون	Sune
پشت	سِنا کا	Senaka
استخوان ترقوه	ساکوتسو	Sakotsu
نشستن دو زانو	سیزا	Siza
از خارج	سوتو	Soto
معلم . استاد	سن سی	Sen sei
ارشد	سنپای	Senpai
سه تائی	سامبون	Sambon (sanbon)
مبارزه سه قدمی	سامبون کومیته	Sambon kumite
طرفین	سایو	Sayu
اسم کاتا مفهوم اعداد بودائی	سی پا ی	Seipai
اسم کاتا غلبه بر اشرار	سین چین	Seinchin
اسم کاتا 54 مرحله	سوشی هو	Sushiho
اسم کاتا به مفهوم شکست دادن	سایفا	Saifa
حقیقت	شین	Shin
روبرو	شومن	Shomen
تیغه خارجی دست	شوتو	Shuto
مسابقه	شیای	Shiai
معکوس . از زیر	شیتا	Shita
چوب بامبو در تمرینات کندو	شینای	Shinai
آئین مذهبی ژاپنی	شینتو	Shinto
عدد هفت 7	شی چی	Shichi
سرداور	شیمپان	Shimpan
پاشنه دست	شوتی	Shotei
سمبل حقیقت - عبادتگاه	شین دن	Shinden
استاد عظیم	شینان	Shinan
رنگ سفید	شیرو	Shiro
فرمهای منتخب - شی تی	شیتی کاتا	Shitei kata
استاد مسلم . دکتر	شی هان	Shihan
فرمان اخراج فرد خاطی	شیکاکو	Shiikkaku
داور - لقب داور مسابقه	شوشین	Shushin
اتمام مسابقه	شیای شوریو	Shiai shuryo
نگاه به روبرو	شومن مویته	Shomen muite
احترام به جایگاه	شومینی ری	ٍShomini Rei
ایستادن به شکل کُشتی سومو	شیکو داچی	Shiko dachi
T
دست	ته	Te
بدن	تای	Tai
طبل	تایکو	Taiko
تیغه داخل پا	تایسوکو	Taisoku
منطقه ای در زیر ناف - مرکز نیروی کی	تاندن	Tanden
تشک اسفنجی	تاتمی	Tatemi
پرش	توبی	Tobi
فاصله بین شصت وانگشت سبابه - دهان ببر	توهو	Toho
سلاح چوبی با یک دستگیره اضافی	تونفا	Tonfo
ضربه مشت مستقیم	تسوکی	Tsuki
اسم کاتا دستهای روان	تنشو	Tensho
ایستادن به شکل مرغ ماهیخوار	تسوروآَشی داچی	Tsuruashi dachi
گرفتن - لباس . پا . دست	تسوکامی	tesukami
حمله . مهاجم	توری	tori
حمله امتیازی نداشت - ناموفق	توری ما سن	tori masen
مچ دست	ته کوبی	tekubi
لبه خارجی مشت گره شده	تتسوئی	Tetsuei
U
ساعد	اوده	Ude
داخل	اوچی	Uchi
پشت مفصل سیکن	اوراکن	Uraken
فشاری	اوسایی	Usaei
پشت	اوشیرو	Ushiro
لگد به پشت	اوشیروگری	Ushirogeri
دفاع	اوکه	Uke
Y
فرمان قطع کردن حرکت	یامه	Yame
کنار. پهلو	یوکو	Yoko
عدد4	یون	Yon
آماده	یوی	Yoi
لیز خوردن	یوری آشی	Yuri Ashi
انگشت	یوبی	Yubi
آهسته	یوکوری	Yukkuri
مقام نخست	یوشو	Yusho
مبارزات قراردادی	یاکوسوکوکومیته	Yakusoku kumite
Z
تمرکز	ذن	Zen
ادامه دادن	زوکو	Zoko
ایستادن 30 –70 متمایل به جلو	ذن کوتسوداچی	Zenkustsu dachi
هوشیاری	ذان شین	Zanshin
حالت نشستن در ذن - چهار زانو	ذاذن	Zazen
ضربه با سر	زوتسوکی	Zutsuki
اعداد
ایچی	یک	1
نی	دو	2
سان	سه	3
شی - یون	چهار	4
گو	پنج	5
روکو	شش	6
شی چی - نانا	هفت	7
هاچی	هشت	8
کیو	نه	9
جو	ده	10
نی جو	بیست	20
سان جو	سی	30
یون جو	چهل	40
یون جوگو	چهل و پنج	45
کیوجو	نود	90
‌اسامی و اصطلاحات مربوط به ضربات دست (TE WAZA)
سیکن چودان تسوکی	ضربه پیستونی مشت به قسمت میانی	Seiken Chudan Tsuki
سیکن جودان تسوکی	ضربه پیستونی مشت به قسمت فوقانی بدن	Seiken Jodan Tsuki
سیکن اگواوچی	ضربه به چانه حریف (قوس از بالا)	Siken Ago uchi
سیکن کاجی تسوکی	ضربه دورانی به قسمت میانی بدن	seiken Kagi Tsuki
هیچی اوچی	ضربه با قسمت آرنج	Higi Uchi
اوراکن گامّن اوچی (شومن)	ضربه با بر آمدگی سیکن از روبرو به صورت	Uraken Gammen Uchi
اوراکن سایو اوچی	ضربه با بر آمدگی پشت سیکن به طرفین	Uraken Sayu Uchi
اوراکن هیزواوچی	ضربه بابر آمدگی پشت سیکن به قسمت پهلو	Uraken hizo Uchi
اوراکن مواشی جودان اوچی	ضربه باپشت سیکن-دورانی به سروگردن	Uraken mawashi jodon Uchi
شوتوگامّن سوتواوچی	ضربه تیغه دست از خارج به سر و گردن	Shuto Gamment soto Uchi
شوتوساکُتسواوچی	ضربه تیغه دست به ترقوه (به شکل ساتوری)	Shuto Sakotsu Uchi
شوتوساکُتسواوچی کُمی	ضربه با تیغه دست به ترقوه	Shuto Sakotsu Uchi Komi
شوتوسوهیزُ اوچی	ضربه تیغه از خارج به پهلو	Shuto soto hizo Uchi
شوتو گامّن اوچی اوچی	ضربه تیغه دست از داخل به سر و گردن	Shuto Gamment Uchi Uchi
تتسوئی	تیغه خارجی دست در حالت گره شده	Tettsui
نوکیته	نوک انگشت دست	Nukite
شوتی	پاشنه کف دست	Shotei
کوکن اوچی	مچ دست در حالت خم	Koken Uchi
هایتواوچی	تیغه داخلی دست (عضله شصت دست)	Haito Uchi
هیراکن	کف دست همراه با خمیدگی انگشتان	Hiraken
توهو(دهان ببر)	فاصله بین شصت دست با انگشت سبابه	Toho
فرمهای مختلف ایستادن TACHI KATA Stances
هیسُکوداچی	ایستادن خبردار (پاجفت)	Heisoku Dachi
موسوبی داچی	ایستادن به شکل عدد7 (پاشنه چسبیده)	Musubi Dachi
هیکُ داچی	پاها به موازات هم نیم برابر عرض شانه	Hiko Dachi
شی ذن داچی	پاها به اندازه عرض شانه	Shizen Dachi
سوتوهاچی جی داچی	(سر پا مایل به بیرون)	(So to hachiji Dagi )
اوچی ها جی داچی	پاها به اندازه عرض شانه (سرپا مایل به داخل)	Uchihachigi Dachi
سانچین داچی	ایستادن به شکل ساعت شنی	Sanchin Dachi
ذنکو تسو داچی	ایستادن متمایل به جلو	Zenkutsu Dachi
کیبا داچی	ایستادن به شکل سوار بر اسب	Kiba Dachi
تسوروآشی داچی	ایستادن به شکل مرغ ماهیخوار	Tsuruashi Dachi
کو کوتسوداچی	ایستادن متمایل به پشت	Kokutsu Dachi
نکوآشی داچی	ایستادن پا گربه ای	Nekoashi Dachi
کاکه آشی داچی	ایستادن متقاطع پاها	Kakeashi Dachi
کومیته داچی	ایستادن در فرم مبارزه آزاد	Kumite Dachi
اسامی کاتا های کیوکوشین KATA
تای کیوکو سونو ایچی, نی , سان	Taikyoku son ichi , ni , san
سوکوگی تای کیوکو سونو ایچی , نی , سان	Sokugi Taikyoku sono ichi,ni,san
سوکوگی تای کیوکو سونو یون	Sokugi Taikyoku sono yon -Iko3
پینان سونوایچی , نی, سان ,یون, گو	Pinan sono ichi,ni,san,yon,Go
سانچین نوکاتا	Sanchin no Kata
تنشو	Tensho
سانچین تنشو	Sanchin Tensho-Iko3
ان تنشو	En Tensho -Iko3
تسوکی نوکاتا	Tesuki No Kata
یانتسو	Yantsu
گکی سای دای	Ge Ki Sai Dai
گکی سای شو	Ge Ki Sai Sho
سایفا -سای ها	Saifa -Saiha
سی پای	Sei Pai
گاریو	Garyu
سین چین	Sein Chin
کان کو	Kan Ku
سوشی هو	Sushi ho

داوری کیو کوشین

  آموزش کیوکوشین | اصطلاحات مربوط به داوری در “کیوکوشین کاراته”

اصطلاحات مربوط به داوری در “کیوکوشین کاراته”

در

پوزیشن نشستن داور کنار

آکا وازاری=باند قرمز نیم امتیاز

شیرو وازاری=باند سفید نیم امتیاز

آکا ایپون=باند قرمز امتیاز کامل

هیکی واکه = مساوی

جوگای چوئی= خطای خروج از محوطه شیای جو

فوتاری چوئی = خطای همزمان دو بازیکن

توری ماسن = حمله موثر واقع نشد

میزو = ندیدن

چوئی = خطای کوچک

جنتن =خطای متوسط

شیکاک=خطای بزرگ